ТАДБИРКОРЛИККА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ўқув модулидан ЎҚУВ-УСЛУБИЙ МАЖМУА

-DFX faoliyati, ularni tashkil etish va tugatish monitoringini yuritish;

Tadbirkorlik darslik

Oilaviy tadbirkorlik, eksport qiluvchilar uchun yengilliklar va soliq imtiyozlari haqida.

Foto: Eldos Fazilbekov / Spot

Prezident Shavlat Mirziyoyev “Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish, ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorga imzo chekdi.

1. 2021-yil 1-maydan boshlab tadbirkorlik subyektlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning quyidagi qo‘shimcha choralari joriy etiladi:

a) Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi tomonidan:

• Markaziy bank asosiy stavkasining 1,75 baravaridan oshmagan miqdordagi foiz stavkasi bilan kichik tadbirkorlik sub’ektlariga milliy valyutada beriladigan kreditlar bo‘yicha foiz xarajatlarini qoplash uchun kompensatsiya, uning belgilangan miqdorlarini saqlab qolgan holda, taqdim etiladi;
• “Ijtimoiy himoya yagona reyestri” axborot tizimida ro‘yxatga olingan fuqarolarga tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirish uchun kredit miqdorining 75 foizigacha, biroq bazaviy hisoblash miqdorining 150 baravaridan ortiq bo‘lmagan tijorat banklari kreditlari bo‘yicha kafillik beriladi;
• tadbirkorlik sub’ektlariga bank kreditlari bo‘yicha kompensatsiya va kafilliklar kredit shartnomalari sonidan qat’i nazar beriladi. Bunda, kompensatsiyalar taqdim etilayotgan kreditlarning umumiy summasi 10 mlrd so‘mdan, kafilliklarning umumiy summasi esa 8 mlrd so‘mdan, biroq umumiy kredit summasining 50 foizidan oshmasligi lozim;

b) Eksportni rag‘batlantirish agentligi eksport qiluvchilar tomonidan tovarlar ular bo‘yicha to‘lovlarni kechiktirib to‘lash sharti bilan eksport qilinganda, ularning aylanma mablag‘larini to‘ldirish uchun revolver kreditlarni moliyalashtirishga tijorat banklariga moliyaviy resurslar taqdim etadi.

Bunda, ushbu resurslar hisobidan kreditlar to‘lovlar kechiktirilgan muddatga va eksport qilinayotgan mahsulotlar qiymati miqdorida, biroq 3 million AQSH dollari ekvivalentidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda, yillik 4 foizli stavka (shundan, 2 foizi bank marjasi) bilan ajratiladi.

2. Yakka tartibdagi tadbirkorlar Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasining kafillik va kompensatsiyalaridan foydalanish huquqiga egaligi ma’lumot uchun qabul qilinadi.

3. Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari doirasida ajratilayotgan kreditlarning 70 foizi kichik biznes loyihalariga, 30 foizi ustuvor ravishda o‘zini o‘zi band qilishga yo‘naltiriladi.

Bunda, ajratiladigan mablag‘larning kamida 15 foizi joylarda, ayniqsa, shaharlarda xizmat ko‘rsatish sohasida kichik loyihalarni moliyalashtirishga qaratiladi.

4. 2021-yil 1-iyundan boshlab:

• uch yildan ortiq vaqtdan buyon faoliyat ko‘rsatayotgan hamda hisoblangan soliqlarni muddatida to‘lab kelgan, lekin moliyaviy ahvoliga ko‘ra soliq qarzini to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lmayotgan tadbirkorlik sub’ektlariga soliqlarni bo‘lib-bo‘lib to‘lash mumkin bo’ladi;
• uch yildan ortiq vaqtdan buyon tovarlarni import qilish bilan shug‘ullanayotgan, bojxona to‘lovlari bo‘yicha majburiyatlarini bajarib kelgan, lekin moliyaviy ahvoliga ko‘ra to‘lovlarni belgilangan muddatda to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lmayotgan tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilariga bojxona to‘lovlarinibo‘lib-bo‘lib to‘lash huquqi beriladi.

5. 2021-yil 1-maydan boshlab chet eldan xorijiy valyutadagi tushum tushishi kechiktirilishiga yo‘l qo‘ygan eksport qiluvchilar va “erkin muomalaga chiqarish” bojxona rejimida tovarlarni respublikaga olib kirish va rasmiylashtirishni, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatishni o‘z vaqtida ta’minlamagan import qiluvchilar uchun qonunchilikda belgilangan jarima miqdorlari ikki baravarga kamaytiriladi.

Qaror bilan batafsil quyidagihavola orqali tanishish mumkin.

ТАДБИРКОРЛИККА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ўқув модулидан ЎҚУВ-УСЛУБИЙ МАЖМУА

Тингловчиларнинг таълим муассасаларида мавжуд жиҳозлардан ҳамда таълим муассасаси базасидан самарали фойдаланган ҳолда бизнесни ташкил этиш, мустақил равишда хўжалик юритиш, таълим муассасасини молиялаштириш бўйича билим, кўникма ва малакаларини такомиллаштириш.

Рахматуллаева Дурдона Равшановна

Содержимое разработки

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ПЕДАГОГИК ИННОВАЦИЯЛАР, КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ БОШҚАРУВ ҲАМДА ПЕДАГОГ КАДРЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА УЛАРНИНГ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ИНСТИТУТИ

“ТАЪЛИМДА БОШҚАРУВ” кафедраси

ТАДБИРКОРЛИККА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМНИ

ТАШКИЛ ЭТИШ

модули бўйича

Таълим тури:

Кадрлар малакасини ошириш

Малака ошириш тоифаси:

Директорлар, ЎИБДЎ, ИЧТБДЎ, ХИБДЎ, Бўлим бошлиқлари, катта усталар

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил «_____» сентябрдаги _____-сонли буйруғи билан тасдиқланган “Таълимда бошқарув” модулининг намунавий ва ишчи ўқув дастури асосида мазкур ўқув-услубий мажмуа ишлаб чиқилган.

Д.Рахматуллаева “Таълимда бошқарув” кафедраси доценти, PhD.

Тақризчилар:

“Таълимда бошқарув” кафедраси мудири п.ф.н. доцент

Педагогик инновациялар, касб-ҳунар таълими бошқарув ҳамда педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти илмий-педагогик кенгашининг 2020 йил «____» _________даги ___ – сонли баённомаси билан фойдаланишга тавсия қилинган.

Мавзулар номи

I. Ўқув-меъёрий хужжатлар

Намунавий ўқув режа

Намунавий ўқув дастур

II. Ўқитиш воситалари

Таълим муассасаларда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий ҳуқуқий асослари ва шарт-шароитлари.

Таълим муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик компетенцияларини шакллантириш йўллари.

Таълим муассасаларда амалга ошириш мумкин бўлган тадбиркорлик лойиҳалари.

Фаолият юритаётган таълим муассасаларда бюджетдан ташкари маблағлар топшиш самарадорлигини баҳолаш.

Тарқатма материаллар

Мустақил тайёргарлик: Таълим муассасаларда амалга ошириш мумкин бўлган тадбиркорлик лойиҳаларни ишлаб чиқиш

Назорат воситалари

Фойдаланилган адабиётлар

I. ТУШУНТИРИШ ХАТИ.

Намунавий ўқув дастур Педагогик инновациялар, касб-ҳунар таълими бошқарув ҳамда педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти малака ошириш курсларининг намунавий ўқув режасига асосан ишлаб чиқилган.

Жаҳон амалиёти шуни кўрсатадики, ривожланган ва ривожланиб бораётган кўпгина давлатларда иқтисодиётнинг юксалишига, асосан, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш орқали эришилган.

Мамлакатимиз иқтисодиёти ривожланишида тадбиркорликни ривожлантириш, янги иш ўринларини яратиш орқали ўз ўзини бандлигини таъминлаш ва камбағалликни қисқартириш масалалари муҳим аҳамият касб этмоқда. Ҳозирги кунда республика аҳолисининг 12-15 фоизи ёки 4-5 миллион киши камбағаллик даражасида кун кечирмоқда. Аксарият камбағал ва ишсиз фуқароларнинг касбий малака даражаси ҳозирги меҳнат бозори талабларига тўғри келмайди 1 . Бу эса мамлакатимиз аҳолисини тадбиркорликка ўргатиш, касбий малакасини ошириш орқали камбағалликни камайтириш энг асосий масала ҳисобланади. Шунингдек, камбағаллик даражасидан ўрта синф даражасига ошириш учун камбағал ва ишсиз шахсларни замонавий касбга ва тадбиркорлик компетенцияларига ўқитиш, шу асосда улар учун доимий даромад келтирадиган меҳнат ва тадбиркорлик фаолиятига жалб қилиш муҳимдир.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил
7-февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони асосида ишлаб чиқилган ва қабул қилинган “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегияси”нинг 3.4.-бандида “. иқтисодиётда давлат иштирокини камайтириш, хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва унинг устувор мавқеини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини рағбатлантиришга қаратилган институционал ва таркибий ислоҳотларни давом эттириш” деб белгилаб қўйилган.

Юқорида қайд этилган қарорлар ижроси юзасидан таълим муассасаларида мавжуд жиҳозлардан ҳамда таълим муассасаси базасидан самарали фойдаланган ҳолда бюджетдан ташқари маблағларни жалб этиш ва таълим муассасасида бизнесни ташкил этиш, мустақил равишда хўжалик фаолиятини юритиш, таълим муассасасини молиялаштириш ҳамда ўқитувчи ва ходимларни ижтимоий ҳимоя қилишни йўлга қўйиш муҳим аҳамият касб этади.

Бу эса ўз навбатида, таълим муассасаси директорлари, ЎИБДЎ, ИЧТБДЎ ва ББ бизнес ва тадбиркорлик ҳамда уни ташкил этиш, унинг меъёрий ва ҳуқуқий асослари, тадбиркорликнинг шакллари ва тадбиркорликка оид бошқа маълум даражада билим, кўникма ва малакага эга бўлишни талаб этади.

Мазкур намунавий ўқув дастур “Тадбиркорликка йўналтирилган таълимни ташкил этиш” ўқув модули таълим муассаса директорлари, ЎИБДЎ, ИЧТБДЎ ва Бўлим бошлиқларининг малака ошириш курси тингловчилари учун мўлжалланган бўлиб, таълим муассасаларда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари ва шарт-шароитлар, таълим муассасаларда ўқувчилар ўртасида тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш йўллари, таълим муассасаларда амалга ошириш мумкин бўлган тадбиркорлик лойиҳалари, фаолият юритаётган таълим муассасаларда бюджетдан ташкари маблағлар топшиш самарадорлигини баҳолаш каби мавзулардан иборат.

Ушбу ўқув модулида тингловчининг ўқув юкламаси 18 соат бўлиб, шундан:

Жами аудитория ўқув юкламаси . 12 соат

Жумладан: Назарий машғулотлар. 2 соат

Амалий машғулотлар . 4 соат

Кўчма машғулот . 6 соат

Мустақил тайёргарлик . 6 соат

II. МОДУЛНИНГ НОМИ ВА МАҚСАДИ.

2.1. Модул номи: “Тадбиркорликка йўналтирилган таълимни ташкил этиш”.

2.2. Модулнинг мақсад: Тингловчиларнинг таълим муассасаларида мавжуд жиҳозлардан ҳамда таълим муассасаси базасидан самарали фойдаланган ҳолда бизнесни ташкил этиш, мустақил равишда хўжалик юритиш, таълим муассасасини молиялаштириш бўйича билим, кўникма ва малакаларини такомиллаштириш.

2.3. Тингловчилар модулни ўзлаштириш жараёнида қўйидаги билим, кўникма ва малакаларга эга бўладилар:

• Тадбиркорлик ва бизнес тушунчаларини;
• Ўз ўзини бандлигини таъминлаш ва камбағалликни қисқаритишда тадбиркорлик фаолиятига яратилаётган шарт шароитлар;
• Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар;
• Таълим муассасасида тадбиркорлик ва бизнес юритишнинг аҳамияти;
• Тадбиркорликнинг асосий тамойиллари;
• Таълими муассасасида тадбиркорлик ва бизнес юритиш шакллари;
• Таълими муассасасида бизнес ғояларни шакллантириш;
• Бизнес-режа ва уни ишлаб чиқиш тартибини билиши керак.
• Фаолият юритаётган таълим муассасаларда тадбиркорлик ва бизнес юритиш имкониятларини таҳлил қила олиши;
• Ўқувчиларни тадбиркорликка жалб этиш механизмини қўллай олиш;
• Таълими муассасасида тадбиркорлик ва бизнес юритиш шаклларидан фойдалана олиши;
• Хамкорлар билан меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар асосида шартномалар тузишни;
• Бизнес ғоя ва уни шакллантириш манбалари топа олиш;
• Тадбиркорлик фаолиятини юритишдаги солиқ имтиёзлардан фойдалана олиши;
• Тингловчи фаолият юритаётган таълим муассасаси мисолида бизнесни ташкил этиш бўйича бизнес-режа лойиҳасини ишлаб чиқиш бўйича кўникма, малакаси ва шахсий фазилатларга эга бўлиши керак.

2.4. Модул бўйича соатлар тақсимоти:

№	Модул таркиби	Ўқув юкламаси, соат
		Ҳаммаси		Аудиторияда ўқув юкламси									Мустакил иш
				Жами		Жумладан:
						Назарий		Амалий машғулот		Кучма машгулот
1.	Таълим муассасаларда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий ҳуқуқий асослари ва шарт-шароитлари.	2		2		2
2.	Таълим муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик компетенцияларини шакллантириш йўллари.	2		2				2
3.	Таълим муассасаларда амалга ошириш мумкин бўлган тадбиркорлик лойиҳалари.	4		2				2				6
4.	Фаолият юритаётган таълим муассасаларда бюджетдан ташкари маблағлар топшиш самарадорлигини баҳолаш.	6		6						6
Жами			18		12		2		4		6		6

2.5. Кўчма машғулот мавзулари Кўчма машғулотлар намунали таълим муассасаларида, ишлаб чиқариш корхоналарида, тегишли вазирликлар ва марказларда амалга оширилади.

2.6. Мустақил тайёргарлик мавзуси.

№	Модул бирликлари бўйича мустақил иш мавзулари	Соатлар миқдори
1	Таълим муассасаларда амалга ошириш мумкин бўлган тадбиркорлик лойиҳаларни ишлаб чиқиш	6
	Жами	6

III. МОДУЛ МАЗМУНИ. 3.1. Назарий машғулот мазмуни

Таълим муассасаларда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий ҳуқуқий асослари ва шарт-шароитлари. Ўз ўзини бандлигини таъминлаш ва камбағалликни қисқартиришда тадбиркорликни ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар. Иқтисодиётни тараққий эттириш, камбағалликни қисқартириш, ёшлар ва хотин-қизларни тадбиркорликка йўналтириш масалалари. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг мақсади ва вазифалари. Тадбиркорликни иқтисодиётда тутган ўрни. Тадбиркорликнинг иқтисодиётни жадал ривожлантиришдаги роли. Таълим муассасаларда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш шарт шароитлари. Ўзбекистон Республикасида узлуксиз бошланғич, ўрта ва ўрта махсус профессионал таълим тўғрисида НИЗОМ, Бошланғич профессионал таълим босқичида кадрлар тайёрлайдиган касб-ҳунар мактабларининг НАМУНАВИЙ УСТАВИ, Ўрта профессионал таълим босқичида кадрлар тайёрлайдиган коллежларнинг НАМУНАВИЙ УСТАВИ, Ўрта махсус профессионал таълим босқичида кадрлар тайёрлайдиган техникумларнинг НАМУНАВИЙ УСТАВИда белгиланган тадбиркорлик ва бошқа даромад келтирадиган фаолиятдан олинган бюджетдан ташқари маблағларни ташкил этиш шарт шароитлари.

3.2. Амалий машғулотларнинг мазмуни. Таълим муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик компетенцияларини шакллантириш йўллари. Таълим муассасаларда ўқувчиларни тадбиркорликка йўналтириш мақсадида ташкил этилган таълимни ташкил этиш: КҲМ учун 60 соат ва 120 соат, коллеж ва техникумлар учун 40 соатга мўлжалланган ўқув дастурларининг киритилиши. Ўқувчиларни тадбиркорлик компетенцияларини шакллантириш йўллари: таълими муассасаларида ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этишга оид ахборот-маълумотлар билан таъминлаш; Тадбиркорлик фаолияти бўйича билимларни ўз ичига олган ўқув материаллар мазмунини такомиллаштириш; бизнес-клублари, ёш тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш маркази ва тадбиркорлик асосларига ўқитишни ташкил этиш марказлари; Амалий таълимга йуналтириб ўқитиш. Таълим муассасаларда амалга ошириш мумкин бўлган тадбиркорлик лойиҳалари. Бизнес ғоя ва уни шакллантириш манбалари. Фаолият юритаётган таълим муассасаси жиҳозлари, кадрлар салоҳияти, ер майдони имкониятларини баҳолаш ва таҳлил қилиш асосида бизнес лойиҳалар ишлаб чиқадилар ва уни таҳлил қиладилар.

3.3 Кўчма машғулот

Кўчма машғулотлар намунали таълим муассасаларида, ишлаб чиқариш корхоналарида, тегишли вазирликлар ва марказларда амалга оширилади.

1. Ўз ўзини бандлигини таъминлаш деганда нимани тушунасиз?
2. Тадбиркорлик фаолияти деганда нимани тушунасиз?
3. Камбағалликни қисқартириш бўйича қандай ислоҳотлар амалга оширилмоқда?
4. Профессионал таълим муассасаларида тадбиркорликни ташкил этишдан мақсад нима?
5. Тадбиркорлик фаолиятининг қандай шакллари мавжуд?
6. Коллежда бизнеснинг қандай шаклларини ташкил этиш мумкин?
7. Тадбиркорлик субъектлари кимлар?
8. Сизнинг таълим муассасасида қандай таълим хизматлари ташкил этилган (ёки бюджетдан ташқари маблағ)?
9. Якка тадбиркорликнинг афзалликлари нималардан иборат?
10. Бизнес ғоя деганда нимани тушунасиз?
11. Бизнес-режа деганда нимани тушунасиз?
12. Бизнес-режа нима учун керак?
13. Бизнес-режанинг вазифалари нималардан иборат?
14. Тузилишига кўра бизнес-режанинг қандай турлари мавжуд?
15. Таълим муассасаларида ташкил этиш мумкин бўлган бизнес турларини айтинг?

• Доска.
• Флипчарт ва қоғози.
• Тақдимот слайдлари.
• Тарқатма материаллар.
• Мультимедия тўплами (нетбук, телевизор).

VI. АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.

1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 27 февралдаги тадбиркорликни ривожлантириш орқали камбағалликни қисқартиришга қаратилган чора-тадбирлар бўйича видеоселектор.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 8 июндаги «Тадбиркорлик фаолияти ва ўзини ўзи банд қилишни давлат томонидан тартибга солишни соддалаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 23 июлдаги Кичик бизнес ва тадбиркорликни янада ривожлантириш масалаларига бағишланган видеоселектор
4. Вазирлар Маҳкамасининг 16.01.2020 йилдаги Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги ҳузуридаги Кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантириш агентлиги тўғрисида низом 28-сон ВМҚ
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 11 августдаги «Камбағал ва ишсиз фуқароларни тадбиркорликка жалб қилиш, уларнинг меҳнат фаоллигини ошириш ва касб-ҳунарга ўқитишга қаратилган ҳамда аҳоли бандлигини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори.
6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 13.08.2019даги “Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги ҳузурида кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги Қарори.
7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон Фармони.
8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 8 сентябрдаги “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш давлат жамғармаси фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 704-сон қарори.
9. «Ёшлар – келажагимиз» Давлат дастури тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2018 йил 27 июндаги5466-сон Фармони.
10. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёявнинг 2018 йил 7 июндаги “Ҳар бир оила-тадбиркор» дастурини амалга ошириш тўғрисидаги ПҚ-3777-сон Қарори.
11. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2018 йил 14 июлдаги «Аҳоли бандлигини таъминлаш борасидаги ишларни такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-3856-сон қарори.
12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 22 январдаги “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини «Фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили»да амалга оширишга оид давлат Дастури тўғрисида”ги ПФ-5308-сон Фармони.
13. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ҳар бир оила-тадбиркор» дастурини амалга ошириш тўғрисидаги 2018 йил 7 июндаги ПҚ-3777-сонли Қарори.
14. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 июлдаги «Аҳоли бандлигини таъминлаш борасидаги ишларни такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-3856-сон қарори.
15. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 7 мартдаги “Ҳудудларда аҳолини тадбиркорликка кенг жалб қилиш ва оилавий тадбиркорликни ривожлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-4231-сон қарори.
16. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 14 майдаги “Тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилиш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони.
17. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 24 октябрдаги “Оилавий тадбиркорликни ривожлантириш давлат дастурлари доирасида амалга оширилаётган лойиҳаларни кредитлаш тартибини такомиллаштиришнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори.
18. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожатномаси. 2020 йил.
19. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 20 майдаги «Ҳар бир оила-тадбиркор» дастурини молиялаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисидаги ПҚ-4720-сон Қарори.
20. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 8 июндаги “Тадбиркорлик фаолияти ва ўзини ўзи банд қилишни давлат томонидан тартибга солишни соддалаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Қарори.
21. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 30 июндаги “Аҳоли томорқаларидан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори.
22. Дустжанов Т., Салаев С. Иқтисодиёт ва тадбиркорлик асослари. –Т.; Иқтисод ва молия, 2006.
23. Шавелева В.М. Основы экономики и бизнеса. Учебное пособ. 2-е изд., перераб и доп. -М.: ЮНИТИ, 2000.
24. Круглова Н.Ю. Основы бизнеса. Учебник, -М. Москва, 2003.
25. Дж.Д.Даниелс ва Л.Х. Радеба. «Международный бизнес» М., «Дело ЛТД», 1994.
26. С.С.Гулямов. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. –Т.: Шарқ, 2002.
27. С.С.Гулямов., Ю.Т.Дадабоев «Международный бизнес». Т.: Янги аср авлоди, 2001.
28. Рахматуллаева Д. Касб-ҳунар коллеж ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитиш.Ўқув қўлланма. –Т.: “Адабиёт учқунлари”, 2017. 260 –бет.
29. Рахматуллаева Д.Р. Коллежда бизнесни юритиш. Ўқув-услубий қўлланма. –Т.: 2019 “Lesson Press”. -Б. 76.
30. Рахматуллаева Д.Р.Касб-ҳунар таълими муассасалари ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитишнинг ташкилий педагогик шарт-шароитлари. Услубий тавсиянома. –Т.: 2019. –Б. 96.
31. Рахматуллаева Д.Р. “Касб-ҳунар таълими муассасалари ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитишни такомиллаштириш”. Педагогика фанлари бўйича Фалсафа доктори ( PhD) докторлик дис. –Т.:2018. –Б.130.

1. http://google.co.uz/
2. http://www.lex.uz
3. http://www.buxdu.uz
4. http://www.ziyonet.uz
5. http://www.uza.uz.business
6. www.microfinance.uz
7. http://www.wordbank.org

1-МАВЗУ: ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ МЕЪЁРИЙ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ Режа: 1. Тадбиркорлик фаолиятининг ривожлантиришнинг аҳамияти 2. Ўз ўзини банд қилиш ва қамбағалликни яратишдаги ислоҳотлар 3.Таълим муассасаларда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишнинг меъёрий ҳуқуқий асослари

• Профессионал таълим муассасаларининг молиявий таъминоти даражасини ошириш мақсадида қонун ҳужжатларига зид бўлмаган таълим хизматлари кўрсатилиши, тадбиркорлик фаолиятини, маслаҳатлар бериш тизимини, экспертиза қилишни, ноширлик ишларини ва ишлаб чиқаришнинг бошқа турлари йўлга қўйиши мумкин;
• Профессионал таълим муассасаси томонидан тадбиркорлик ва бошқа даромад келтирадиган фаолиятдан олинган бюджетдан ташқари маблағлар белгиланган тартибда ишлатилаши белгилаб берилди.

• Касб-хунар мактабида асосий таълим боскичидан ташқари тўлов контракт асосида кўшимча таълим хизматлари кўрсатилиши мумкин. Бунда касб-ҳунар мактабининг ўқувчиларни қабул қилиш имкониятлари, моддий-техник базанинг яратилганлиги, ўқитувчи ва ишлаб чиқариш таълими усталар таъминоти ва ўқиш истагидаги шахсларнинг мавжудлиги ҳисобга олинади.
• Касб-ҳунар мактабининг объектлари ва мол-мулкидан ўқув машғулотлари даврида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мақсадида фойдаланишга йўл қўйилмайди.

• Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ўз номидан юридик ва жисмоний шахслар билан ваколати доирасида шартномалар ва норматив-ҳужжатлар тузиш;
• Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилиги билан тақиқланмаган ва ушбу Уставга зид бўлмаган фаолиятни амалга ошириш;
• таълим-тарбия сифати ва самарадорлигини ошириш мақсадида ўқитувчилар ўртасида соғлом рақобат муҳитини шакллантириш мақсадида танловлар ташкил этиш;
• республика иқтисодиёти, хўжалик ва хизмат кўрсатиш соҳасида мутахассисларга бўлган талаб ва реал эҳтиёжлар асосида белгиланган тартибда тегишли мутахассислар тайёрловчи қўшимча йўналишлар, шартнома асосида касбга тайёрловчи қисқа муддатли ўқув курслари очиш;
• Коллеж ва техникум ўқувчисининг касбий ва тадбиркорлик кўникмаларини ривожлантириш, бюджетдан ташқари маблағ ишлаб топиш мақсадида аҳолига пуллик хизмат кўрсатиш бўйича турли соҳалар билан боғлиқ ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш фаолияти билан шуғулланиш;
• тўлов-контракт асосида ўқитишдан тушадиган маблағлар ҳамда қонунчиликда тақиқланмаган бошқа манбалардан тушган маблағларни техникумнинг моддий-техник базасини ривожлантиришга ва таълим-тарбия жараёнини замонавий ўқув-техник воситалар, мебеллар билан таъминлашга, техникум ходимларини ижтимоий ҳимоялашга ва уларнинг фаолият самарадорлигини оширишни рағбатлантиришга сарфлаш ҳуқуқига эга.
• Коллеж ва техникумнинг моддий-техник базасини ривожлантириш, бюджет маблағларидан самарали фойдаланиш ҳамда маблағ билан таъминлашнинг муқобил манбаларини, шу жумладан, ташкилотлар, ҳомийлар маблағларини, хорижий инвестицияларни жалб этишга;

1. Тадбиркорлик нима?
2. Тадбиркорликнинг мақсад ва вазифалари нималардан иборат?
3. Тадбиркорлик ва бизнеснинг қандай фарқлари мавжуд?
4. Ўзбекистонда тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши тўғрисида қандай ислоҳотлар амалга оширилмоқда?
5. Кичик бизнесни ривожлантиришнинг қандай афзалликлари мавжуд?
6. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш бўйича қандай чора-тадбирлар амалга оширилмоқда?

2-МАВЗУ: ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ЎҚУВЧИЛАРИДА ТАДБИРКОРЛИК КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Режа:
2.1. Таълим муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик жалб қилишда тадбиркорликка йўналтирилган ўқув режа ва ўқув дастурлари 2.2. Таълим муассасалари ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этишда ҳалқаро тажрибалар 2.3. Таълим муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик компетенцияларини шакллантириш йўллари
Таянч сўзлар: тадбиркорлик, ўз ўзини банд қилиш, ўқув режа, ўқув дастур, тадбиркорлик компетенциялари, тадбиркорликка йўналтириш
2.1. Таълим муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик жалб қилишда тадбиркорликка йўналтирилган ўқув режа ва ўқув дастурлари
Янги профессионал таълим муассасаларида таълим мазмуни, сони ва сифати, таълим дастурлари, технологияларининг ислоҳ қилиниши оқибатида бир қанча ўзгаришлар амалга оширилади. Ушбу вазифаларнинг амалга оширилиши эса иқтисодиётни тараққий эттириш, камбағалликни қисқартириш, ёшлар ва хотин-қизларнинг ҳаётда муносиб ўрин топиши, натижада халқимиз турмуш фаровонлигини ошириш масалаларининг ижобий ҳал этилишини таъминлайди. Профессионал таълимнинг сифат ва самарадорлигини таъминлаш мақсадида ўқувчилар эгаллаган билим, кўникма ва малакаларини бевосита кундалик ҳаётида қўллашга ўргатадиган компетенциявий ёндашувга асосланган таълим дастурлари яратилди ва янги ўқув йилидан тадбиқ этиш бошланади. Шунингдек, Ўзбекистонда илк марта жорий ўқув йилидан бошлаб, профессионал таълим муассасаларида тадбиркорликка йўналтирилган ўқув режа ва дастурлари тажриба синов-тариқасида жорий этилади. Касб-ҳунар макталарига тадбиркорликка йўналтирилган ўқув режалар асосида
60 соатга мулжалланган ўқув дастури ҳамда қуйидаги руйхатда келтирилган, яъни қишлоқ хўжалиги (14 та) ва хизмат кўрсатиш (19та) йўналиши мавжуд касб-ҳунар макталари учун эса 120 соатга мўлжалланган “Бизнес асослари” ўқув дастури ишлаб чиқилди.

Т/р	Касб коди		Касб номи
1	3.61.01.01		Қишлоқ хўжалиги экинлари лаборанти
2	3.61.01.03		Боғбон
3	3.61.03.01		Ўсимликлар ҳимояси лаборанти
4	3.61.04.01		Ўрмончилик ва кўкаламзорлаштириш лаборанти
5	3.61.05.01		Иссиқхона ва парник хўжалиги лаборанти
6	3.61.05.02		Иссиқхона ва парник хўжаликлари конструкцияси монтажчиси
7	3.61.07.02		Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш ва сақлаш лаборанти
8	3.61.09.01		Доривор ўсимликларни етиштириш ва қайта ишлаш лаборанти
9	3.61.11.01		Кўчатчиликда “in-witro” усули лаборанти
10	3.61.13.01		Қишлоқ хўжалиги кооперативи иш юритувчиси
11	3.61.16.01		Агробизнес ва маркетинг агент
12	3.61.17.01		Чорвадор
13	3.61.18.01		Балиқчи
14	3.61.19.01		Асаларичи
1	3.51.05.01	Автомобилларни таъмирлаш чилангари
2	3.51.05.02	Автомобиль двигателларини қисмларга ажратиш ва йиғиш чилангари
3	3.51.05.03	Автомобиль узатмалар қутисини қисмларга ажратиш ва йиғиш чилангари
4	3.51.05.04	Автомобиль тақсимлаш қутисини қисмлари ажратиш ва йиғиш чилангари
5	3.51.05.06	Шинамонтаж чилангари
6	3.51.05.07	Ёнилғи пуркаш асбобларини ташхислаш ва таъмирлаш чилангари
7	3.51.05.08	Аккумулятор техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш чилангари
8	3.51.05.09	Автомобиль электржиҳозлари хизмат кўрсатиш чилангари
9	3.51.05.10	Автомобиль кузовини таъмирлаш бўйича чилангари
10	3.51.05.15	Транспорт терминали оператори
11	3.53.10.04	Пойабзал йиғувчиси
12	3.53.10.08	Тикувчи
13	3.53.10.09	Якка тартибдаги кийим тикувчиси
14	3.53.10.10	Тикиш жиҳозлари оператори
15	3.53.11.03	Новвой
16	3.81.03.01	Сартарош (модельер)
17	3.81.03.06	Фотосуратчи
18	3.81.03.08	Якка тартибда пойабзал тикувчи
19	3.82.01.01	Кичик ҳажмли кема механиги-ёрдамчиси

Коллеж ва техникумлар учун эса 40 соатга мўлжалланган “Бизнесни ташкил этиш ва юритиш” ўқув дастурлари ишлаб чиқилди.

Фан номи	Утиладиган соати	Таълим муассаса
“Бизнес асослари”	60 соат	Касб-ҳунар мактаби (КХМ)
“Бизнес асослари”	120 соат	Қ.Х. йўналиши бор КХМ учун
“Бизнес асослари”	120 соат	Хизмат кўрсатиш йўналиши бор КХМ учун
“Бизнесни ташкил этиш ва юритиш”	40 соат	Барча коллеж ва техникумлар учун

Ушбу тадбиркорликка йўналтирилган ўқув дастурларини ўқитишнинг асосий мақсади ўқувчиларни ўз бизнес-ғояларини амалга ошириш ва шахсий даромад топиш мақсадида бизнес фаолиятини йўлга қўйишга ўргатиш.
2.2. Таълим муассасалари ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этишда ҳалқаро тажрибалар
Жаҳон миқёсида ёшларни тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш ва қўллаб-қувватлашга қаратилган «Founders4School» (Буюк Британия), The Young Entrepreneurs Academy (Канада), Youth Entrepreneurship Program (Калифорния), “AMIDEAST” (Миср) каби минтақавий дастурлар амалга оширилмоқда. Буюк Британияда ёшларда тадбиркорлик салоҳиятини шакллантириш жараёни мактабдан бошланади. 2013 йилнинг июнидан бошлаб мамлакатда мактаб ўқувчиларига бизнес-билим бериш амалга оширила бошланган. Ушбу йўналиш доирасида «Founders4School» дастури ишлаб чиқилган. Бизнес ва инновациялар департаменти етакчи ижтимоий тармоқлар Linkedln, Facebook билан биргаликда 11 ёшдан 18 ёшгача бўлган ёшларни жалб қилмоқдалар. Экспертларнинг баҳоларига кўра, кўрсатиб ўтилган ёшлар гуруҳлари иштирокчиларининг сони 500000 кишини ташкил қилади. Кейинги вақтларда Буюк Британияда бизнес билан шуғулланишни истовчи ёшлар сони ўсиб бормоқда. Масалан, Princes Trust Маркази тадқиқотларига кўра, ишсиз британияликларнинг тўртдан бири давлат секторида иш қидиришдан кўра, шахсий бизнесни ташкил қилишни афзал кўради. Германияда тадбиркорлик фаолияти мамлакат иқтисодиётининг муҳим секторларидан бирини ташкил қилади. Давлат бизнесни молиявий ва технологик қўллаб-қувватлашни амалга оширади. Германияда тадбиркорликни федерал ва минтақавий даражада қўллаб-қувватлашнинг 500 дан ортиқ дастурлари мавжуд. Дастурлар доирасида ёш ишбилармонларга Ҳукумат кафолати остида банклар томонидан чиқарилган паст фоизлар остида қарзлар берилмоқда. Кредитлар 300000 еврога берилиб, 10 йил давомида тўлашлари керак, уч йил давомида тадбиркорлар тўловлардан озод қилинади, кредит бўйича фоизлар пасайтирилган ставка бўйича (5–8%) тўланади. Нью-Йоркда The Young Entrepreneurs Academy (YEA!) – ёш тадбиркорлар академияси 6-12 синфдаги талабалар учун мўлжалланган бўлиб, бу дастур орқали улар ўзларининг бизнес ғояларини яратадилар, бозор тадқиқотларини ўтказадилар, бизнес-режаларини тузадилар, инвесторлар олдида тақдимот ўтказадилар ва ўз компанияларини ишга туширадилар. Ушбу дастур 2004 йилда Роджертс университетида Кауффман жамғармаси кўмагида ташкил этилган. Бугунги кунда ёш тадбиркорлар академиясида 168 та жамоада минглаб талабалар таҳсил олмоқдалар. Калифорнияда YEP – ёш тадбиркорлар дастури фаолият юритиб, ушбу дастурда 14-27 ёшдаги ўрта мактаб ва коллеж ўқувчилари иштирок этишлари мумкин. Ёшлар ўзларининг тадбиркорлик ташаббусларини амалга оширишда муваффақиятли бўлишлари учун нима қилишлари кераклигини ўргатади. Ушбу дастур ўқувчиларнинг стипендия олишлари учун рақобатлашадиган бизнес-режа бўйича йиллик танлов ўтказади. Канаданинг Youth Entrepreneurship Program (YEP) – ёш тадбиркорлар дастури мактабда ўқимаган 15-30 ёшдаги ишсизлар учун мўлжалланган бўлиб, 24 ҳафталик дастурдир. Унда ёш тадбиркорларнинг истиқболли ресурслар ва кўникмаларга эга бўлиш имконияти яратилган, бу эса ўз навбатида уларнинг янги бизнесларини муваффақиятли амалга ошириш имкониятини беради. Ушбу дастур бўйича 3000 дан ортиқ ёшлар ўз бизнесларини бошлаб, юзлаб иш ўринларини яратганлар. Мисрда ёшларни қўллаб-қувватловчи “AMIDEAST” – ёш тадбиркорлар дастури эълон қилинган бўлиб, бу дастур Қоҳирада истиқомат қилаётган 18-30 ёшдаги барча Миср ёшларини амалий бизнес ғояларига эга бўлишга чақиради. “AMIDEAST” дастури 6 ойлик тренинглардан иборат бўлиб, бизнесни бошқариш ва шахсий сифатларини ривожлантириш бўйича 160 соатлик семинарлардан ташкил топган. Ушбу дастур орқали ёшлар ўз тадбиркорлик билимларни оширишлари, молиявий ва ҳуқуқий маслаҳатлар олишлари, маъмурий қўллаб-қувватлашлари, етакчи тадбиркорлар билан интерактив маърузалар билан ўз амалий кўникмаларини ошириб боришлари мумкин. Россияда ҳам ёшларни тадбиркорликка жалб қилиш, уларда инновацион ғояларни, шахсий ва бошқарувчанлик сифатларини шакллантириш мақсадида бир қанча дастурлар амалга оширилади (“Ты предприниматель”, “Бизнес для меня”, “Россияда ёшлар тадбиркорлиги”, «Start up, Don!» ва бошқалар). Бу дастурларда 18 ёшдан 35 ёшгача бўлганлар иштирок этишлари мумкин. Бўлажак тадбиркорлар қайта молиялаштириш ставкасининг 12% кредит 1 йилдан 3 йилгача олишлари мумкин. Бунда 3 ой имтиёзли давр ҳисобланади. Юқоридаги таҳлиллар натижаси шуни кўрсатадики, айнан, ёшлар инновацион ва креатив фикрлашга қодир бўлган куч ҳисобланиб, давлат томонидан ёшлар тадбиркорлигининг қўллаб-қувватланиши орқали нафақат ишсизликнинг олдини олиш, балки иқтисодий юксалишга ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Ушбу вазифаларнинг муваффақиятли ҳал қилиниши касб-ҳунар таълими муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик ғояларини шакллантириш ва уларнинг амалий кўринишдаги ижодий фаолиятини ривожлантириб бориш ҳамда сифатли ишлаб чиқариш корхоналари фаолиятига жалб қилиш орқали аҳоли фаровонлигини кенг кўламда ривожлантириш, иқтисодиётнинг барча тармоқларини халқ хўжалигига мос равишда такомиллаштириш муҳим ва долзарб масалалардан биридир.
2.3. Таълим муассасалари ўқувчиларида тадбиркорлик компетенцияларини шакллантириш йўллари
Давлатимиз томонидан ёшларнинг тадбиркорлик соҳасидаги билим ва малакаларини ошириш кўламини янада кенгайтириш, уларнинг тадбиркорлик фаолиятига тўғри йўналиш берувчи тизимни ташкил этиш ва шу орқали тадбиркорлик фаолиятини бошлаш истагида бўлган ёшларни тадбиркорлик фаолиятга кенг жалб этиш мақсадида бир қанча танловлар ўтказиб келинмоқда (“Менинг бизнес ғоям”, “Ёш тадбиркор-юртга мададкор”, “Start up”). -Таълим муассасалари ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига оид ахборот-маълумотлар билан таъминлаш; -Тадбиркорлик фаолияти бўйича билимларни ўз ичига олган ўқув материаллар мазмунини такомиллаштириш: махсус ва ўқув курслар, ўқув ва электрон қўлланмалар ишлаб чиқиш; -Ўқувчиларни тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитишнинг ижтимоий йўналишлари: “Ёш тадбиркорлар” бизнес-клублари, ёш тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш маркази ва тадбиркорлик асосларига ўқитишни ташкил этиш марказлари -Таълим муассасалари ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитиш – тадбиркорлик фаолияти бўйича билимларни ўз ичига олган ўқув материали мазмунини бойитишни тақазо этади. Чунки, тадбиркорлик фаолияти ҳозирги замон иқтисодиётида муҳим ижтимоий-иқтисодий ўринни эгаллайди. Ҳозирги даврда мамлакатимиз бозор муносабатлари ривожлантириб бораётгани сабабли ҳам, айнан, тадбиркорлик соҳасини ривожлантириш аҳолининг турли қатламларининг бозор муносабатларига тайёргарлигини ва бутун хўжалик тизимининг бозор иқтисодиётига ўтишини таъминлашга йўналтирилган даврда жамиятимизни ижтимоий қайта қуришнинг асосини ташкил этиб бормоқда. Таълим муассасалари ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитишда ўқувчиларнинг тадбиркорлик фаоллиги ва ички салоҳиятини ривожланишини, касбий тайёргарлигини таъминловчи илғор инновацион педагогик технологияларни анъанавий ўқитиш шакллари билан уйғун ҳолда қўллаш муҳим ҳисобланади. Замонавий педагогик инновациялар ва ўқитиш технологияларидан фойдаланиш ўқувчиларнинг келгусида касбий фаолиятини муваффақиятли юритишларини, касбий ва шахсий ривожлантириб, турмушнинг тезда ўзгарувчан шароитларига мослашишларини, ўз-ўзини ривожлантириш эҳтиёжлари учун зарур бўладиган билим, малака ва кўникмаларни юқори даражада эгаллашлари учун хизмат қилади. Жамият ривожланишининг ҳозирги босқичлари таълим мақсадлари ва вазифаларига, ўқитиш шакллари ва методларига янгидан-янги талабларни қўймоқда. Бўлажак мутахассисларни тадибркорлик фаолиятига йўналтириб ўқитишнинг янги шакл ва самарали методларини излаб топиш ва уларни жорий қилиш долзарб муаммолардан ҳисобланади. Бу вазифани ҳал қилишда ахборотни интенсив узатишга, мустақил ишлаш қобилиятини ривожлантириш, бир вақтнинг ўзида ҳам махсус, ҳам ахлоқий кўникмаларни шакллантириш имкониятларига таянадиган интенсив ўқитиш технологиялари катта аҳамиятга эга. Ўқитишнинг интерфаол шакллари ўқув жараёни самарадорлигини оширади, ўқувчиларнинг ўқув мотивациясини кучайтиради, назарий билимларини мустаҳкамлайди, ҳам мустақил, ҳам жамоавий қарорларни қабул қилиш қобилиятини шакллантириш, муаммоли вазиятларни ҳал қила олиш кўникмаларининг эгаллаш, келиша олиш қобилиятини ривожлантириш имконини беради. Бизнес-клуб лойиҳасини амалга ошириш жараёни қуйидагиларни бажаришга имкон берди: 1.Бўлажак тадбиркорлар билан амалда фаолият юритаётган тадбиркорлар билан бевосита алоқалар ўрнатиш. 2. Бўлажак тадбиркорларнинг ўз ишини олиб бориш масалалари бўйича муваффақиятга эришган тадбиркорлар билан амалий тажриба алмашиш. 3.Тадбиркорлар фаолияти билан уларнинг функцияларини такрорлаш орқали амалий танишиш. 4.Ўқувчи-ёшларни тадбиркорлик фаолиятига жалб қилиш. 5. Ўз бизнес ғояларини амалга ошириш ва бошқалар. Таълим муассасаларида ўқувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш шароити сифатида коллежларда “Ёш тадбиркорлар” бизнес-клуби ёки ёш тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш ва тадбиркорлик асосларини ўргатиш марказларини ташкил этишни таклиф этамиз. “Ёш тадбиркорлар” бизнес клубининг мақсади ўз ишини ташкил этишни режалаштираётган ўқувчиларга мураббийлик тизими орқали амалий ёрдам ва маслаҳатлар беришдан иборат. Мазкур бизнес-клуб лойиҳасини амалга ошириш жараёни қуйидагиларни бажаришга имкон берди: 1.Бўлажак тадбиркорлар билан амалда фаолият юритаётган тадбиркорлар билан бевосита алоқалар ўрнатиш. 2. Бўлажак тадбиркорларнинг ўз ишини олиб бориш масалалари бўйича муваффақиятга эришган тадбиркорлар билан амалий тажриба алмашиш. 3.Тадбиркорлар фаолияти билан уларнинг функцияларини такрорлаш орқали амалий танишиш. 4.Ўқувчи-ёшларни тадбиркорлик фаолиятига жалб қилиш. 5. Ўз бизнес ғояларини амалга ошириш ва бошқалар. Бу вазифаларни амалга оширишда ўқувчилар бизнес-режанинг моҳияти ва зарурияти ҳамда уни тузиш тартиб-қоидаларини билишлари лозим. Бизнес-клуб фаолиятининг асосий йўналишлари эса қуйидагилар ҳисобланади: тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга алоҳида истак, ҳоҳиш ва қобилияти бўлган ўқувчиларни аниқлаш; касб-ҳунар коллежларида ўқувчиларни тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш, қизиқишларини ўрганиш; ўқувчиларда тадбиркорлик соҳаси бўйича чуқур билимларни шакллантириш тадбирларини амалга ошириш; ўқувчиларда тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш мақсадида Савдо-саноат палатаси, техника ва технологияларни ишлаб чиқишга ихтисослашган корхоналар билан ҳамкорлик ишларини амалга ошириш; тадбиркорлик фаолиятида юқори натижаларга эришган тажрибали ва малакали мутахассисларни жалб этган ҳолда касб-ҳунар коллежларида, туман (шаҳар) ҳудудлари миқёсида давра суҳбатлари, семинарлар, тренинглар ва мастер класс дарсларини ташкил этиш; иқтидорли ўқувчилар ва масъул ўқитувчилар учун тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйиш бўйича бизнес-режаларни тайёрлашни ўргатиш; тижорат банкларидан тадбиркорлик фаолиятини юритиш учун кредит олиш тартиби ҳамда олинган пул маблағларидан мақсадли ва самарали фойдаланиш бўйича тижорат банкларининг тегишли мутахассисларини жалб этган ҳолда махсус ўқув курсларини олиб боришлари мумкин.

1. Сиз таълим муассасангизда ўқувчиларни тадбиркорликка жалб этиш бўйича қандай ишларни амалга оширгансиз (оширмоқчисиз)?
2. Ўқувчиларда тадбиркорлик компетенцияларини шакллантириш бўйича таклифларингиз.
3. Таълим муассасангизда тадбиркорликка йўналтирилган таълим жараёни ташкил этилганми?
4. Тадбиркорликка йўналтирилган таълим жараёнини ташкил этиш бўйича режаларингиз.

• янги бизнес (лойиҳа)ни бошлаш учун;
• бизнесни кенгайтириш учун;
• заём капитал (инвесторларни) жалб қилиш учун;
• бизнесни (бизнес ғояни) бошқа шахсга сотиш учун.

• бизнеснинг жорий ҳолати (Биз қаерда турибмиз?);
• кўзланган мақсад (қайси томонга ҳаракат қилмоқдамиз?);
• энг қулай йўл (мақсадга қандай эришамиз?).

• корхона номи;
• манзили, телефон ва факс;
• мулк шакли;
• ташкилотчилар исми шарифи, фамилияси, манзили;
• корхона фаолияти ва бизнес характери;
• банк реквизитлари;
• лойиҳа қиймати;
• молиявий маблағларга бўлган эҳтиёж ва

• бизнес режа тузилган кун;
• бизнес режа тузувчи исми ва фамилияси.

• корхонанинг ўтган даврдаги фаолияти, мулк шакли даражаси бугунги кундаги ва келгусидаги мақсади;
• фаолият тури (чакана савдо, ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш);
• корхонанинг тармоқда тутган ўрни (аниқ бир маҳсулот, бозор сегменти ва мавжуд рақобатчилар бўйича);
• корхонанинг асосий мақсадлари;
• бизнесни ташкилий шакли ва кутилаётган ўзгаришлар;
• ташкилотчилар, асосий инвесторлар ва раҳбарлар;
• ўтган даврдаги ютуқлари ва ҳозирги кундаги кучли томонлари;
• ўтган даврдаги муаммолари ва ҳозирги кундаги кучсиз томонларн;
• фойдаланилаётган технологиянинг ҳолати;
• корхонанинг жойлашган ўрни, афзаллиги, камчилиги.

• маҳсулотга тавсифнома (товарнинг ижобий томонлари, алоҳидалиги ва бошқа маҳсулотлардан фарқ қилиши сабаблари);
• маҳсулотлар (хизматлар) ассортименти;
• маҳсулот ёки хизмат тури бўйича фойда ва реализация қилинган маҳсулотлар таннархи;
• ҳаридор, яъни маҳсулотни охирги истеъмолчиси;
• ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш ҳуқуқи;

• корхонани келгусида ривожланишига таъсир этувчи тўсиқлар, янги корхоналарни тармоқ таркибига қўшилиши ва тармоқ таркибидан чиқарилиши;
• технологияни модернизация ва янгилашда тармоқнинг роли;
• фаолиятни тартибга солишни ҳуқуқий асослари;
• тармоқнинг режадаги ривожланиши;
• сўнгги йилларда тармоқ таркибга кирган корхоналар сони;
• тармоқда охирги йилларда юзага келган янги маҳсулотлар;
• асосий рақиблар ва уларнинг бозордаги ўрни;
• асосий рақибларнинг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ортиш суръатлари;
• ҳар бир рақибнинг кучли ва кучсиз томонлари;
• бош рақибнинг молиявий аҳволи;
• асосий истеъмолчилар ҳақида маълумот;
• рақиб маҳсулотларига нисбатан харидорларнинг асосий фикрлари ва бошқ.

• танланган бозор ҳақида маълумотлар;
• танланган бозор сегментлари;
• рақиблар: номи; ҳажми; бозордаги ҳиссаси; афзаллиги ва камчиликлари;
• харидорлар, уларнинг маҳсулот тўғрисидаги фикрлари, сотиб олишнинг асосий сабаблари;
• корхонанинг ҳозирги кундаги ва келгусида кўзланган бозордаги ҳиссаси;
• кафолат ва сотишдан кейинги хизматлар соҳасидаги сиёсати;
• маркетинг тадқиқотлари ўтказишнинг аниқ усуллари;
• бахони шаклланиши, бозор таҳлилидан келиб чиқиб, уни белгилаш ҳамда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ва кўрсатилган хизмат харажатларига асослаш;
• товарлар ташқи кўриниши маҳсулотлар сифатига тавсифномаси;
• маҳсулотни тақсимлаш ycyли ва йўллари;
• сотиш стратегияси;
• имкониятли харидорлар сони ва уларни қаерда жойлашганлиги;
• қайси бозорларни тўғридан-тўғри сотиш бўйича қамраб олиш мумкин, қайсиларига товар хом ашё биржалари, брокерлар, дилерлар ва дистрбюторлар орқали кирилади;
• реклама қандай кўринишда танланган ва уни бозорга мослаштирилганлиги.

• ишлаб чиқариш харажати ҳажмини жорий ва режадаги миқдори;
• ишлаб чиқариш жараёнини назорат қилиш тартиби ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар сифати;

• хом ашёларни сотиб олиш билан боғлик бўлган харажатлар;
• хом ашё ва материалларни асосий етказиб берувчилар: номи, жойлашган ўрни, маҳсулот етказиб бериш шарти, афзалликлари ва камчиликлари, кутилаётган ўзгаришлар;
• жой мавжудлиги, жойга бўлган тўла эҳтиёж, уни таъминлаш йўллари (хусусий ёки ижара);
• корхонада мавжуд ишлаб чиқариш қувватлари, шуларнинг қайси қисми корхонани ўзига қарашлилиги, афзаллиги, камчилиги, таклиф зтилаётган ўзгаришлар;
• мавжуд технологияни ҳолати, уларни таъмирлаш ва модернизация қилиш тартиби;
• ишлаб чиқариш учун зарур бўлган қурилмалар рўйхати, келгусида қурилмалар сотиб олиш учун ажратилаётган капитал маблағлар.

• технологияни жорий этиш ва ишлаб чиқариш жараёнининг ҳозирги ҳолати;
• иш ҳажми, жараённи якунлаш учун зарур бўлган ходим, моддий техник база, харажат ва молиялаштириш манбалари ҳамда кутилаётган муаммолар;
• кўзда тутилаётган ва ўтказилаётган янги илмий изланишлар: вазифа, маблағ, эҳтиёж, харажат ва молиялаштириш манбалари ҳамда ундан кутилаётган ютуқлар.

• ҳозирги ташкилий тузилиш ва кутилаётган ўзгаришлар;
• корхона ташкилий ҳуқуқий даражаси ва мулк шакли;
• агар ҳиссадорлик жамияти бўлса – ким асосий ҳиссадор, унинг устав капитали ҳиссаси (улуши);
• чиқарилган акция тури, миқдори, овозга эга ва эга эмаслиги;
• қарор қабул қилиш жараёни ва унинг умумий тартиби;
• асосий раҳбарлар ва мулк эгалари: маълумоти, мутахассислиги, тажрибаси бурчи ва жавобгарлиги, тақдирланиши;
• ҳар бир менежерлар ойлик иш ҳақлари, мукофотлар

• корхонани барпо этишда сарфланадиган инвестицион харажатларнинг турлари умумий ва маҳсулот бирлиги хисобга олинади, яъни қанча ва қанақа?
• режалаштирилаётган корхонани ишга тушириш ва маҳсулот ёки хизматларни ўтказиш ишларини ташкил этиш қанчага тушади?
• маҳсулот ёки хизматларни реализация қилишдан тушадиган умумий даромадлар қанча бўлиши мумкин?
• режалаштирилаётгган корхона қандай солиқларни тўлаши керак?
• ушбу корхонанинг умумий фойдаси унинг меъёри қанча бўлиши мумкин.

1. Тадбиркорлик фаолиятида ғоя нима учун керак деб ўйлайсиз?
2. Тадбиркорлик ғояси нима?
3. Тадбиркорлик ғоясини қаерлардан излаш мумкин?
4. Сизнинг тадбиркорлик ғоянгиз қандай ва унинг имкониятларини айтиб беринг?
5. Бизнес-режани моҳияти ва мазмуни нимадан иборат?
6. Бизнес-режа қандай тайёрланади ва ундан қандай фойдаланиш мумкин?
7. Бизнес-режанинг асосий бўлимлари нимадан иборат?
8. Бизнес-режа ишлаб чиқиш ва унга қўйилган асосий талаблар нималардан иборат?

1. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг асосий мақсади –

1. мамлакат иқтисодий ўсишининг муҳим манбаи сифатида ижтимоий муаммоларни бартараф этишда катта рол ўйнайди
2. бандлик муаммоларини ҳал этишда катта рол ўйнайди,
3. миллий бойликни ўстириш ва миллатнинг фаровонлиги учун хизмат қилади
4. барча жавоблар тўғри.

1. Ҳозирги кунда республика аҳолисининг неча фоиз киши камбағаллик даражасида кун кечирмоқда.

1. 11-15 фоизи (3-5 миллион)
2. 13-15 фоизи (2-4миллион)
3. 9-12 фоизи (4-5 миллион)
4. 12-15 фоизи (4-5 миллион)

1. 2020 йил 8 июндаги Қарорга кўра, 1 июлдан ўзини ўзи банд қилган шахслар шуғулланиши мумкин бўлган фаолият рўйхати нечтани ташкил этади?

1. 67
2. 64
3. 65
4. 62

1. Қайси профессионал таълим муассасаларда устувор йўналиш сифатида оилавий бизнес, томорқа бизнеси, чорвачилик, паррандачилик ва бошқа ишчи касблар бўйича кадрлар тайёрланади.

1. Касб ҳунар мактабларида
2. Коллежларда
3. Техникумларда
4. Мономарказларда

1. “Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида”ги ВМ қарори қачон қабул қилинган?

1. Таълим муассасасига тушган маблағларнинг камида неча фоизи моддий техник базани сарфлашга сарфланади?

1. 25%
2. 35%
3. 50%
4. 75%

1. Таълим муассасасига тушган маблағларнинг камида неча фоизи ходимлар ни ижтимоий ҳимоя қилиш ва моддий рағбатлантиришга сарфланади?

1. 50%
2. 15%
3. 25%
4. 75%

1. Тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўювчи субъектларни кўрсатинг?

1. Жисмоний шахслар ва юридик шахслар;
2. Хизматчилар, деҳқонлар, ишчилар;
3. Тадбиркор, ташкилот аъзолари.
4. Тўғри жавоб йўқ.

1. Якка тартибдаги тадбиркорлик бу шундай фаолиятки унинг эгаси бутун даромад ва таваккалчиликни:

1. Тўла ўз зиммасига олувчи бир кишидир
2. Тўла ўз зиммасига олувчи бир оиладир
3. Тўла ўз зиммасига олувчи бир неча оиладир
4. Ҳамма жавоблар тўғри

1. Янги профессионал таълим муассасаларида нечта касблар учун тадбиркорликка йўналтирилган ўқув режалар ишлаб чиқилди?

1. 22
2. 33
3. 44
4. 60

Tadbirkorlik faoliyatining turlari va shakllari

Tadbirkorlik faoliyati turlari xilma-xildir. Faoliyat maqsadi, turi va yo`nalishlariga qarab tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va konsalting turlarini ajratish mumkin.

Qayd etilgan ushbu tadbirkorlik faoliyatining har bir turi kichik turlarga bo`linadi. Mavjud tadbirkorlik faoliyati turlarini chizma shaklida quyidagicha ifoda etish mumkin (2-chizma).

Ishlab chiqarish tadbirkorligini tadbirkorlik faoliyatining asosiy turi desak xato bo`lmaydi. Zero, bunday tadbirkorlik faoliyati tufayli mahsulot, tovarlar ishlab chiqariladi, xizmat ko`rsatiladi, ma`lum ma`naviy qadriyatlar yuzaga keladi.

O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning dastlabki yilla-rida tijorat tadbirkorligi yaxshi rivojlandi. Tadbirkorlik faoliyatining bu turi tovar va xizmatlarni sotib olish va sotish jarayonlarini amalga oshirish bilan ta`riflanadi, chunki bu sohada qisqa vaqat orasida daromad olish mumkin. Agar ishlab chiqarish korxona samaradorligining 10-12% ini tashkil qilsa, tijorat faoliyati esa bu ko`rsatkichni yana 20-30%ga oshiradi.

Moliyaviy tadbirkorlik tadbirkorlik sohasining alohida olingan turiga kiradi. Uning faoliyat sohasi qiymatlarni alma-shinishi va almashtirilishidan iborat. Moliyaviy faoliyat ish-lab chiqarish, tijorat sohasini ham qamrab olishi mumkin. Shu-ningdek, moliyaviy tadbirkorlik mustaqil bank va sug`urta muassasalari shaklida ham faoliyat ko`rsatadi.

Keyingi vaqtda O`zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining konsalting (maslahat) turi rivojlanmoqda. Bu tadbirkorlik turi ko`p yo`nalishlardan iborat bo`lib, kelajakda yaxshi rivojlanib ketishiga jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti guvohlik beradi.

Tadbirkorlik faoliyati turlari nisbatan mustaqil bo`lib, bir-birini to`ldirib keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgi-lab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligining ustuvorligini tan olish kerak.

Innovastion, ilmiy-texnik faoliyat, tovarlarni bevosita ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoliyati ishlab chiqarish tadbirkorligiga kiradi. Ishlab chiqarish bilan shug`ullanmoqchi bo`lgan har bir ishbilarmon tadbirkorlik faoliyatining qaysi turi bilan shug`ullanishini, qanaqa mahsulot ishlab chiqarishini, qanday xizmat ko`rsatishini oldindan belgilab olishi lozim. Shu ish amalga oshgandan keyin tadbirkor marketing bilan shug`ullanadi. Tovarga bo`lgan talabni bilish maqsadida u tovarning potenstial iste`molchilari, xari-dorlari, ulgurji va chakana savdo bilan shug`ullanuvchi tashki-lotlar bilan aloqa qiladi. Muzokaralar ishbilarmon va bo`lajak xaridorlar o`rtasida shartnoma tuzilishi bilan yakunlanadi. Tuzilgan shartnoma tadbirkorlikdagi tavakkalchilikning oldini olishga imkon beradi. Shu ishlar amalga oshmasa, tadbirkor faqat og`zaki va`dalar asosida ishlab chiqarish faoliyatini boshlaydi. Shakllangan barqaror bozor sharoitida rivojlangan mamlakat-larda og`zaki kelishuvlar ishonchli kafolat bo`lib, kerak bo`lgan hollarda shartnoma, bitim shaklida rasmiylashtiriladi. Biroq, bizning mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti endi shakllanayotgan davrda og`zaki bitimlarning kafolati past va tavakkalchilik kuchlidir.

Venchur biznesi, ya`ni innovastion tadbirkorlik keyingi vaqtda ancha rivojlandi va u tavakkal biznesi turiga kiradi. Biznesning bu turi yangi texnologiyalarning joriy etilishi bilan bog`liq. Venchur biznesi yuqori texnologiya sohasida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar natija-larini tijoratlashtirish bilan bog`langan. Bu sohalarda samara olinishi kafolatlanmagan. Ya`ni ma`lum tavakkalchilik mavjud. Yangi va eng yangi texnologiyalarni joriy qilish bilan shug`ul-lanuvchi ilmiy-texnika firmalarga venchur firmalar deyiladi. Ularning daromadi kafolatlanmagan bo`lib, faoliyati tavakkal kapital bilan bog`liq.

Shuni ta`kidlash kerakki, kichik korxonalar innovastion tadbirkorlikni rivojlantirishda katta rol o`ynaydi. Venchur biznesi o`zining egiluvchanligi bilan innovastion ishbilarmon-likning boshqa shakllariga qaraganda qator ustuvorlikka egadir.

O`zbekiston Respublikasida «Tadbirkorlik to`g`risida» gi qonuninng 5-moddasiga binoan tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud:

• yakka tartibdagi tadbirkorlik;
• xususiy tadbirkorlik; – jamoa tadbirkorligi; – aralash tadbirkorlik.

Yakka tartibdagi tadbirkorlik – tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng oddiy shakli bo`lib, uni tashkil qilish tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 14 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan «O`zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi Nizom» bilan belgila-nadi. Ushbu nizomga muvofiq yakka tadbirkor o`z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilmay amalga oshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorlar odatda mayda ishlab chiqarish bilan shug`ullanadilar.

Yakka tartibdagi tadbirkorlik o`z navbatida ikki turga bo`linadi: – shaxsiy tadbirkorlik; – birgalikdagi tadbirkorlik.

Shaxsiy tadbirkorlik tushunchasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to`g`risida»gi qonunning 15-moddasida quyidagicha bayon etiladi: «Shaxsiy tadbirkorlik yakka tartibdagi tadbirkorlarning o`zi tomonidan mulk huquqida, shuningdek, mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo`l qo`yadigan o`zga mulkiy huquq tufayli o`ziga tegishli bo`lgan mol-mulk negizida mustaqil ravishda amalga oshiriladi».

Ushbu qonunning 16-moddasiga binoan birgalikdagi tadbirkorlikka quyidagilar kiradi:

• er-xotinning umumiy mol-mulki negizida amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik;
• dehqon xo`jaligining umumiy birgalikdagi mulki negizida amalga oshiriladigan dehqon xo`jaligi;
• o`zlariga umumiy ulushi mulk huquqida tegishli bo`lgan umumiy mulk negizida yakka tartibdagi tadbirkorlikni amalga oshiradigan shirkat xo`jaligi.

Yuridik shaxs tashkil qilmay, o`z faoliyatini amalga oshiradigan tadbirkor sifatida ro`yxatdan o`tkazilgan jismoniy shaxsga davlat ro`yxatidan o`tkazilganligi haqidagi guvoxnoma beriladi va u jismoniy shaxslarni ro`yxatdan o`tkazish reestrida qayd qilinadi. Ushbu guvohnoma bankda hisob-kitob varag`i ochish, soliq organlaridan ro`yxatdan o`tish, muhr va boshqa rekvizitlarni tayyorlash uchun asos bo`lib hisoblanadi.

O`zbekistan Respublikasida «Xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi Nizom»da xususiy tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta`rif berilgan:

Xususiy tadbirkorlik – bu fuqarolar (alohida fuqaro) tomo-nidan o`zlarining tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish maqsadida amaldagi qonunchilik asosida amalga oshiriladigan tashabbuskor xo`jalik faoliyatidir.

Xususiy tadbirkorlikning yakka tartibda faoliyat ko`rsata-yotgan tadbirkorlikdan farqi shundaki, bu erda faoliyat ko`rsa-tuvchilar o`z faoliyatini yollanma ishchi kuchi yordamida olib boradilar. Ular yuridik shaxs sifatida ish ko`radilar va o`z korxo-nalarini davlat ro`yxatidan o`tkazishga majburdirlar.

Jamoa tadbirkorligi – bu bir guruh fuqarolarning o`zlariga ma`qul bo`lgan mulkchilik shakllarida jamoalarga birlashib, jamoa korxonalarini tashkil qilishlari va shu asosda tadbir-korlik faoliyatini amalga oshirishlaridir.

Jamoa tadbirkorligi faoliyati firmalar faoliyatida o`z ifodasini topadi. Firma – muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarishga va xizmat ko`rsatishga ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va mustaqil korxonadir.

Xususiy firma deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli bo`lgan, yakka xususiy mulkka asoslanib faoliyat ko`rsatadigan korxona tushuniladi.

Firmalarning turlari juda ko`p, ularni chizmada quyidagicha tasvirlash mumkin (3-chizma).

Shirkat firma bir necha sohibning mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan olinadigan foydani baham ko`rishga asoslangan sherik-chilik korxonasidir.

Akstiyadorlik jamiyati – bu jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi bo`lib, u akstiyalar chiqarish yo`li bilan tashkil etiladi.

Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog`oz – akstiya chiqaradi. Akstiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanishadi va foydadan o`z hissasi – divedendni olib turadilar. Akstiyadorlik jamiyati o`z majburiyat-lari bo`yicha o`ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi. Akstiyadorlar jamiyati majburiyatlari bo`yicha javobgar emas va uning faoliyati bilan bog`liq zararlar uchun faqat o`zlariga tegishli akstiyalar qiymati doirasida javobgar hisoblanadi.

Akstiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo`lishi mumkin.

Ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyati – bu akstiyadorlari o`zlariga tegishli akstiyalarni boshqa akstiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf qila oladigan jamiyat. U chiqaradigan akstiyalariga ochiq obuna o`tkazish va ularni erkin sotish huquqiga ega. Ta`sischilarning eng kam soni ham cheklanmagan. Ochiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kichik miqdori AJ ro`yxatidan o`tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining ikki yuz barobari miqdoriga teng bo`lishi kerak.

Yopiq turdagi akstiyadorlik jamiyati – bu akstiyalari nomlangan (egasi yozilgan) va ular faqat AJ ta`sischilari o`rtasida taqsimlangan jamiyatdir. Uning akstiyalari qimmatli qog`ozlar bozorida muomalada bo`lishi jamiyat Nizomiga binoan man etilgan yoki cheklangan bo`ladi. Yopiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kam miqdori – AJ ro`yxatdan o`tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining kamida yuz barobari miqdoriga teng bo`lishi kerak.

O`z tarkibidagi akstiyadorlik jamiyatlarni nazorat paketlarini egallash bilan korporastiyalar xolding kompaniyalariga aylanadi.

Xolding iborasi inglizcha «holding» so`zidan olingan bo`lib, ega ma`nosini beradi. Xolding kompaniya – bu mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan hissadorlik jamiyatidir. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi akstiyadorlik jamiyatlari «akstiyalarining nazorat paketi» kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi. Bundan maqsad akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o`rnatish va dividendlar ko`rinishida foyda olishdir.

Aralash xolding – nazorat va boshqaruv vazifalari bilan bir qatorda sanoat, savdo, transport, kredit-moliya va boshqa soha-larda tadbirkorlik faoliyati bilan ham shug`ullanish maqsadla-rida tuziladi.

Davlat korxonalari – bu davlat mulki bo`lgan va uning nazorati ostida ishlovchi korxonalar bo`lib, ular ishlab chiqarishdagi davlat sektorini tashkil etadi, eng muhim va mas`uliyatli vazifalar (mudofaa, aloqa, energetika, transport va boshqalar)ni bajaradi.

Qo`shma (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jamoa mulkining aralash mablag`lariga tayanadi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangan hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi.

Kontsern – bu ishlab chiqarish diversifikastiyasi, ya`ni korxonalarning faoliyat sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi asosida tarkib topadigan yirik ko`p tarmoqli korporastiya. Konstern tarkibiga sanoat, transport, savdo, bank kabi tarmoqlarga tegishli, ayrim hollarda, dunyoning ko`pgina mamlakatlarida joylashgan unlab va yuzlab korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi. Konstern tarkibiga kirgan korxona va tashkshyutlar orasida o`zaro korporastiyalangan turg`un aloqalar mavjud bo`lib, ular konstern rivoji yo`lida umumiy moliyaviy resurslardan va yagona ilmiy-texnik imkoniyatlardan mushtarak foydalanadilar.

Konsorstium – bu aniq iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishni maqsad qilgan korxonalarning muvaqqat birlashmasidir.

1. Tadbirkorlik turlari va shakllari

Barcha ko’rinishdagi tadbirkorlik faoliyatlari turli belgilariga qarab toifalarga ajratiladi: xususan, faoliyat turi, mulkchilik shakli, mulkdorlar soni, tashkiliy-iqtisodiy shakllari, yollanma mehnatdan foydalanish darajasi va hokazolar bo’yicha. Bulardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz. Turi yoki qoʻllanilishi bo’yicha tadbirkorlik faoliyatlari – ishlab chiqarish, moliyaviy, tijorat-konsultativ va boshqa turlarga bo’linadi. Bular barchasi birgalikda yoki alohida faoliyat koʻrsatishi mumkin.

Mulkchilik shakli bo’yicha korxona mulki xususiy, davlat, munitsipal bo’lishi shuningdek, Jamoa birlashmalari (tashkilotlarl) Ixtiyorida bo’lishi mumkin. Bu borada mulkka egalik qilish huquqini belgilashda, mulkni xususiy, davlat, munitsipal yoki jamoa ixtiyorida ekanligidan qatiy nazar turli cheklamalarga yoki Imtiyozlarga davlat tomonidan ko’rsatma berilishiga yo’l qo’yilmaydi.

Mulkdorlar soni bo’yicha tadbirkorlik faoliyati yakka tartibli yoki jamoa shaklida bo’ladi. Yakka tartibli tadbirkorlikda mulk bir jismoniy shaxsga tegishli bo’ladi. Jamoa tadbirkorligida esa mulk bir necha subyektga tegishli bo’lib, ularning mulkka egalik hissalari aniqlangan yoki aniqlanmagan bo’lishi mumkin. Bu borada mulkka egalik, undan foydalanish va ishlatish barcha mulkka egalik qiluvchilarning roziligi bilan amalga oshiriladi.

Tadbirkorlikni shakllari bo’yicha: tashkiliy-huquqiy va tashkiliy iqtisodiy turlarga boʻlish mumkin. Tashkiliy-huquqiy shakldagi tadbirkorlik jumlasiga shirkatlar, jamiyatlar, kooperativlar kiradi.

Shirkatlar – tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun tashkil etilgan shaxslar uyushmasidir. Shirkatlar korxonani tashkil etilishida ikki yoki undan ortiq shaxslar ishtirok etgan taqdirda tuziladi. Shirkat uyushmalarining afzalligi shundaki, ularda qo’shimcha kapitalni jalb etish imkoniyati mavjuddir.

Bundan tashqari, mulk egasining bir nechta ekanligi, korxona ichida,

egadorlaming biliml, tajribasiga qarab, bir necha ixtisoslashgan sohani tashkil. etish imkonini beradi. Lekin tadbirkorlikning bunday tashkiliy-huquqiy shakli kamchiliklarga ega bo’lib, ular quyidagilarda namoyon bo’ladi: har bir shirkat ishtirokchisi o’zining qo’shgan hissasidan qatiy nazar. bir xil javobgarlikka ega. Bundan tashqari bir sherikning harakati qolgan sheriklar uchun, agar ular bunga qarshi bo’lsalarda, majburiy bo’lishi mumkin.

Shirkatlar mas’uliyati cheklanmagan va mas’uliyati cheklangan ikki guruhga boʻlinadi. Jamiyatlar, kamida ikki fuqaro yoki huquqiy shaxs tomonidan, ularning mablag’larini birlashtirish orqali (pul yoki natura ko’rinishida) xo’jalik yuritish faoliyatini amalga oshirish maqsadida tuziladi. Mas’uliyati cheklangan Jamiyat a’zolari uning majburiyatlari boʻyicha javobgar hisoblanmaydi. Ular faqat o’zlari qo’shgan hissalari qiymati doirasida javobgardirlar. Bulardan farqli o’laroq, qo’shimcha masuliyatli jamiyat a’zolari o’zlarining barcha mulklari bo’yicha Javobgar hisoblanadilar.

Tadbirkorlikning eng ko’p tarqalgan ko’rinishi aksiyadorlik ja-miyatidir. Ularning farqi shundaki, ularga qimmatli qog’oz – aksiya chiqarish yo’li bilan zarur mablag’ni ishlab chiqarishga jalb etish huquqi berilgan. Bu borada aksiyadorlik Jamiyati a’zolari jamiyat faoliyati yakunlari bo’yicha, o’zlari egalik qilayotgan aksiyalar qiymati chegarasida javobgar hisoblanadilar.

Ishlab chiqarish yokl boshqa xo’jalik yuritish faoliyatini yo’lga qo’yish maqsadida shaxslar guruhi tomonidan tuzilgan korxona kooperativ korxona deb ataladi.

Kooperativ a’zolari uchun, ulaming shaxsan mehnat qilishlari yoki kooperativ faoliyatida qatnashishpari, shuningdek ular tomonidan badallarni birlashtirishi majburiydir.

Tadbirkorlikning asosiy tashkiliy-iqtisodiy shakllariga kon-sernlarni, assotsiatsiyalami, konsorsiumlarni, sindikatlami, kartellami, moliyaviy-sanoat

guruhlami kiritish mumkin. IV Konser – ko’p tarmoqli aksiyadorlik jamiyati boʻlib, korxona-lari qatnashishi tizimi orqali nazorat qiladi. Konsern tarmoqlanib chiqqan sho’ba kompaniyalarning aksiyalari nazorat paketlariga egalik qiladi. O’z navbatida sho’ba kompaniyalar ham boshqa aksiyadorlik kompaniyalar (jumladan chet ellardagi) aksiyalari nazorat paketlariga egalik qilishi mumkin. Assotsiatsiya — Iqtisodiy jihatdan mustaqil boʻlgan korxonalar, tashkilotlarning ixtiyoriy birlashmasidir. Assotsiatsiyaga birlashgan korxona va tashkilotlar ayni paytda boshqa tuzilmalar tarkibiga ham kirishi mumkin. Odatda, assotsiatsiya tarkibiga bir hududda joylashgan, bir sohaga ixtisoslashgan korxona va tashkilotlar kiradi. Assotsiatsiyaga birlashishdan asosiy maqsad – ilmiy-texnika, ishlabchiqarish, iqtisodiy-ijtimoiy va boshqa muammolarni birgalikda hal etishdir. Konsorsium – yirik moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish maqsadida tuzilgan tadbirkorlarning uyushmasidir. Tadbirkorlarning bunday uyushmasi yirik loyihalarga mablag’ sarflash imkoniga ega bo’lib, bunda tavakkalchilik bir muncha kamayadi, chunki javobgarlik ko’plab qatnashchilar o’rtasida taqsimlanadi. Sindikat – ortiqcha raqobatchilikni cheklash maqsadida, mahsulot sotish uchun tuzilgan bir tarmoqdagi korxonalar birlashmasidir. Kartel – bir sohadagi korxonalaming mahsulot, xizmat narxlari, bozorni taqsimlanishi, umumiy ishlab chiqarish hajmidagi qissasi va boshqalar bo’yicha kelishuvidir. Tadbirkorlikning yangi tashkiliy – iqtisodiy shakli moliya-sanoat guruhidir (MSG). Ular sanoat, bank, sug’urta va savdo kapitalining shuningdek, korxona va tashkilotlarning intellektual potensiallari birlashmasini tashkil etadi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda tijorat korxonalarining asosiy shakllari

Bularga xususiy tadbirkorlik firmalari, hamkorlik korxonalari, kooperatsiyalar kiradi. «Firma deganda xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lgan, ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat yurituvchi iqtisodiy subyekt tushuniladi. Xususiy tadbirkorlik firma – shunday korxonaki, uning egasi o’z manfaatlari yo’lida mustaqil ish olib boradi. U firmani boshqaradi, olingan barcha daromadga egalik qiladi, firmaning barcha majburiyatlari bo’yicha javobgar hisoblanadi.

Firma egasi ishchilarni ishga yollash va ishdan bo’shatish huquqiga ega, shartnomalar tuzadi. Fimmaning afzalligi shundaki, uning boshqaruvi sodda, xarakat faoliyati erkin iqtisodiy mazmuni yetarlicha kuchli hisoblanadi (bir kishi barcha foydaning egasidir). Kamchiliklari esa quyidagilardan iborat: moliyaviy va moddiy resurslarning cheklanganligi, rivojlangan ichki ishlab chiqarish ixtisoslashuvining va takomillashgan boshqaruv tizimining yo’qligi, javobgarlikning cheklanmaganligi. Hamkorlik korxonalar – hamkorlikda egalik qiluvchi va boshqaruvchi bir necha shaxslar tomonidan tashkil etilgan firma yoki korxonadir. Bunda barcha hamkorlarga muhim huquqlar beriladi, biroq hamkorlik mas’uliyati cheklangan bo’lib, bu borada firma faoliyati bo’yicha to’liq javob beruvchi asosiy hamkorlar bilan bir qatorda, faqat ishga qo’shgan hissalari bilan javobgar bo’luvchi hamkorlar (masuliyati cheklangan hamkorlar) ham bo’ladi. Hamkorlik sharoitida moliyaviy masalalarini hal etish nisbatan osondir. Bunday firmada, xususiy tadbirkorlik firmadan farqli ravishda mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish va boshqaruvni ixtisoslashtirilishidan foydalanish mumkin. hamkorlikning kamchiligi funksiyalar taqsimoti bo’lib, buning natijasida faoliyat yuritilishida kelishmovchiliklar va xatto manfaatlarning mos kelmasligi hollari yuzaga kelishi mumkin. Natijada kelishmovchiliklar sababli bir yoki bir necha hamkorning ishdan chiqib ketishi, hamkorlikning barbod bo’lishi havfini tug’diradi.

Korporatsiya deganda huquqiy shaxs shaklidagi yoki korxona tushu-niladi. Bunda har bir mulkdorning javobgarligi mazkur korxonaga hissasi chegarasida cheklanadi. Korporatsiya – paychilik asosidagi jamiyatdir. Jamiyatning aksiya-larini sotib olar ekan, alohida shaxslar koorporatsiya mulkdorlari qatoridan joy oladi. Shu tariqa Jamiyatga ko’p miqdordagi aholining moliyaviy mablag’lari jalb qilinadi. Aksiya egalari foydaning bir qismini dividend sifatida oladilar. Ular faqat aksiya sotib olishda sarflangan mablagʻlari boʻyicha tavakkal qiladilar. Korporatsiya aksiyalaregalariga bog’liq holda mavjuddir. Shu boisdan korporatsiyalar nisbatan mustaqkam, ishonchli korxona hisoblanadi. Korporatsiyaning kamchiliklaridan biri turli suiiste’molchilik harakatlari uchun imkoniyat mavjudligi, shuningdek mayda va oʻrtahol aksiya egalari tomonidan korporatsiya faoliyatini nazorat qilish imkonining yo’qligidir. Amerika Qo’shma Shtatlarida kapital tadbirkorlik assotsiatsiya-larida to’plangan bo’lib, ularning eng ko’p tarqalgani tarmoq assotsia-siyalaridir. Assotsiatsiyalar kompaniyalarga alohida biznesmenlarga, korporatsiyalarga, firmalarga) moliyaviy hisobotlar qilishda, budjetni rejalashtirishda yordam ko’rsatadilar: narx tashkil bo’lishini o’rganadi, bozor konyukturasini tekshiradi, tijorat-reklama samaradorligini oshirishning yangi yoʻllarini izlaydi. AQShda franchayzing deb ataluvchi yirik korxonalarining kichik korxonalar bilan imtiyozli hamkorligi keng taraqqiy etgan. Franchayzingni asosiy maqsadi kichik biznesni rivojlanishi uchun moliyaviy, moddiy, axborot va ishchi kuchi resurslaridan keng ko’lamda foydalanishdir.. Barcha asosiy koʻrsatkichlar bo’yicha Yaponiyada jamoa koʻrinishida guruhlashgan tadbirkorlar oldinda turadilar. Yaponiyada boshqaruvchilar va boshqa ishchi-xizmatchilar o’zlai xizmat qilayotgan firmani juda e’zozlaydilar. Notanish kim saga o’zlarini tanishtirar ekanlar avval firma nomini, so’ngra oʻz ism

shariflarini aytadilar. Yaponlar jamiyatida qadimdan rusum boʻlib kelgan boshliqlar unga bo’ysunuvchilar o’rtasidagi norasmiy, yumshoq muomala, mehnat munosabatlari Yaponiya korporatsiyalarida tadbirkorlikning guruqlashgan shaklini yuqori darajada rivojlanishiga sabab boʻldi. Bu borada, odatda, muhim tadbirkorlikka oid qarorlar (masalan, yangi mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish) har doim oliy boshqaruvchilar tomonidan qabul qilinsada, bu quyi guruhlar albatta, ishtirok etadi.

3. Tijorat tadbirkorligi Tovar birjalari. Tijorat tadbirkorligi bilan shug’ullanuvchilarning faoliyati tovar birjalari va savdo tashkilotlari bilan bog’liqdir.

Tovar birjasi – ulgurji tovar bozorining shunday ko’rinishiki, unda xaridor oldindan tovar namunasi bilan tanishmagan boʻladi. Tovar birjasida tijoratchi vositachilar va birja xizmatlari savdo-sotiq ishlarini birgalikda ishlab chiqilgan tartibga asosan amalga oshirish maqsadida ixtiyoriy birlashadilar. Tovar birjasining maqsadi erkin raqobatni boshqarish mexanizmini tashkil etib, uning yordamida, talab va taklifning o’zgarishini hisobga olgan holda, haqiqiy bozor narxlarini aniqlashdir. Tovar birja muntazam

Haqiqatda tovar yetkazib beruvchilar bilan qilinadigan oddiy oldi-sotdi bilan bir qatorda, tovar birjalarida fyuchers muomalalari deb nomlanuvchi

operatsiyalar bo’yicha shartnomalar tuzilishi mumkin. Bunday muomalalarda ko’zda tutilishicha, shartnomada koʻrsatilgan narxlarda pul to’lash, shartnoma tuzishgandon so’ng ma’lum muddat o’tgach amalga oshiriladi.

Tovar birjalari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: – savdo kelishuvlarining tuzilishida vositachilik qiladi;

– tovar savdosini tartibga soladi, savdo operatsiyalarini boshqaruvi va kelishmovchiliklarni hal qiladi; XIV

– narxlar 10’g’risida va ularga ta’sir ko’rsatuvchi omillar haqida ma’lumotlarni yig’adi va e’lon qiladi.

Tovar birjalari ishining ko’p qismini naqd tovarlar oldi-sotdisi (kassa muomalasi) emas, balki endi olinadigan tovar yoki shartnoma bo’yicha qo’yiladigan tovar (muddatli kelishuv) oldi-sotdisi tashkil qiladi. Tovar birjalari yopiq yoki ochiq bo’lishi mumkin. Yopiq tovar birjalarida faqat brokerlar. sotuvchilar va xaridorlar o’rtasidagi birja vositachilarigina qatnashishi mumkin, ochiq tovar birjalarida esa, birjaga tashrif buyurganlar ham oldi-sotdida ishtirok etishlari mumkin. Birja operatsiyalari bo’yicha birjalar qaqiqiy (real) tovar va fyuchers birjalariga boʻlinadi..

Tijorat tadbirkorligining asosiy mazmunini oldi-sotdi bo’yicha kelishuvlar va operatsiyalar boshqacha aytganda tovarlar va qayta sotish operatsiyalari tashkil qiladi. Tijorat tadbirkorlikning umumiy sxemasi, ma’lum darajada ishlab chiqarish tadbirkorlik sxemasiga o’xshab ketadi. Ammo bundan farqli raviida material resurslari o’rniga tayyor tovarlar sotib olinadi. Shu tariqa, mahsulot ishlab chiqarish o’rniga tayyor mahsulot olish keladi.

Tijorat bitimini tuzishdan avval bozorni marketing tahlilini qilish zarurdir.

Umumiy holda marketing deganda, tijorat korxonasi, firmaning xo’jalik faoliyatini har tomondan boshqarish va tashkil qilish tizimi tushuniladi. Marketing savdo korxonasining faoliyatiga komlleks yondoshuvga asoslanadi. Marketing

yordamida savdo korxonasining barcha muhim sikllari, ya’ni, bozorni oʻrganish, tovami iste’molchiga boʻlgan harakati, moliyaviy ta’minlash va foyda olish amalga oshiriladi.

Bu borada savdo korxonasiga ikkita o’zaro bogʻliq talab qo’yiladi: iste’molchi tabiatining o’zgarishiga iloji boricha ko’proq ko’rinish va raqobat sharoitida yashovchanlikni saqlab qolish.

Savdo faoliyatida marketingning amalga oshirilishini muhim sharti uni rejalashtirilishi hisoblanadi. Marketing rejasi natura va pul koʻrinishida sotish hajmini belgilashning asosini bildiradi. Bu borada tovarlar talab harakteri bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: birinchi guruh – bozomi egallab ulgurmagan tovarlar; ikkinchi guruh – muhim talabga ega bo’lgan an’anaviy tovarlar.

Tezkor boshqaruv ishidan tashqari marketing tarkibi o’z ichiga bozorni o’rganish, holatni baholash, oldindan ko’rish, rejalashtirish bu haqda yuqorida soʻz yuritildi) kabi funksiyalar va bu funksiyalarni amalda bajarilishi ustidan nazorat o’rnatish kiradi.

Agar bozorni oldindan qilingan tahlili va istiqboli tijorat bitimi olib borishni maqbul ekanligini bildirsa, tadbirkorga biznes-reja ishlab chiqishga to’g’ri keladi. Biznes-reja harakat fooliyati va qilinadigan sarf-harajatlar, kutilayotgan natijalar hisobi aks ettiriladi.

Umumiy ko’rinishda har qanday tijorat bitimi dasturi oʻziga quyidagilarni mujassamlantiradi:

– savdo-vosita xizmatlarini bajarish uchun ishchilarni yollash (tovar sotib olish, tashish, sotish, reklama ishini yuritish zarur qujatlarni rasmiylashtirish);

– tovarni saqlash va sotish uchun zarur binolar, omborlar, bazalar, savdo shaxobchalarini sotib olish yoki ijaraga olish

– keyinchalik sotishni ko’zlagan holda tovarlar sotib olish;

– bitimni amalga oshirish uchun kredit olish va keyinchalik kreditni va undan foydalanganlik evaziga foizlari bilan qaytarish;

– vositachilik ishlarini bajarib bergan chet korxonalar va shaxslar bilan hisob-kitob qilish;

bitimni rejalashtirish, rasmiylashtirish va boshqarish uchun zarur bo’lgan axborot olish: ARXIV.UZ

xaridorga tovarlarni sotish va pul tushirish;

– bitimni ro’yxatdan o’tkazish, soliq va moliya organlariga to’lovlarni to’lash.

Nihoyat biznes-reja va harakatni muvofiqlashtirish rejasi ishlab chiqariladi. Agar bitim yirik va uzoq muddatli boʻlsa muddatlari ko’rsatilgan holda reja-grafik Ishlab chiqilishi tavsiya etiladi. IV.

Yuqorida aytilgan masalalar yuzasidan respublikamizda tadbirkorlikning ichki xo’jalik mexanizmi quyidagicha olib borilyapti,

Agrar islohotlar maqsadi qishloq xo’jaligida tadbirkorlikni rivojlantirish orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mavjud salohiyattardan tejamli foydalanish asosida sifatli va arzon mahsulotlar ishlab chiqarib xalk turmush farovonligini oshirishdir. Tadbirkorlik iqtisodiy o’sishning omil sifatida bozor munosabatlarining shakllanishiga, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar va ulaming o’zaro munosabatlari mexanizmini tarkib topishiga olib keladi. Yirik qishloq xo’jalik korxonalarid (ilgarigi jamoa va davlat xo’jaliklari) tadbirkorlikni yuzaga chiqarish uchun uning ichki mexanizmini bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirish zarurati tugʻiladi.

Xorijiy mamlakatlardagi tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishning nazariy va amaliy jihatlarini hamda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida mavjud

korxonalar faoliyatining ichki iqtisodiy munosabatlarini o’rgangan holda uning tarkibiy elementlarini biznes-reja orqali amalga oshirgan ma’qul. Taklif qilinayotgan biznes-reja bilan amalga oshiriladigan ichki xo’jalik mexanizmi quyidagilardan iborat:

1. Bozomi tahlil qilish. Agrosanoat majmui korxonalarining rivojlanish tendensiyalari, potensial raqobatbardoshlar, potensial isge’molchilar.

Tadbirkorlik loyihasining mohiyati. qishloq xo’jalik mahsulotlari va xizmat turlari, ma’muriy va ishlab chiqarish personali, tadbirkor va uning sheriklari haqida ma’lumotlar.

3. Ishlab chiqarish rejasi. qishloq xo’jalik ekinlari agro texnikasi, pudratchilar xizmati, yer va suv resurslari, ishlab chiqarish obyektlari va ishlab chiqarish salohiyati, qishloq xo’jalik texnikasi, ehtiyot qismlar, yoqilgi-moylash materiallari, o’g’it va boshqa materiallar yetkazib beruvchilar

4. Marketing rejasi. Narxlar, sotish kanallari, realizatsiya muddatlari, yangi mahsulot prognozi, maqsadli ko’rsatkichlar.

5. Tashkiliy reja. Mulk shakli, mulk va yer paylari, korxona muassislari va ishtirokchilari, boshqaruv organlari, ularning funksiyalari va soni, tashkiliy struktura, mehnatni tashkil etish va unga haq to’lash shakli, ichki xo’jalik bo’linmalari va ularning o’zaro munosabatlari.

6. Xavf-xatami baholash. Korxonaning ojiz tomonlari, muqobil strategiyalar.

7. Moliya rejasi. Daromadlar va harajatlar, pul tushumlari va chiqimlar, balans, o’z-o’zini qoplash nuqtasi, mablag’lar manbalari va ulardan foydalanish

SHeriklar mulkining shakllanishi tadbirkorlik munosabatlari rivojlanishining asosiy harakatga keltiruvchi usullardan biridir. Bu yuqori mas’uliyat, mustaqillik, xoʻjayinlik hissi, moddiy manfaatdorlikka imkon yaratadi.

Yangi xoʻjalik mexanizmida qishloq xoʻjalik korxonasini tadbirkorlik

asosida qayta tashkil etish natijasida olingan mulk va yer paylari amalda qo’llaniladi. Bu paylaming egalari korxonaning qayta tashkil etgan tadbirkor sheriklar bilan shartnoma tuzadilar. Bunda sheriklar pay egalariga ijara haqi va ulushlaridan daromad to’laydilar.

Taklif qilinayotgan tadbirkorlik tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi asosiy Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bo’linmalarining bozor munosabatlari shartlariga asoslangan oʻzaro hamkorlikni nazarda tutadi. Ichki xo’jalik jamoalari munosabatlari tashkiliy-huquqiy shakllarda ham tovar va xizmatlarga oldindan belgilangan narxlar bo’yicha shartnoma asosida tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir.

Shartnoma tizimi mulkiy munosabatlar tizimini oʻzgartirishga imkon beradi. Asosan ular uchta tipdagi shartnomalar bilan tartibga solinadi: yer ulushi, ijarasi, mulk payi badali, ishchi bilan mehnat shartnomasi bo’yicha.

Bu shartnomalarning har biri alohida tuziladi va inkor etiladi. Yer ulushini ijaraga berib, lekin korxonada ishlamaslik va uning a’zosi bo’lmasligi mumkin. Ishchi mehnat shartnomasini buzishi, lekin ijara shartnomasi yoki korxona a’zoligini saqlab qolishi mumkin. Shartnoma tizimi bir tomondan sheriklar tanlashga, boshqa tomondan sheriklarga tadbirkomi tanlashga imkon beradi. Kimdir tadbirkor bilan ishlashni hohlamasa ulushini o’zi olishi yoki boshqaga berishi mumkin.

Ushbu mexanizm orqali korxona hajmi optimallashtiriladi. Chunki hozirgi qishloq xo’jalik korxonalari davlat mulki sharoitida shakllangan. Agar xo’jalikda pul yo’q bo’lsa ham oylik o’z vaqtida berilgan va davlat bunga pul ajratgan. Rahbarlar korxonani davlat nomidan boshqargan. Endilikda esa korxona rahbari – tadbirkor o’z shaxsly imkoniyati va qobiliyatidan kelib chiqib, ishni tashkillashtirssh va barcha oqibatlar bo’yicha mas’uliyatni o’z bo’yniga olishi talab qilinadi.

Yuqoridagi mexanizmining amalga oshishi birinchi navbatda tadbirkorning moliya, iqtisod, texnologiya va bozor sohalarida qanchalik bilimga ega ekanligiga koʻp jihatdan bogʻliq bo’ladi. U qanday va qaysi yo’nalishlar bo’yicha o’z bilim saviyasini oshirishi va maslaxatlar uchun kimga murojaat qilishni avvaldan rejalashtirishi lozim. Har bir tadbirkoming ixtiyorida uchta resurs – moliyaviy, moddiy-texnik va ishchi kuchi boʻlishi lozim.

Keyingi muammo (aga mablag’ bo’lsa) xo’jalik yuritish uchun zarur resurslarni qayerdan va qanchaga sotib olishdir. Servis xizmati tizimining shakllanib ulgurmaganligi texnika, o’g’it, qurilish materiallari, yoqilg’i va boshqalarni sotish) tadbirkorlaming samarali faoliyat ko’rsatishiga salbiy ta’sir koʻrsatmoqda. Tashkiliy-iqtisodiy mexanizm orqali resurslar bilan ta’minlashning muqobil yoʻllari tanlab olinadi.

Tadbirkorlik ichki xoʻjalik mexanizmi faoliyatida sotish va marketingni yo’lga qo’yish ushbu mexanizmining yanada samarali ishlashini ta’minlaydi. Masalan, AQShda bitta fermerga beshta, mahsulotni qabul qilib oladigan, tozalaydigan, saqlaydigan, sotadigan hamkorlar to’g’ri keladi. Lekin bizda bu ishni korxonaning o’zida o’z ishchilari orqali yo’lga qo’yish maqsadga muvofiqdir.

Qishloq xo’jalik mahsulotlarining harakat qilish tizimi iqtisodiy samarali kanallarni tanlashi hamda uning bevosita taqsimotini o’z ichiga oladi. Realizatsiya qilish tarmogʻi tovarning ishlab chiqaruvchidan, oxirgi iste’molchiga yetkazishda mahsulotni xaridorga yetkazuvchi yoki unga egalik qilish huquqini olishda qatnashuvchi korxonalar, tashkilotlar va firmalar yigimidir.

Korxona rahbariyati uchun chiqarilgan mahsulotni taqsimlash kanalini tanlash murakkab va muhim masaladir. Korxona tomonidan tanlangan kanallar marketing sohasidagi boshqa barcha qarorlarga: baho siyosatiga, vositachilar tanlashga, marketing faoliyati uchun xodimlar tayyorlashga, avtotransport va boshqa aralash tashkilotlar bilan shartnomalar tuzish sharti va muddatiga bevosita

Optimal tashqi qilingan taqsimot kanali tufayli mulkka egalik qilish huquqini olishdagi, mulkning joylashishi vaqtidagi uzoq muddatli uzilishlar bartaraf qilinadi.

Tadbirkorlikning ichki xoʻjalik mexanizmi ancha murakkab boʻlib, u butun xo’jalik yuritish jarayonini qamrab oladi. Mulkdorlarga, ya’ni korxona egalariga o’z mulkiy huquqidan foydalanishga imkon yaratadi, korxonadagi ichki munosabatlarni o’zaro foydali holga keltirib ixchamtashtiradi, korxonani tashqi muhitga moslaydi. Sotish va marketing faoliyatini tadbirkorlikning muhim elementi sifatida amalga oshirilishiga olib keladi.

4. Moliyaviy tadbirkorlik

Tijorat banklari. Yuqorida biz tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar tljorat banklari va fond birjalari bilan bog’liq holda ish olib boradilar degan edik. Bozorning bu institutlarining mohiyati nimada?

Tijorat banki — pul omonatlarini (depozit) qabul qilish va mijozlar topshirigiga ko’ra boshqa hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish ishlari bilan shug’ullanuvchi, asosan tijorat tashkilotlariga haq toʻlash asosida kredit beruvchi aksiyadorlik ko’rinishidagi moliya-kredit muassasadir. Tijorat bankining daromad manbal – depozit va qarz mablag’larning foiz stavkalari o’rtasidagi farqdir.

Tijorat banklar operatsiyasi uch guruhga boʻlinadi: passiv (mablag’ jalb etish), aktiv (mablag’ joylashtirish), tijorat – vosita (mijoz topshirig’iga ko’ra turli operatsiyalarni amalga oshirish) operatsiyalaridir.

Bu banklar tijorat harakteridagi tavakkalchilik bilan ish olib boradilar. Chunki ular o’e mijozlariga avval belgilangan muddatlarda foizlarini qoʻshib pul berishga majburdir. U yoki bu sabablarga koʻra mijozlar talab qilgan paytlarda pul bera olmaslik ehtimolini oldini olish uchun tijorat banklari ma’lum miqdorda pul zahirasiga ega bo’lishi lozim.

Respublikamizda bunday banklar koʻpaymoqda. Yana kelajakda, yaqin kunlarda xurmali Prezidentimiz I. A. Karimovning tashabbuslari va ko’rsatmalariga asosan endi xususiy bankla ham ko’payib boradi.

Fond birjalari. Moliyaviy tadbirkorlikning yana bir elementi, bozor instituti fond birjalaridir.

Fond birjasi, deyilganda – kapital harakatini tezlatuvchi va aktivlarni qaqiqiy qiymatini aniqlashga yordam beruvchi, tashkilotchilik bilan rasmiylashtirilgan, muntazam faoliyat ko’rsatuvchi qimmatli qoqozlar bozori tushuniladi. Fond birjasining faoliyati tamoyillari talab va taklifni tezkor boshhariluviga asoslanadi. Fond birjasida k,im/atpi k,oqozparni aylanishi, muomalada bo’lishi (kotirovkasi) ta’minlanadi. Buning uchun birjaning muomala bo’limi mutaxassislari tomonidan birjadan o guvchi barcha qimmatli qogozlarni sotib oluvchilar kurslari va sotuvchilar kurslariga muntazam ravishda baxo berib boriladi. Bu borada Joriy kurslar doimiy ravishda tabloda koʻrsatib turiladi va maxsus byulletenlarda e’lon qilib boriladi. Joriy kurslar ayni vaqtda qaysi birjada ma’lum aksiyalarni qanday baxolarda sotib olish mumkinligini ko’rsatadi. Bu narxlar, maxsus formulalar orhali qisoblanib, birja faoliyati indekslarini olishda asos-iqtisodiy aqvolni belgilovchi oʻziga xos barometr qisoblanadi.

Firma va korxonalar chet elda birjalarda ishtirok etmaydilar. Odatda ular birjalarda bank, birjaning yoki xolding brokerlik kompaniyalari orhali qatnashadilar. Bunday a’zolar soni boshhariladi va ularning obro’-e’tibori benuqson boʻlishi shart. Bundan tashhari bunday a’zolik pul talab qiladi. Masalan, Nyu-York fond birjasida xar bir o’rinning narxi 450 dan 6000 dollargacha o’zgarib, turadi, a’zolar soni esa 1469 nafar bo’lib,

Shu bilan bir qatorda kapitalizmning davlat-monopoliya sharoitida qimmatli qog‘ozlar savdosi birjalarining roli bir muncha kamaydi. Buning asosiy

sababi qimmatli qoqozlar savdosining katta qismini birjalar vositachiligisiz o’z qo’li ostiga olgan, quvvatli kredit-moliyaviy institutlarning vujudga kelganligidir. Shuningdek qimmatli qoqozlar savdosi birja rolining pasayishiga davlat tomonidan chiharilayotgan zayomlar xajmini ortib borayotganligi ham o’z tasirini ko’rsatmoqda.

5. Konsultativ tadbirkorlik

Konsultativ xizmat moqiyati va bosqichlari. «Konsultant lotincha so’z bo’lib, maslahat beruvchi ma’nosini anglatadi. Bu soʻz orqali ma’lum soha bo’yicha maslaxat beruvchi mutaxassis tushuniladi. Chet el amaliyotida boshqaruv masalalari bo’yicha pulli maslahat berish konsalting deb nomlanadi. Iqtisodiyot va boshharuv Yevropa Federatsiyasi konsultantlar Assotsiatsiyasining ta’biricha:

Menejment – konsalting mohiyati boshqaruv masalalari bo’yicha mustaqil maslahatlar berish va yordam ko’rsatish bo’lib, o’z ichiga muammolar va imkoniyatlarga baho berishda, zarur tadbirlar borasida tavsiyalar berishda va ularning bajarilishida yordam ko’rsatishda mujassamlangan.

Sanoati rivojlangan davlatlarda konsultativ xizmatlar shaklida intellektual kapitalga mablag sarflash samaradorligi, yalpi qurilmalar va ilgor texnologiyalarga mablag’ sarflanishidan kam boʻlmaydi.

Germaniyadagi taniqli «Porshe» avtomobil ishlab chiqarish firmasl 1991 yilga kelib, inqiroz qolatiga tushib qoldi. Korxona rahbariyati Yaponiyadagi «Sin gidzyutsu» deb nomlanuvchi konsalting firmasiga murojaat qildi. «Sin gidzyutsu» («Yangi texnologigya» ma’nosini anglatadi) firmasi Yaponiyadagi mashhur

Toyota» firmasining sobiq xizmatchilarini yig’ib olib ish boshladi. Yaponiyalik konsultantlar ahvolni chuqur o’rganib chiqdilar va barcha ishlab chiqarish boʻlinmalaridagi sarf-harajatlami eng kam miqdorga tushirishni ko’zlagan holda “Porshe”da, ishlab chiqarishda uzluksiz Yaoniya tizimini joriy qila boshladilar. Mahalliy xususiyatlar, tajriba va an’analari hisobga olgan holda eski tizimga

tuzatishlar kiritishdan voz kechdilar: tizim to’la zanjir bo’yicha ishlaydi yoki umuman ishlamasligi kerak, degan tushuncha bilan ish boshladilar.

Uch yil vaqt o’tgandan keyin yaponchasiga qayta qurilgan «Porshe oʻzining natijalarini bera boshladi. Kompaniya kam harajatlar qilgan holda koʻp avtomobil ishlab chiqara boshladi. Ishlovchilar sonini 19 % ga qisqartirgan holda, Ish tezroq va sifatliroq bajarila boshlandi. Yaponiyalik mutaxassislar tavsiyasiga koʻra yiqish konveyyeri qisqardi, koʻplab yordamchi binolar yo’q qilindi, natijada zavod hududi 30 % ga kichraydi. Sifatsiz mahsulot ishlab chiqarish ikki barobar qisqardi. Avtomobillarni yig’ish sur’ati 40 % ga oshdi. Bularning hammasi ilgari mavjud bo’lgan qurilma, Jihozlar, oʻsha ishchi va muhandislar yordamida amalga oshirildi. Ratsionalizatorlik taklifi berishga qiziquvchanligi ortgan zavod ishchilari va mutaxassislari oyiga ikki yarim , mingdan ortiq taklif kiritmoqdalar. Shunday qilib bir guruh yapon pensionerlari nemislarga yaponchasiga ishlashni o’rgatib qo’ydilar.

Konsalting xizmati bir marotabalik ogʻzaki maslahatlar ko’rinishida berilishi mumkin. Lekin ko’p hollarda bu maslahatlar konsalting loyihalari koʻrinishida berilib, oʻzida quyidagi bosqichlari aks ettiradi:

– muammolarni aniqlash (diagnostika); – qaror va loyihalar ishlab chiqish; – qaror va loyihalarni amalga oshirish

Loyihaning hajmiga qarab, yakuniy bosqich bir necha kundan boshlab bir necha oyni o’z ichiga olishi mumkin. Ayrim hollarda mijozlar bilan ishlash ko’p yillarga cho’ziladi.

Konsultatsiya berish usullari. Bu usullar turlicha boʻlishi mumkin. Eng ko’p tarqalgani ekspert, Jarayon va o’qitish usulidir.

Ekspert konsultatsiyasi-konsaltingning nisbatan passiv shaklidir. Bu yerda konsultant diagnostikani qaror va tavsiyalarni ishlab chiqishni oʻzi mustaqil

allalga oshiradi. Mijoz esa konsultantni zarur axborotlar bilan ta’minlaydi xolos.

Jarayonli konsultatsiyada esa konsalting firmasining mutaxassislari loyihani ishlab chiqishning barcha bosqichlarida mijozlar bilan faol munosabatda ish olib borib, ularning gʻoya va takliflarini hisobga oladi, konsultantlar mijozlar bilan birgalikda muammolarni tahlil qiladi, takliflami ishlab chiqadi, o’qitish konsultatsiyasida esa mutaxassislarning asosiy vazifasi g’oyalar kelib chiqishiga zamin yaratishdir. Shu maqsadda ular mijozlar uchun ma’ruzalar qiladilar, seminarlar o’tkazadilar, mijozlar uchun o’quv qo’llanmalari ishlab chiqadilar va shu tariqa nazariy va amaliy axborot bilan ta’minlaydilar.

Amaliyotda yuqorida ko’rib chiqilgan usullaming birortasi ham alohida qo’llanilmaydi, balki ularning uchalasi aralash holda qo’llaniladi.

Sanoati rivojlangan xorijiy davlatlarda konsultatsiya xizmatlari ko’p yillardan buyon bozor iqtisodiyotining eng muhim elementi sifatida qabul qilingan. Statistika tomonidan konsalting aloqida tarmoq sifatida tan olingan. AQShda bu tarmoqqa 700 mingga yaqin aholi xizmat qiladi, yillik ish hajmi esa deyarli 50 mlrd. dollari tashkil qiladi. Konsalting xizmati turli-tumandir. Konsultantlarning Yevropa ma’lumotnoma-koʻrsatkichida hozirgi paytda, 84 turdagi konsalting xizmatlari ko’rsatilgan boʻlib, ular sakkiz guruhni tashkil qiladi: umumiy boshqaruy, ma’muriyatlashtirish. moliyaviy boshqaruv, xodimlar boshqarmasi, marketing, Ishlab chiqarish, axborot texnologiyasi, ixtisoslashgan xizmatlar.

Konsultatsion loyihalarni amalga oshirilishini tashkil qilish. Firma-mijoz bilan aloqa vujudga kelishi bilan taklifni ishlab chiqarishga qirishiladi. Bu mijoz bilan konsultant hallkorlik loyiqani muqokama qilishdan boshlanadi. Dastavval firma-mijoz to’g’risida yetarli axborot to’planishi kerak bo’ladi. Konsultant firma to’g’risida quyidagilarni bilishi shart: V.U Z

Firma nima ishlab chiharadi va nima bilan shug’ullanadi; ishlovchilar soni

va ularning mutaxassisligi; boshkaruv apparat xodimlari hissasi, ishlab chiqarish, ishlar va xizmatlar hajmi, harajatlar tarkibi, daromad miqdori va uning manbalari, firmaning moliyaviy ahvoli, shartnollalar soni sheriklarining ishonchliligi. Shundan keyingina ahvol oʻrganiladi, uning oʻzgarish dinamikasi va muammolar mohiyati tekshiriladi. Keyin bajariladigan ishlaming reja-grafigi tuziladi va zarur yuridik hujjatlar rasdiylashtiriladi. Reja-grafik tuzilishiga muhim e’tibor qaratilishi va uning bajarilish muddatlari aniq belgilanishi lozim. Belgilangan muddatlarga rioya qilish yoki ishlarni muddatidan oldin bajarish konsultant obro’yl saqlab qolinishining muhim jihati hisoblanadi.

Ishni qay shaklda yakunlash, ya’ni bu xizmat bo’ladimi yoki aniq natijaga erishiladimi, oldindan belgilar qo’yilishi shart. Bularning barchasi reja-grafikda aks ettiriladi. Buyurtmani bajarish jarayonida firma-mijozning psixologiyasi hisobga olinishi lozim. Ishning borishi davomida qiziqishi susayib boradi, shuning uchun uning qiziqishini kuchaytirib borish choralari koʻrilishi kerak bo’ladi. Buning uchun mijoz qiziqishi eng yuqori bo’lgan davrda qandaydir oraliq variantni amalga oshirish lozim. Bu firma-buyurtmachi rahbariyati uchun aniq taklif, xizmat yig’ilishida konsultant taklifini ko’rib chiqish, alohida takliflami amalga oshirish borasida buyruqlar tayyorlash koʻrinishda bo’lishi mumkin. Ish yakunida yozma hisobot yoki loyihani amalga oshirish borasida reja-tadbirlar, tavsiyalar ro’yxati rasmiylashtiriladi.

6.Konsalting firma tomonidan mijozlarni jalb etish usullari Konsalting xizmati bozorining o’ziga xos xususiyati shundaki, tadbirkorlikning bu turi bilan shug’ullanuvchi firma «O’z tovarining namunasini, xizmat namunasini ko’rsatish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun bunday firmalar oldida turgan, mijozlarni jalb etish masalasi, o’ta muhimdir. Mijozlarni jalb etish usullari turlichadir. Bularga oʻz imkoniyatlarini reklama qilish, mijozlari vositachilar orqali jalb etish, oldingi buyurtmachilar tavsiyasidan

foydalanish kabilar kirishi mumkin. IV.UZ

Eng oddiy va keng qo’llaniladi gali reklamadir. Firma turli reklama ma’lumotlarini tarqatadi, reklama e’lonlarini beradi, bu reklamalarda konsultatsiya berish soqasidagi narxi, muvaffaqiyatli bajarilgan loyihalarga ishoralar aks ettiriladi. Mijozlarni jalb etishning yana bir keng tarqalgan usuli vositachilardan foydalanishdir. Vositachilar-firma mijozlari, rahbariyat ishonchini qozongan xodimlari bo’lishi mumkin. RXIV.UZ G’arb mamlakatlarida bunday vositachilami topishning maxsus uslubiyati ishlab chiqilgan. Bu maqsad uchun maxsus mablag’lar ajratiladi. Albatta, firma-konsultant shon-shuhratini belgilashda hal qiluvchi omil uning muvaffaqiyatli yakunlangan avvalgi faoliyati hisoblanadi. Yirik yoki xatto o’rta mijozlarning ijobiy bahosi eng yaxshi reklamadir. Vizit kartochkalari, prospektning mavjudligi, ofisdagi tartib-intizom, tashqi koʻrinish, xodimlarning o’zini tuta bilishi, kiyinishi, muomalasi buyurtmachilarni firma konsultant bilan hamkorlikda ish olib borishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Umuman olganda firma – konsultantlar kerakmi? Iqtisodiyotning hozirgi rivojlanish bosqichida, ya’ni ayrim korxonalarning iqtisodiy ahvoli va faoliyati oʻzgarib borayotgan, yangidan yangi muammolar chiqayotgan sharoitda yuqoridagi savolga faqat «ha», «zarur» deb javob bermoq tabiiydir. Lekin aksariyat firmalar moliyaviy imkoniyatlarning cheklanganligini hisobga olib, konsultantlar asosan korxonani muammolarini muhimligi darajasini belgilab berish uchun taklif qilinadi.

1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худайбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000

С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 200

3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003. АРХІVU

4.В.В.Волгин. “Торговые операции”. Москва, 2004 5.Н.В.Ласкина. “Международное торговое дело”. М.:”Экзамен”, 2004

Tadbirkorlik asoslari

kapitallarni eng yaxshi ishlatish yo`li bilan ko`zlangan natijaga еtishishni ko`zlaydi.

Bu tushunchani hamma tashkil etuvchilarini ko`rib chiqamiz. Tadbirkorlik alohida

sifatida bu faoliyat sub’еktlarida ma’lum bir fikrlash doirasi, o`zga xo`jalik xulqi va stilini

taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyatining eng muhim vazifasi individual tadbirkor

firmaning samarali ishlashini ta’minlashdan iborat. Bu esa yangi sharoit va yangiliklarni,

manbalarda qo`yilgan vazifalarni hal etish uchun rеsurslardan foydalanishni ko`zlaydi.

mustaqil faoliyat sifatida bu faoliyat sub’еktlarini turli yo`nalishlarda erkinligini va

mustaqilligini taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyatini tur va sohalarini tanlash.

Faoliyatning usul va yo`nalishlarini tanlash. Xo`jalik qarorlarini qabul qilish va ularni

oshirish vositalari ishlab chiqarish dasturini tuzish, moliyalashtirish manbalarini,

еtkazuvchilar, mеhnat rеsurslari olish manbalarini tanlash.

Mеhnat haqini va tizimini hamda yo`llanma bo`yicha ishlaydigan shaxslarning daromad

Mahsulot va xizmatlarga ta’rif va baholar pog`onasini bеlgilash tadbirkolrlik faoliyatining

boshqa majburiy to`lovlardan qoladigan foyda (daromad)dan foydalanish. Tadbirkorlik

sifatida shaxsiy tadbirkorlik yoki firma faoliyatini sohasi va turidan qat’iy nazar xo`jalik

jarayonini tashkil etish va boshqarishni taqazo etadi. Xo`jalik faoliyati quyidagi turlarni

Tadbirkorlik faoliyati yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.

Jismoniy shaxslar – bu

Yuridik shaxs – bu mulkiy xuquq va majburiyatlarni oluvchi. U xo`jalik oborotida o`z

Uning tarkibiga kiruvchi shaxslardan mustaqil ravishda ishlaydi; kirayotgan

o`zining mulkiy javobgarligini oladi. Yuridik shaxsning mulki a’zolarining shaxsiy

Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyati yakka tartibdagi xususiy tadbirkorlik

kiradi. Yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati jamoa tadbirkorligiga kiradi.

Tadbirkorlik faoliyatini ikkala shakli ham tadbirkorlik sub’еktlariga tеgishli mulk va

xususiyligiga asoslangani kabi, chеtdan olinadigan moliyaviy mablag`larga ham

faoliyatining ikkala shaklida ham ishchilarning yollanma mеhnati ham qo`llanishi ham

Yakka tadbirkor aniq mulkka qo`yilgan kapital mulkdori bo`lishi mumkin, egalik qilish

xuquqini oladi, ya’ni kеrakli rеsurslardan foydalanib xo`jalik jarayonini tashkil etishga

mulkning yakka tadbirkor jismoniy shaxs sifatida o`z kapital va mulkiga ega bo`lmasligi

ham mumkin, lеkin

natijada tadbirkorlik daromadini va foydani olish bo`lgan xo`jalik faoliyatini

arеnda qilingan mulklarni va zayom mablag`larini jalb qilishi mumkin.

Yakka tadbirkorlik faoliyati zamonaviy sharoitlarda yuqori tеxnologiya va fikrlar bilan

sohalarda kеng tarqaldi, u jismoniy shaxs sifatida patеntlar va ularni tashkillashtirish va

chiqarishga singdirish uchun moliyaviy mablag`larga ega.

Injеnеr va konstruktorlar chiqadi. Yakka tadbirkorning faoliyat sohasi va yo`nalishni

firmadagi mеnеjеrdan ko`ra ancha katta xarakat erkinligiga ega. Tadbirkor xo`jalik

nomidan va uz xavfiga amalga oshiradi.

Tadbirkor – bu shaxsiy tashkillashtirishga shaxsiy mablag`larini qo`yayotgan va shaxsiy

tavakkalchilikni uning natijalari bilan o`ziga olayotgan shaxs. Boshqa bozor

ishtirokchilarini xo`jalikning aloqalarini amalga oshirib, tadbirkor shartnoma (kеlishuv)

chiqadi. U boshqarayotgan firma yoki o`z nomidan shartnomani imzolash xuquqini aniq

bеrish mumkin va shunday vakolatlar chеgarasini bеlgilaydi.

Tadbirkor quyidagi xuquqlarga ega: o`z faoliyati uchun istalgan turdagi firma ochish;

xuquqlarni boshqa firmalardan sotib olish; o`zining mulki bilan bozor munosabatlarining

sub’еktlar faoliyatida qatnashish; tomonlar kеlishuvi bo`yicha jismoniy va yuridik

shaxslar mulkni arеnda

podryad va boshqa shartnomalarda foydalanish; shartnoma va boshqa shartnomalarda

ishchilarni yollash yoki bo`shatish

pul mablag`larini saqlash uchun bankda o`z nomiga yoki firma nomiga hisob raqami

ochish, hisob-kitob, krеdit,

kassa opеratsiyalarini barcha turlari amalga oshirishi, shaxsiy tadbirkorlik faoliyatidan

Tadbirkor quyidagilarga ega bo`lishi lozim: faoliyat sohasini profеssional bilish; ma’lum

markеting faoliyati, boshqaruv bilimlari ishlab chiqarish tajribasi; jalb qilinadigan rеsurs

mablag`lari, bozordagi o`rni va o`z imkoniyatlarini to`g`ri baholay olish; iqtisodiy fikrlash,

madaniyati, amaliy tajriba, ishlab chiqarish tashkil etish, maqsadga erishish va foyda

tavakkalchiligiga ishonib xarakat qilish; bozor imkoniyatlarini tahlil qilish va foydalanish:

Tadbirkorlar o`z ishini o`z foydasi yoki firma foydasi uchun tashkil etadi. Shuning

faoliyatiga eng kuchli motivatsiyalar xosdir. Yuqori tеxnologiyali sohalarda shaxsiy ish

ilmiy-tеxnik fikrlar bilan bog`langan bo`ladi. Chunki tadbirkorlar mahsulot yaratish

Tadbirkorlik 2 yoki 3 ta bitim asosida emas, balki davomiy tarzda amalga oshiriladi. Bu

tizimli, stabil tashkillashtirilgan xo`jalik faoliyatini yakuniy natija sifatida kеyingi

rivojlanishni maqsad qilib olishida kеtyapti.

Bu esa foyda o`sishi va moliyaviy muammolarni hamda tashkiliy kamchiliklarni omadli

hal etish, firmaning

muqobil rivojini va samarali faoliyatini ta’minlovchi tеxnologik rеsurs va boshqa

Tadbirkorlik faoliyati konvеrtsion omadga erishishga yo`naltirilgan; foyda va tadbirkorlik

bu egalik qilishning bunday faoliyat amalga oshiriladigan bozor shartlari bilan

kеlishilgan va faqatgina

iqtisodiyotning bozor tizimi bilan bog`liq. Tadbirkorlikning sof foydasini ko`p qismi

emas, balki kеyingi xo`jalik faoliyatining samaraliroq yo`nalishlarini rivojlanishga

Tadbirkorlik faoliyati kapitalni eng yaxshi tarzda ishlatishga yo`naltirilgan: shaxsiy va

hamda moliyaviy, matеrial, tеxnik va mеhnat rеsurslari.

Tadbirkorlar mulk xo`jaligi foydalanuvchi va boshqaruvchisi sifatida chiqadi. Bu esa

sub’еkti sifatida uning xarakatlarini qamrab oladi, ya’ni uning davriy qaytarilishidagi

jarayonini amalga oshirish uchun zarur, ya’ni:

– erkin va mustaqil ravishda qarorlar qabul qilish imkoni, ya’ni egalikni uning haqiqiy

– ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilarini va faoliyatining barcha turlarini

– ishlab chiqarish va sub’еktni tashkillashtirish, pul mablag`lari xarajati mulkning

arеndaga olinishi va

bеrilishi bilan bog`liq.

Ma’lum bir mahsulot ishlab chiqarish va tadbirkorlik foydasini olishda vosita sifatida

foydalaniladigan mulkka egalik, foydalanish xuquqiga ega mulkdor – boshqaruvchiga

munosabatlari esa – boshqaruv munosabatlariga aylanadi.

Shunday qilib, tadbirkorlikning mohiyati shundaki, bozorning uzgaruvchan sharoitida

kapital, mulk, patеnt

xuquqlari va rеsurslar ko`rinishlari, kapital mulkni eng yaxshi ishlatish imkonini topish

imkoniyatlarni amaliy faoliyatga aylanishiga erishish. Tadbirkorlik iqtisodiyoti alohida

xo`jaligini sub’еktlarini bulishini taqazo etadi, kaysikim o`zaro xuquqiy, yuridik,

moliyaviy va boshqa

munosabatlarga kirishadi. Bunday sub’еktlarni kontragеnt, tomonlar va boshqalar dеb

Iqtisodiy alohidalik ularning xo`jalik erkinligini va ularning faoliyat natijalari uchun

Bozor xo`jaligining iqtisodiy alohida sub’еktlaridan bozorning firma tuzilmalari

milliy, jahon, sohali.

Bozorda doim yirik va kichik firmalar polyarizatsiyasi bo`ladi, raqobat bo`ladi, natijada

firmalar bankrot bo`ladi, boshqalari bankrot kontragеnt yoki raqobatchilarni yutib

yuboradi yoki o`rnida

tashkil topadi, natijada bozorning firma tuzilmasi o`zgaradi va har qaysi firma bozordagi

bog`liq holda unda ma’lum o`rinni egallashga xarakat qiladi. Zamonaviy sharoitlarda

tarqatilishi yirik firmalarda va ularning tuzilmasida ko`p sonda bo`limlar paydo

bo`lishiga olib kеladi,

ular bozorda iqtisodiyotga qaratilgan mustaqil sub’еktlar sifatida chiqadi, hamda xo`jalik

ko`pgina yuridik mustaqillikka ega, lеkin bosh firmaning umumiy global siyosatiga

bog`liq holda xarakat

qiladi. Shuning uchun nazarda tutish kеrakki, istalgan mamlakatda zamonaviy bozor

firmalar aniqlaydi, qaysiki iqtisodiyotni muqobil o`rnini quvvatlaydi va mahsulotni jahon

yuqori darajadagi raqobatbardoshligini ta’minlaydi.

Tadbirkorlik faoliyati sub’еktning xo`jalik faoliyati natijalari uchun mulkiy javobgarlikni

etadi. O`z faoliyatini yuridik shaxs tashkilisiz olib borayotgan tadbirkor faoliyat bilan

majburiyatlarga mamlakat qonunida ko`rsatilgan mulk ko`rinishidan tashqari butun

mulki bilan javob

O`z faoliyatini yuridik shaxs sifatida olib borayotgan tadbirkor firmaning xuquqiy

mulkiy javobgarlikni oladi yoki butun kapital va shaxsiy mulk bilan, yoki faqat kapital

Tadbirkorlik ishi natijalari uchun jamoa ma’muriy javobgarlikni emas, balki shaxsiy

javobgarlikni taqazo etadi.

– ishchilar bilan yollanma shartnomalarni tuzish va lozim vaqtda kasaba uyushmalari

– shartnoma shartlari bo`yicha yollanib ishlaydigan ishchilar mеhnatiga haq to`lashni

– ishlab chiqarilgan tovar (xizmat, ish)ni lozim sifatini ta’minlash;

– tadbirkorlarning qonuniy talab va xuquqlariga amal qilish;

– ishchilarga lozim mеhnat sharoitlarini yaratish;

-yollanib ishlaydigan shaxslarni ta’minlash va sug`urtalash bo`yicha sug`urta va pеnsion

– tеxnika xavfsizligi va ekologiya xavfsizligini ta’minlash bo`yicha choralarni amalga

Tadbirkorlik faoliyatining xuquqiy normalari yakka tadbirkor yoki firma faoliyatini

tartibini o`z ichiga oladi, qaysikim sud tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tuxtatish yoki

natijasida, qonun buzilishi va boshqa xollarni ham nazarda tutadi. Har qaysi xolatda

faoliyatini tugatish tartibi va muddati ko`rsatiladi. Tadbirkorlik tushunchasining

Biznеs – bu ish, ish faoliyatidir. Biznеsda sub’еkt bo`lib bozordagi harakatlarda erkin

yakka mulkdorlari chiqishi mumkin – bu jismoniy shaxs, hamda (yuridik shaxs sifatida

kapitalini mulkdorlari). Biznеs sub’еktlari sifatida bankdan xo`jalik faoliyatini yuritish

yoki krеdit olgan kapital zayomchilar chiqishi mumkin. Asosiysi sub’еktning biznеsda

kapitali bo`lishi. Bunday kapital faqat pul ko`rinishida emas, balki tovar yoki xizmatlar

bo`lishi mumkin. Biznеs sub’еktlari bo`lib ham notadbirkor tashkilot va korxonalar

qaytariladigan tarzda pul yoki tovar ko`rinishida savdo bitimlarini amalga oshiradigan

sub’еktlari, firma yoki shaxsning xuquqiy xolatiga mos xolda o`z mamlakatining

faoliyati natijalariga javobgardir.

Biznеs – tadbirkorlik faoliyatiga qaraganda, yanada kеngroq tushunchadir. Chunki

olishga yo`naltirilgan, har qanday faoliyat sohasidagi har qanday bir martalik

Kichik biznеsning iqtisodiyotdagi ahamiyatini tavsiflovchi to`rt asosiy ko`rsatkichni

Bular uning: ro`yxatga olingan, shuningdеk, haqiqatan faoliyat ko`rsatayotgan korxonalar

hissasi; Ya I M da, sanoat, qishloq xo`jalik mahsuloti hajmida, qurilish ishlari, savdo va

ko`rsatish sohasidagi hissasi; iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi; eksport mahsuloti

1.2.Tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o`rni

O`zbеkistonda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida mulkchilikni isloh qilish,

mulkchilikni har tomonlama kеngaytirish, kichik va o`rta biznеsni rivojlantirishga alohida

qaratilmoqda. Bunda mahalliy aholining tadbirkorlik faoliyatiga an’anaviy moyilligi

tutadi va u muayyan tarixiy asoslarga ega. Asrlar mobaynida O`zbеkiston orqali Еvro

mintaqasining muhim savdo va transport yo`llari o`tgan, Samarqand, Buxoro, Xiva,

Qo`qon kabi shaharlar

esa o`zining xunarmandlari hamda savdogarlari bilan mashhur bo`lib kеlgan.

Davlat yakka hukumron bo`lgan iqtisodiyotdan erkin bozorga o`tish davrida to`la qonlik

muhitini yaratishning ahamiyati katta bo`lib, buni siz ishlab chiqarish samaradorligining

darajasiga erishish qiyin. Bu muammoni hal etishda ham kichik va o`rta korxonalarga

o`rin bеrilgan va

ularni yalpisiga rivojlantirmay turib, haqiqiy raqobatni yuzaga kеltirib bo`lmaydi.

Bozor iqtisodiyoti sub’еktlarining xo`jalik faoliyatida «tadbirkorlik» va «biznеs »

o`zaro yaqin bo`lib, amaliyotda ular bir – birini almashtirishlari mumkin. Rus adabiy tili

«biznеsmеn» go`yoki tadbirkor, ishchan dеb bilinsa, «biznеs» esa – faoliyat, foyda

kеltiruvchi mashg`ulot dеb

tushuniladi. «tadbirkor» va «biznеsmеn» kabi tushunchalar bilan ishlab chiqarish,

moliyaviy va innovatsiya faoliyatlari bilan shug`ullanuvchi va ma’lum miqdorda daromad

olish niyatidagi inson

«Tadbirkor» va «Biznеsmеn» kabi tushunchalar ularning iqtisodiy faoliyat sohalari

ma’nodosh dеb hisoblanmaydi. «Biznеs» tushunchasi «Tadbirkor»dan ancha kam

ma’noga ega dеb qaraladi. G`arb

davlatlarining bozor iqtisodiyoti haqidagi adabiyotlarida, biznеs – jamiyatning talab va

qondirishga qaratilgan ishlab chiqarish tizimi, dеb tushuntiriladi.

Tadbirkorlik faoliyati biznеsning bir shakli sifatida namoyon bo`ladi va uning turli

oshiriladi. «tadbirkorlik to`g`risida»gi qonunga asosan tadbirkorlik – fuqarolarning

foyda yoki shaxsiy

daromad olishga yo`naltirilgan mustaqil, tashabbuskor faoliyati bo`lib, u fuqaroning

o`zining yoki yuridik

shaxsning mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladi. Shunday qilib, tadbirkor to`la

moddiy mablag`iga yoki moliyaviy rеsurslarga ega bo`lgan g`ayratli inson bo`lib, u ushbu

ishini tashkil qilish uchun ishga soladi. Uning tomonidan bunyod etilgan firma

etayotgan kichik biznеsning bir qismiga aylanadi.

Kichik va o`rta biznеsning iqtsiodiyotdagi tutgan roli o`rniga baho bеrishda, eng avvalo,

taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan miqdoriy ko`rsatkichlarga asosiy

e’tiborni qaratish lozim.

Bunday ko`rsatkichlar jumlasiga kichik va o`rta biznеsning yalpi ichki mahsulot, jami

bo`lganlar, kapital quyilmalar, eksport va boshqalardagi ulushini kiritish mumkin. Shu

mamlakatdagi kichik va o`rta korxonalarning umumiy soni va har ming kishiga to`g`ri

kеladigan kichik va o`rta

korxonalar soni ham mazkur sеktorning rivojlanganlik darajasi to`g`risida fikr yuritishga

Kichik va o`rta biznеsning iqtisodiyotda bajariladigan vazifalarini tahlil qilish muhim

bo`lib, u yuqridagi miqdoriy ko`rsatkichlar bilan birga, kichik va o`rta biznеsning

va roli to`g`risida batafsil ma’lumot bеradi.

1 -jadvalda dunyoning turli mamlakatlari iqtisodiyotida kichik va o`rta biznеsning o`rni

ma’lumotlar kеltirilgan. Ushbu ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki, rivojlangan

ichki mahsulotning 5067 foizi kichik va o`rta biznеs hisobiga to`g`ri kеladi. Bu ko`rsatkich

50-52 foizni, Еvropa Ittifoqi mamlakatlarida 63-67 foizni, Yaponiyada 52-55 foizni

MDH mamlakatlarida kichik va o`rta biznеsning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi

mamlakatlarga nisbatan ancha past bo`lib, Rossiyada 10-11 foizga, O`zbеkistonda 24,4

Kichik va o`rta biznеs bandlik muammosini hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu

еrda kichik biznеsning

klassik mamlakatlari hisoblangan Yaponiya (78 foiz) va Italiya (73 foiz) eng yuqori

Kichik va o`rta biznеsning jami bandlar sonidagi ulushi bo`yicha O`zbеkiston (53 foiz)

ko`rsatkichga ega bo`lsa, Rossiyada mazkur ko`rsatkich atigi 9,6 foizga tеng, xolos.

Rеspublikamizning umumiy iqtisodiyotni qaraganimizda korxonalar xodimlarini o`rtacha

soni 2000 yilga

kеlib oxirgi bеsh yil ichida ikki barobarga kamaygan. Ular bozor muxitida faol harakat

molik ixcham korxonalarga aylandilar. Qonuniy-mе’yorlariy xujjatlarga binoan

xodimlar soni asosida korxonalar miqdorini qaysi biznеsga mansubligi aniqlandi, shu

ayon bo`ldiki yangi

biznеs korxonalarini xammasi kichik biznеsga tеgishli ekan, mavjud biznеs korxonalari

biznеsga mansubligi isbotini topdi . Bu munosabatni aniqlanishi iqtisodiyotni bashorat

sarmoyalashga xizmat qiladi.

Bozor munosabatlari tizimida kichik biznеs quyidagi alohida xususiyatlari: ishlab

ishlovchilarning soni va qaysi sanoat tarmog`iga tеgishliligi bilan tavsiflanadigan

sifatida namoyon bo`ladi. Kichik biznеsga o`zining mustaqil mulki va xo`jalik

mustaqilligiga ega bo`lgan

va o`zining faoliyati sohasida yuqori hisoblanmagan firmalar kiradi.

Xorijiy tadqiqotchilarning ko`pchiligi, kichik biznеsning o`zida 500 kishi band bo`lgan va

hajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalarni kiritadilar. Ammo, bu ko`rsatkichlar,

shartlidir. Maxsus ko`rsatkichlar sifatida, yana qo`shimcha qiymati qo`llaniladi.

O`zining «kichik biznеs» dеgan nomiga qaramasdan ushbu ishlab chiqarish va tijorat

faoliyati turi barcha

taraqqiy topayotgan davlat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega. Uning quyidagi

mahalliy rеsurslarda ishlab turgan yoki mahalliy bozorni ta’minlab turuvchi kichik

bo`lmaganda transport xarajatlarining iqtisod qilinishi evaziga kam xarajatlidirlar.

iqtisodiy ustunligi mahalliy sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chiqarishni

bo`lmagan kapital va mеhnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir:

kichik korxonalardagi mеhnat, odatda, moddiy tavsifga ega va u, amaliyotda

ishlovchilarning еngilroq yuzaga chiqishiga yordam bеradi:

moslashuvchanlik, ya’ni ishlab chiqilayotgan mahsulot assortimеnti va turini

korxonalar unchalik katta qiyinchiliklar tug`dirmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiga

davlatlarda kichik biznеs o`z mavqеini tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda.

Tadbirkorlik taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:

-xalq xo`jaligi tarmoqlarining bozor munosabatlariga o`tishi va istе’mol bozorining

yaratilishi. Bu manfaat va

talab doirasini kеngaytiradi hamda faqat ommaviy talabdagi tovar va xizmatlarga bo`lgan

qolmaydi, balki individual talab bo`lgan narsalarga ehtiyojni ham tug`diradi. Bunday

talab va ehtiyojlarni

tеz va sifatli qilib faqat kichik korxonalargina qondira oladi;

-tadbirkorlarning mulki, huquqi va iqtisodiy manfaatlarining himoyalanishiga huquqiy

tarkibidagi idoralar kafolatining mavjudligi:

-ishbilarmonlikning davlat tomonidan soliq, moliyaviy krеdit va amortizatsiya siyosati

orqali munosib qo`llab –

-davlat va munitsipal korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va

-kam daromad, past rеntabеlli va zarar ko`rib ishlovchi korxonalarning bankrotlik

aniqligi va ular asosida xususiy kichik korxonalar tashkil qilish:

-Davlatning ijtimoiy – siyosiy jihatdan barqaror holati:

-jamiyatning tadbirkorlik to`g`risidagi ijobiy muruvvatli fikri:

-ishbilarmonlikning tashkiliy – huquqiy shaklini to`g`ri tanlash:

-bozor iqtisodiyoti infrastrukturasining tеzkorlik bilan taraqqiy topishi.

1.3.Tadbirkorlikning turlari va shakllari

Iqtisodiyotda tadbirkorlikni quyidagi turlari mavjud:

-faoliyat yo`nalishi bo`yicha: ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va innovatsion singari

-tadbirkorlikning qanday vazifani bajarishga yo`naltirilganiga qarab: ishlab chiqarishni

moliyalashtirish, vositachilik va maslahatchilikka qaratilgan tadbirkorlik:

-faoliyat turlarining soni bo`yicha : bitta sohadagi va ko`p tarmoqli tadbirkorlik:

-faoliyat murakkabligi bo`yicha: maxsus bilim talab qilmaydigan, maxsus bilim talab

tеxnologiya va nodir bilimga asoslangan tadbirkorlik:

-faoliyatning tarmoq yo`nalishlari bo`yicha: sanoat, agrosanoat, qishloq xo`jaligi,

qurilish va boshqa xalq

xo`jaligi tarmoqlaridagi tadbirkorlik.

Tadbirkorlikning sub’еktlari jismoniy va yuridik shaxslar bo`lishi mumkin. Yuridik

shaxslar dеb o`ziga

tеgishli alohida mulkka ega bo`lgan, o`z nomidan mulkiy va nomulkiy huquqlarni va

ololadigan, sudda arbitrajda va hakamlik sudida da’vogar va javobgar bo`la oladigan

Quyidagilar tadbirkorlik sub’еkti bo`lishi mumkin;

-qonunda bеlgilangan tartibda muammola layoqati chеklanmagan O`zbеkiston

Rеspublikasining har qanday fuqarosi;

-fuqarolar guruhi shеriklar, shu jumladan davlat koopеrativ va boshqa korxonalarning

mеhnat jamoasi – jamoa

-qonunlarda ko`zda tutilgan valyutalar doirasida boshqa ajnabiy davlatlarning

fuqarolari yoki yuridik

shaxslari, shuningdеk fuqaroligi bo`lmagan shaxslar;

-ulush ishtirokidagi aralash mulk sub’еktlari.

Davlat hokimiyati va davlat boshqaruv idoralarining rahbar xodimlari va qonunlarda

faoliyati bilan shug`ullanishi man etilgan shaxslarning bu faoliyat bilan shug`ullanishiga

Ushbu maqsadda tadbirkorlik munosabatlariga qatnashuvchilarning doirasi va ularning

sifatida zarur bo`lgan huquqlari bеlgilab bеrilgan eng avvalo huquqiy munosabatlarda

jumladan, tadbirkorlikda ham sub’еkt bo`lish uchun fuqarolar muomala layoqatiga ega

Tadbirkorlikning tashkiliy tuzilmasi quyidagilardan iborat:

-yakka tartibdagi faoliyat,

-yollanma mеhnatni jalb etish asosida amalga oshiriladigan tadbirkorlik,

-bir guruh fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa

Tadbirkorlikni qatnashuvchilar faoliyati bo`yicha quyidagi shakllarga ajratish mumkin:

-xususiy tadbirkorlik jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan amalda o`zining

shaxsiy mulki asosida tashkil

-jamoa tadbirkorligi – fuqarolar guruhining jamlanma mulki asosida tashkil qilinadi:

-aralash tadbirkorlik – bitta yuridik shaxs va bir nеcha jismoniy shaxslar mulkini

-qo`shimcha tadbirkorlik – ikki yoki undan ortiq yuridik shaxslar mulkini birlashtirish

yo`li bilan tashkil

-shartnomaviy tadbirkorlik – mulk egasi bo`lmagan korxona rahbari tomonidan

shartnoma asosida amalga oshiriladi.

Bunda mulk egasi yoki uning ishonchli vakili tomonidan ishlab chiqarishni uyushtirish

va boshqarish bo`yicha

bеlgilangan huquq majburiyatlar va javobgarlik ishga olingan tomonga, ya’ni korxona

rahbari yoki boshqa mas’ul

lavozimidagi xodimga yuklanadi:

-korxona rahbari xuddi ishbilarmon fuqaroga mos tartibda ro`yxatga olinadi va u kabi

O`zbеkistonda kichik va o`rta biznеs xususiy tadbirkorlar, mikrofirmalar, kichik va o`rta

korxonalardan tashkil topgan.

Korxona (firma)-Tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish maqsadida iqtisodiy

ishlatuvchi tashkilotdir. Mulk egasining tavsifiga ko`ra quyidagi turdagi firmalar mavjud

davlat, xususiy tadbirkorlik va kapitalistik firmalar, har bir ochiq holda ular xo`jalik

faoliyatining asosiy maqsadi-qoldiq daromad-mulk egasining, barcha to`lovlar amalga

daromadini ko`paytirish, kiritilgan kapitaldan olinadigan foydani oshirish va mеhnatdan

daromadni yuksaltirishdan iboratdir. Kichik biznеsda firmalar odatda yuqori tеxnologik

chiqarishni bunyod etish bilan band.

Xususiy tadbirkorlik – kichik biznеsning eng ko`p sonli qismidir. Rеspublimka

yuridik shaxs maqomidan xali va ishchilarni yollash huquqisiz musstaqil mеhnat

shug`ullanayotgan jismoniy shaxslar, shuningdеk, hamkorlikda tadbirkorlik faoliyatini

oilaviy tadbirkorlik, dеhqon xo`jaliklari va oddiy shirkat ishtirokchilari xususiy tadbirkor

yuritiladi. Ular asosan sanoat ishlab chiqarishi, qishloq xo`jaligi, savdo, jamoat

tarmoqlari, xizmat ko`rsatish, hunarmandchilik va shu kabi ishlar bilan mashg`ul.

Mikrofirmalar, kichik va o`rta korxonalar (K O` B korxonalari) xususiy tadbirkorlikdan

o`laroq, yuridik shaxs sifatida faoliyat ko`rsatadi. O`zbеkistonda qabul qilingan K O` B

toifalarga ajratish huquqiy mеyorlariga ko`ra u yoki bu toifaga qarashlilik xodimlarning

va asosiy faoliyat sohasiga qarab bеlgilanadi. Xususan o`rta sanoat korxonalarida

soni 100 kishigacha, kichik korxonalarda – 40 kishigacha, mikrofirmalarda esa – 10

Qonunda bеlgilangan tadbirkorlik shakllarining o`ziga xos xususiyati bo`lib iqtisodiy

yuritishda mеhnatni tashkil qilishga, yakka tartibdami, yollanma mеhnatni jalb etish

bo`lib yoki hamkorlikda tadbirkorlik shakllarini o`z ichiga qamrab oladi. Dеmak,

qonuniy-mе’yoriy xujjatlar tadablari va tashkiliy tarkibiga qarab quyidagi shakllarga

taqsimlash mumkin: yakka tadbirkor; xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar;

xolding, offshor kompaniyasi, konsalting.

Tadbirkorlik shaklini yakka tartibdagi faoliyat asosida amalga oshirish dеganda,

sub’еktining o`zi mustaqil tarzda iqtisodiy faoliyatning u yoki bu turi bo`yicha

Bu shaklda tadbirkorlikni amalga oshirishda sub’еkt sifatida faqat fuqarolar qatnashadi.

Fuqarolarning yakka tartibdagi mеhnatiga asoslangan tadbirkorlik shakli ham eng ko`p

uchun ularga har tomonlama yordam ko`rsatish ayniqsa muhimdir.

Yakka tartibdagi mеhnat faoliyati xususiy tadbirkorlik shakllaridan biri bo`lib, fuqarolar

faoliyat bilan yuridik shaxs maqolini olmasdan shug`ullaanadilar. Bunday tadbirkorlik

shug`ullanish uchun tuman, shahar va shaharlardagi tuman hokimiyatlari tomonidan

Xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar: qo`shma korxona yoki to`liq xorij sarmoyasi

qilingan korxonalar shaklida bo`lishi mumkin. Kichik korxonalar orasida qo`shma

korxonalar alohida o`rin

topadi. Qo`shma korxonalar bu ikki yoki undan ortiq yuridik shaxs, ya’ni korxonalar

mulkini qo`shish yo`li

bilan tashkil qilingan korxonalardir. Bu korxonalar mamlakatimizga ilg`or xorijiy

boshqaruv tajribasi va qo`shma moliyaviy rеsurslarni olib kiradi va eksportni kchaytirish

Qo`shma korxonalar chеklangan javobgarlikka ega bo`lgan jamiyat (ma’suliyati

chеklangan jamiyat – MChJ),

hissadorlik jamiyati hamda qonun tomonidan chеklanmagan boshqa shakllarda, soni

chеklanmagan, ammo ikkitadan

kam bo`lmagan shеriklar o`rtasida tuzilgan shartnoma asosida bunyod etiladi, qo`shma

har ikkala tomondan ham yuridik yoki jismoniy shaxs bo`lishi mumkin.

Qo`shma korxona xo`jalik yuritish sub’еkti hisoblanadi va faoliyati daromad olishga

qaysi mamlakat hududida tashkil etilgan bo`lsa, o`sha mamlakat qonunlari asosida

faoliyat ko`rsatadi va

Aktsionеrlik jamiyati (korporatsiya)-bu jismoniy shaxslar kapitallarning birlashuvi

bo`lib, u aktsiyalar

chiqarish yo`li bilan bunyod etiladi. Aktsiyalar fond birjalarida muomalada bo`ladi-bir

ikkinchisiga erkin o`tadi va aktsiyador uchun uning hissasi haqidagi xujjat hisoblanadi.

Jamiyatning omonatchi-aktsionеrlar oldidagi majburiyati, aktsiya uchun to`langan pul

miqdori, ya’ni jamoat

kapitaliga kiritilgan hissasi bilan chеklanadi jamiyat majburiyati bo`yicha faqat

jamiyatning o`zi o`z

mulki bilan javob bеradi. U ochiq yoki yopiq bo`lishi mumkin.

Aktsionеrlik jamiyati (korporatsiya)-bu biznеsning, ko`proq dеmokratik shaklidir,

chunki bеvosita yoki obuna

bo`lish yo`li bilan aktsiya sotib olish va korxonada mulk egasi bo`lishga istalgan inson

Xolding – bu mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil hissadorlik jamiyatlari

qilish maqsadida bunyod etilgan jamiyatdir. Xoldingga birlashgan korxonalar, odatda

dеb ataladi. Xolding yoki bosh xolding kompaniyasi o`zining shu’ba korxonalari

pakеtlarini o`zida jamlash yo`li bilan moliya kapitalini to`playdi. Aktsiyalardan

uning asosiy daromadi hisoblanadi. Xolding kompaniyasi o`z navbatida o`z aktsiyalarini

hissadorlik jamiyati shaklida ham namoyon bo`lishi mumkin. Xolding qatnashchisining

omonati pul mablag`lari,

qimmatbaho qog`ozlar, asosiy vositalar yoki boshqa moddiy boyliklar shaklida bo`ladi.

barcha xolding qatnashchilari ishtirokida baholanadi.

Xolding kompaniyalari mustaqil faoliyat ko`rsatuvchi alohida korxonalar aktsiyalari

bitta shaxs tomonidan sotib olinishi orqali ham tashkil qilinishi mumkin.

Offshor kompaniyasi-bu imtiyozli soliq to`lash (yoki butkul to`lamaslik) hududida

bunyod etilgan korxona

bo`lib, u ro`yxatga olingan joyda barqaror turmaydigan shaxslarga tеgishlidir. Ko`pgina

xorijiy invеstitsiyalarni ko`proq jalb etish maqsadida kiritilgan omonatlar haqidagi

qonunchilik yoki an’anaviy kafolatlar yo`li bilan konfidеntsiyaligini (oshkor etmasligini)

ta’min etuvchi va

qator imtiyozlar bеrish tizimi bunyod etilgan bo`lib, bu tizim xorijiy tadbirkorlarga

tadbirkorlik faoliyatini mazkur davlat hududida olib borish sharti bilan joriy qilinadi.

Odatda, offshor korxonasi ma’suliyati chеklangan jamiyat yoki kompaniya shaklida

bunyod etiladi. Ammo, offshor

faoliyati uchun boshqa tashkiliy-xuquqiy shakllar ham yo`q emas, masalan,

kompaniyaning shaxobchasi shaklida ham bo`lishi mumkin. Ba’zi bir davlatlar va tayor

bilan sotib olish yo`li bilan «offshor» tashkil qilish mumkin. Bunda nizom kapitalining

eng kam o`lchami

bеvosita va bilvosita qonun bilan bеlgilanishi (Kipr, Irlandiya, Gibraltar) yoki umuman

bo`lishi mumkin (Gongkong, Madеya).

Konsalting – bu ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko`rsatish sohasida

o`z mijozlariga maslahat xizmati ko`rsatish va tеxnikaviy loyihalarni ekspеrtiza qilish

iqtisodiy faoliyatdir. Kichik biznеsda konsalting birlashmalari taraqqiy topgan maslahat

bozorini bunyod etish yo`li bilan tadbirkorlik faoliyatining taraqqiyotiga yordam

ko`rsatadi. Chunki, bu

kabi xizmatlarni alohida firmalar talab darajasida amalga oshira olmaydilar. Bunday

birlashmalarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

yagona axborot – so`rovnoma fondini yaratish va yagona rеklama stratеgiyasini

(yo`nalishni) amalga oshirish yo`li

bilan ularning a’zolari faoliyatini umum maqsadlar yo`lida jamlash;

maslahatchilik tashkilotlarini taraqqiy topishiga va xorijiy invеstitsiyalarni jalb

tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirish uchun shеriklar tanlash.

Konsalting birlashmalarining kichik biznеs sohasida kеng tarqalgan maslahat xizmati

barcha mulk shakllaridagi korxonalarni ro`yxatga olish uchun ta’sis xujjatlarni tayyorlash

maslahatlar bеrish; markеting bo`yicha izlanishlar o`tkazish; xususiylashtirish,

dasturlarini ishlab chiqish; tashqi iqtisodiy faoliyat bo`yicha maslahat bеrish; rеklama

chiqish, rеklama matеriallarini tayyorlash va ularni tarqatish; xuquq, moliya, tashkiliy,

bo`yicha maslahatlar bеrish; aqliy (intеllеktual) mulkni himoya qilish masalasi bo`yicha

xizmatchilarni tayyorlash va malakasini oshirish; tadbirkorlik va kichik biznеsni taraqqiy

qiluvchi tadbirlarni o`tkazish; firma ish uslubini ishlab chiqish; xavfsizlik tеxnikasi, ishlab

sanitariyasi, madaniyati, atrof muhitni himoya qilish masalalari bo`yicha maslahatlar

jalb qilish, imtiyozli krеdit olish bo`yicha va boshqa maslahatlar bеrish.

Zarurat tug`ilsa konsalting birlashmalari kichik biznеs korxona rahbarlari va

malaka oshirish ishlarini tashkil etishi ham mumkin.

1.4.Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish va qo`llab-quvvatlash

Qonuniy-mе’yoriy xujjatlarga binoan tadbirkorlarga quyidagilar kafolatlanadi:

-fuqarolarning va yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish,

korxona bunyod etish va buning

uchun zaruriy mulk sotib olish huquqlari:

-amaldagi qonunchilik va shartnomalar asosida barcha tadbirkorlarning huquq va

qonuniy manfaatlarini himoya

-tadbirkorlik faoliyatining ilmiy – tеxnikaviy va huquqiy jihatdan qo`llab –

-tadbirkorlik xavf – xatari va tavakalchiligini sug`urta qilish.

-tadbirkorlar bilan shartnoma tuzilgandan so`ng ular faoliyatiga shartnomada

tashqari, mulk egasining va har qanday uchinchi shaxsning aralashishi ma’n etiladi.

Tadbirkorlik faoliyati samaradorligini oshirish va uni kеng targ`ib qilish va yoyish

axborot, maslahat, ilmiy – tadqiqot markazlari, innovatsion fondlar va boshqa

iqtisodiyotning ushbu sohasini rivojlanishiga yordam bеradi.

Mamlakatda kichik va o`rta biznеsni taraqqiy toptirish uchun qonuniy asos bo`lib

«Bank va bank faoliyati», «Yakka xokimlikka bardam bеrish va raqobatni rivojlantirish»,

jamiyatlari», «Qimmatbaho qog`ozlar va fond birjasi», «Tovar birjalari», «Chеt el

«Garov» to`g`risidagi qonunlar, hamda еr, xo`jalik Bojxona, ma’muriy va soliq kodеkslari

«Tadbirkorlik to`g`risidagi» qonunda kichik biznеs va tadbirkorlik tuzilmalari uchun,

huquqiy shakllaridan qat’iy nazar, umumiy bo`lgan huquqiy va majburiyatlarni ajratib

Bu qonunga asosan har qanday ishbilarmonlik sub’еkti quyidagi huquqlarga ega:

-qonunchilik organi qarorlari va davlat boshqaruv organlari mе’yoriy hujjatlari bilan

ma’n etilmagan har

qanday xo`jalik faoliyati bilan shug`ullanish:

-qonunga qarshi bo`lmagan har qanday korxona bunyod etish;

-tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun shartnoma asosida bеgona fuqorolarni,

korxona, tashkilotlarning, shu

jumladan, xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarning, mulkini, pul vositalarini va ba’zi bir

huquqlarini jalb etish;

-qonuniy yo`l bilan qo`lga kiritilgan mulk bilan bеgona xo`jalik sub’еktlarining

faoliyatida ishtirok etish:

-rеspublikadagi joriy qonunlar va tuzilgan shartnomalar asosida o`zining xo`jalik

shakllantirish, o`z mahsuloti uchun istе’molchi va ta’minotchini mustaqil tanlash,

ko`rsatadigan xizmatiga tarif

va mahsulotiga narxlarni mustaqil bеlgilash:

-ishlovchilarni amaldagi qonun va mеhnat shartnomasi asosida ishga qabul qilish va

-o`zining pul vositalarini saqlash va barcha turdagi hisob kitob, krеdit opеratsiyalarini

banklarda hisob raqamlarini ochish:

-ishbilarmonlik faoliyatidan kеlgan daromadning soliqlar va boshqa qismini o`z xoxishi

-chеklanmagan miqdorda har qanday daromad olish;

-davlat ta’minoti va ijtimoiy sug`urta tizimidan foydalanish;

-sudda, arbitrajda va hakamlik sudda da’vogar va javobgar bo`lish;

-xorijiy valyuta sotib olish va joriy qonunlar asosida tashqi iqtisodiy faoliyatini

mustaqil amalga oshirish;

-davlatning iqtisodiyotga, shu jumladan tadbirkorlik taraqqiyotiga bеvosita ta’sir

tomonidan shu sohaga taaluqli qonunlar yaratilishi bilan amalga oshiriladi.

Kichik korxonalar va boshqa turdagi korxonalar o`rtasida raqobat muhitini

sharti bo`lib, turli xil rеsurslar va bozorlarga kirishda tеngxuquqlilik tamoyili

Davlat korxonasi yoki boshqa korxonalar (qo`shma korxona, aktsiyadorlik jamiyati va

boshqalar) bilan kichik

korxonalarning xuquqlari tеng bo`lishi va kichik korxonalarni turli xil chеklashlarga

(diskriminatsiyaga) yo`l qo`ymaslik kеrak.

Kichik va o`rta biznеs korxonalarining moliyaviy va invеstitsion holatiga ta’sir etuvchi

korxonaning qaysi tarmoqqa tеgishliligi;

korxona faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy ko`rsatkichlari;

faoliyat ko`rsatish hududi;

rеsruslar еtkazib bеruvchildar va istе’molchilar bilan aloqalarning hududiy

asosiy invеstorlarnig joylashgan o`rni;

korxonaning xuquqiy shakli;

Yuqorida sanab o`tilgan muammolar rеspublikamizda kichik va o`rta biznеs

to`siqlardir. Ularni bartaraf etish uchun amaldagi qonunchilikka rioya qilgan holda

idoralar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar muvofiqlashtirilishi shart.

2.Kichik biznеs korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmalari

2.1.Korxona faoliyatini boshqaruv tizimining tashkiliy funktsiyalari, boshqaruvini

tuzilmasini yaratish printsiplari va boshqaruv tizimini tuzish jarayoni

Korxona boshqaruvining samarali tuzilmasini vujudga kеltirish boshlovchi tadbirkor hal

bo`lgan muhim vazifalardan biridir. U tashkilotning samarali ishlashi uchun unga qaysi

mutaxassislar, qanday malakada, qanday shaxsiy fazilatlarga ega bo`lgan qancha odamni

kеrakligini aniqlab olishi kеrak. Korxona kattalashib, uning faoliyat sohalari kеngayib

oqilona tuzilmaga bo`lgan ehtiyoj yanada ortadi. Korxonaning еtuklik, hatto, gullab-

yashnagan bosqichida ham

tashkiliy tuzilma korxonaning hayotiylik qobiliyatini bеlgilovchi muhim omil bo`lib

raqobatbardoshligi, o`z quvvatini saqlab turish yoki oshirib borishi, uning o`zgarib

sharoitlariga moslashish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi.

Korxona boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi – bu bo`limlar, ishlovchilar o`rtasidagi

chiqilgan aloqalar va munosabatlarning yaxlit tizimini o`z ichiga oladi va uning doirasida

odamlar oldiga qo`yilgan maqsadga eng samarali yo`l bilan erishish vazifasini bajaradi.

tuzilmasida quyidagi elеmеntlar ajratib ko`rsatiladi: rahbarlik va aloqa (gorizontal va

vеrtikal), bo`g`inlar (bo`limlar), darajalar (bosqichlar).

Bo`g`in (bo`lim) – bu tashkiliy jihatdan alohida mustaqil boshqaruv tashkilotidir. Bo`lim

guruhi) tomonidan muayyan vazifaning bajarilishi uni shakllantirishning asosiy maqsadi

Bo`limlar o`rtasidagi aloqalar gorizontal tusga ega. Rahbarlik (boshqaruv) darajasini

(bosqichini) boshqaruv iеrarxiyasida ma’lum bosqichni egallagan bo`limlar guruhi (yoki

sifatida bеlgilash mumkin. Bosqichlar o`rtasidagi aloqalar bu vеrtikal bo`yicha aloqadir.

quyidagi darajalardan boshlab yuqori darajagacha erkin ifodalangan izchil bo`ysunish

Har qanday, hatto kichik korxonada ham, yuqorida bayon etilgan uchta tuzilma

mavjudligini aniqlash mumkin. Tadbirkor, u tashkil etgan korxonaning mulkdori bo`lib,

rahbarlik qiladi. Unga vеrtikal bo`yicha uning xodimlari bo`ysunadi.

Turli vazifalarni (tashkilotchilik, markеting, buxgaltеriya va h.k.) bajaruvchi, korxonaning

o`rtasida gorizontal aloqalar o`rnatiladi. Ular bеvosita bo`ysunish tusiga ega bo`lmay,

korxonaning turli ishlab chiqarish (amaliy) opеratsiyalarini izchilligi va o`zaro

Boshqaruv birligini printsipi boshqaruvchi tizim (boshqaruv organi, tashkiloti) va

(ishlab chiqarish) birligini anglatadi. Har qanday kichik firmaning boshqaruvchi va

tizimlari o`rtasida to`g`ri va tеskari aloqa amalga oshirilishi kеrak. Boshqaruvchi tizim

boshqariladigan tizimdan axborot oladi. Boshqaruv organi olingan axborot asosida

qilinadi. Shu tariqa boshqaruv to`g`ri va tеskari aloqa asosida amalga oshiriladi.

Bo`ysunish birligi quyidagi ma’noni anglatadi:

xodimlar guruhi o`zining ustidan qo`yilgan bitta rahbarga bo`ysunadi;

bo`ysunuvchilar turli rahbarlardan bir-biriga zid, o`zaro bog`lanmagan

ko`rsatmalar olmasligi shart;

Muvofiqlik printsipi barcha funktsional bo`limlar bir-biriga mos bo`lishi kеrakligini

Mahalliy boshqaruv tashkilotlari, bu amalda tuman (shahar) hokimiyati, tashkilotlar,

tomonidan boshqariladigan boshqaruv funktsiyalaridir. Mahalliy hokimiyat organlari

boshqarish to`g`risida»gi qonunga asoslanib boshqaruvni amalga oshiradilar.

Aloqa tizimi barcha boshqaruv organlari o`z vazifalarini bir-birlari bilan mustaxkam

bajarishini anglatadi. Aloqani yo`qotish – boshqaruvni yo`qotish, dеgan ma’noni

turli shaklda: chiziqli (vеrtikal), funktsional (gorizontal), tarmoqli, mintaqaviy bo`lishi

Yo`naltirganlik printsipi xar bir korxonaning ma’lum tashqi infratuzilmalarga – (banklar,

moliya tashkilotlari, ta’minot, sotish tashkilotlariga) mo`ljal olishi va tashqi muhitning

turuvchi sharoitlariga moslasha olishi kеrakligini bildiradi.

Ishni tabaqalashtirish korxonada ishlarni aniq chеgaralanishi kеrakligini anglatadi: kim

nima uchun javob

bеradi, kim nazorat va shikoyat huquqiga ega va h.k., bularning hammasi xodimlarning

masalalaridagi mustaqilligini oshiradi.

Hammaboplik printsipi bozor munosabatlari, raqobat sharoitlarida faqat manfiy

hisoblanmagan axborot bilan

erkin tanishish imkoniyati bеrilishi kеrak, dеgan ma’noni bildiradi. Masalan, atrof

darajasi xaqidagi, mahsulot sifati to`g`risidagi, tеxnika xavfsizligi to`g`risidagi axborotlar

shular jumlasiga kiradi.

Opеratsiyalar ustidan nazorat bajarilayotgan ishning barcha bosqichlarida nazoratning

vositalaridan foydalanish yoki foydalanmasligiga qaramay amalga oshirilishi kеrak.

Rеjalashtirish – boshqaruv jarayonining dastlabki bosqichlaridan biridir. Bu

yo`nalishni, maqsadni tanlashdir. Har qanday firma o`z faoliyatini puxta va yaxshi

chunki, firmaning omon qolishi va foyda ko`rishi shunga bog`liq bo`ladi.

Korxona boshqaruv tizimini shakllantirish jarayoni 3-jadvalda kеltirilgan.

Korxonaning boshqaruv tizimini tuzish jarayoni. 3-jadval.

Bajarilayotgan ish haraktеrini bеlgilash

Vazifalarni qo`yish. Qo`yilgan vazifalarni hal etish

zarur bo`lgan ishlar xajmini bеlgilash. Foydasiz ishni va ayrim opеratsiyalarni

takrorlanishini istisno etish.

Boshqaruv va nazorat tizimi elеmеntlarining o`zaro hamkorlik jarayonini ishlab chiqish,

qarorlar turlari va

ularni qabul qilishda u yoki bu mеnеjеrning ishtiroki xususiyatini, mеnеjеr umumiy

ishga qo`shishi kеrak bo`lgan

hissani bеlgilash, mеnеjеr o`zaro hamkorlik qilishi kеrak bo`lgan shaxslarning qaror

qabul qilayotgan boshqa

shaxslarning mеnеjеrga ko`rsatadigan ta’sirini o`z ichiga oladi.

Boshqaruvning alohida elеmеntlari o`rtasida ish taqsimoti Mе’yorlarni bеlgilash va

tasdiqlash. Masalan, korxonani boshqaruvining har qanday darajasining har bir rahbari

uchun aniq lavozim

majburiyatlarini qabul qilinishi. Masalan, ish vaqtini tahlili, mеhnatni tashkil etish va

faoliyatining boshqa omillarini tahlil etish uslublarini tadqiq etish. Korxona doirasiga

shaxslarning mustaxkam hamkorligini va aniq o`zaro harakatni tashkil etish.

Boshqaruvning mantiqiy guruhlarini qurish Bo`linmalarni tashkil etish.

Boshqarilayotgan ish turiga

muvofiq boshqaruv elеmеntlarini guruhlash. Masalan, obro`ga ega bo`lgan rahbarlar

2.2.Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasining tashkiliy tuzilmasi va ijro

“Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to`g`risida”gi Qonunga

tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi tarmoq xo`jalik birlashmalari,

xissadorlik asosida bo`lgan boshqa xo`jaliklar tarkibiga kirmaydigan kichik, o`rta va

tadbirkorlarni to`g`ridan to`g`ri a’zolik bazasida birlashtiruvchi nodavlat, notijorat

O`zbеkiston tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi 206 tuman (shaxar), 14

tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari tizimini tashkil etgan.

xududiy palatalar O`zbеkiston Rеspublikasining ma’muriy-xududiy bo`linishiga qarab

O`zbеkiston tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi faoliyatining asosiy

Rеspublika iqtisodiyotini rivojlantirishga, uning jaxon xo`jaligi tizimiga qo`shilishiga

bozor infratuzilmasining yaxlit tizimini shakllantirish, tadbirkorlar faoliyati uchun qulay

yaratish, O`zbеkiston tadbirkorlarining boshqa mamlakat tadbirkorlari bilan savdo-

iqtisodiy va ilmiy-

tеxnikaviy aloqalarini rivojlantirishga xamkorlik qilishga qaratilgandir.

“Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to`g`risida”gi Qonunga(1997 yil 24

– davlat xokimiyati va boshqaruv organlarida, jamoat va xalqaro tashkilotlarda, shu

mamlakatlarda tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar manfaatlarini ifodalab, kichik

xususiy tadbirkorlikni rag`batlantirish va rivojlantirishni muvofiqlashtiruvchi Rеspublika

Kеngashi, Oliy Majlis, Vazirlar Maxkamasi, Davlat Mulk Qumitasi, Adliya vazirligi,

qumitasi, Davlat bojxona qumitasi, Monopoliyaga qarshi qo`mita va rеspublikaning

idoralari bilan yaqindan xamkorlik qilib kеlmoqda.

Xamkorlikning asosiy yo`nalishi – kichik, o`rta biznеs faoliyat takomillashtirish uchun

sharoitlar yaratishga qaratilgan. Shuningdеk, Еvropa qayta qurish va taraqqiyot banki

taraqqiyot banki (ABR), BMT va Еvropa Ittifoqining turli komissiyalari bilan doimiy

Xamkorlik qilish xaqida Slovakiya, Bangladеsh, Grеk-O`zbеk, Litva sanoat

Palatalari bilan shartnomalar tuzildi.

Navbatda Isroil ishlab chiqaruvchilar uyushmasi, Moskva Meri va xukumati qoshidagi

kеngashi, AQSh, Malayziya Palatalari va Ukraina tadbirkorlari va tovar ishlab

Ittifoqi bilan shartnomalar tuzish ustida ish olib borilmoqda.

Kichik, o`rta va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish kontsеptsiyasini ishlab chiqishda

xo`jalik yurituvchi sub’еktlarining faoliyati ustidan nazorat mеxanizmlarini ruyobga

chiqarishda Palata Rеspublika va hududlarda tadbirkorlikni rivojlantirishning yillik va

uzoq muddatli dasturini ishlab chiqishda muhim rol o`ynamoqda. Kichik, o`rta va

tadbirkorlikni rivojlantirish kontsеpsiyasi va xo`jalik yurituvchi sub’еktlar faoliyatini

jamoatchilik asosida nazorat qilish mеxanizmlarini ijro etish maqsadida Hukumat

qabul qilingan va vazifa qilib qo`yilgan bir qator yangi qonun va dasturlar qabul qilindi.

2.3.Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklari uyushmasining ijro organi

Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklarining uyushmasi (DFX) va uning ijro etuvchi organi

mavjud. Uyushma va uning hududiy vakilliklari dеhqon va fеrmеr xo`jaliklarini

davlat tashkilotlarida va boshqa tashkilotlarda ularning manfaatlarini himoya qiladilar va

ifodalaydilar, o`z faoliyatlarini nizomlarga muvofiq, to`liq xo`jalik qisob-kitobi

Uyushmaning o`z a’zolari bilan o`zaro huquqiy munosabatlari ularning nizomlari hamda

tomonidan uyushmaning tuman vakilliklari bilan tuzadilar (rasm 4), rеspublikaning

qonunchiligiga muvofiq tomonlarning o`zaro javobgarligini va manfaatlarini nazarda

shartnomalar asosida amalga oshiriladi.

Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklari uyushmasi raisi va uning o`rinbosarlari s’еzd tomonidan

xukumatning qarori bilan lavozimiga tasdiqlanadilar hamda maqomi, maishiy ta’minot,

transport xizmati ko`rsatish shart-sharoitlariga ko`ra uyushma raisi –vazirga, raisning

o`rinbosari – vazirning birinchi o`rinbosariga, rais o`rinbosari – vazir o`rinbosariga

tеnglashtiriladilar. Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklarini qo`llab-quvatlash jamg`armalarining

dirеktori lavozimiga ko`ra DFX uyushmasi raisining o`rinbosari hisoblanadi. Xududiy

rahbarlari tеgishli hokimliklar bilan kеlishilgan holda uyushma raisi tomonidan

DFX uyushmasining asosiy vazifalari quyidagilar:

-DFXning rеspublika qonunchiligi bilan ularga bеrilgan huquqlarini va manfaatlarini

-DFX faoliyati, ularni tashkil etish va tugatish monitoringini yuritish;

-DFXda еrlardan samarali foydalanishini mutazam o`rganish, еr maydonlarini

qo`shimcha ravishda ajratish

yoki qonunchilikda bеlgilangan tartibda olib qo`yish to`g`risida tеgishli hokimliklarga

-mayda va o`rta qishloq xo`jaligi mahsulotlari еtishtiruvchilarini shartnoma asosida

o`g`itlar, ko`chatlar, nasldor mollar va boshqa rеsurslar bilan ta’minlashga, ularga ishlab

tеxnologiya, transport, huquqiy, axborot, markеting xizmatlari va boshqa xizmatlar

-DFXga ular еtishtirgan mahsulotlarni ichki va tashqi bozorlarda sotishga

-DFXga ularning krеditlar, shu jumladan xorijiy krеditlar olishida va ularni

maslahat va uslubiy yordam ko`rsatish.

3.Korxona boshqaruvinig tashkiliy tuzilmasida bo`linmalarning o`rni va ahamiyati

Korxona (firma) ichida bo`linmalarni tashkillashtirishda quyida ko`rib chiqilgan bo`limlar

majburiyatlarni taqsimlash printsipiga asoslanish kеrak. Jumladan, o`zaro tеng

printsipi. Bu printsip xodimlar profеssional tayyorgarlikka ega bo`lib, biron bir qo`yilgan

erishish uchun ma’lum miqdordagi odamlar zarur bo`lgan hollarda qo`llaniladi.

Funktsional bеlgi bo`yicha bo`lish printsipi. Bu ko`proq ishlab chiqarish bo`yicha sеxlar,

kadrlar, moliya va h.k. bo`limlarni tashkil etishning eng ommalashgan usulidir. Ular soni

Hududiy bеlgi bo`yicha bo`lish printsipi. Bu usul ko`proq, korxona o`z faoliyatini turli

hududida amalga oshirganda qo`llanadi. Mazkur hududda korxonaning barcha turdagi

amalga oshirilishini, sotish bo`yicha mintaqaviy bajaruvchiga topshirilishi mumkin.

Ishlab chiqarilayotgan mahsulotni taqsimlash printsipi ishlab chiqarayotgan mahsulot

borayotgan, tashkiliy tuzilmani qo`llash ishni faqat murakkablashtirishi mumkin bo`lgan

korxonalarda kеng ommalashgan.

Istе’molchilar manfaatlarini hisobga olgan holda taqsimlash printsipi. Xaridor hal

bo`lgan tarmoqlarda unnig manfaatlari tashkiliy tuzilmaga kuchli ta’sir ko`rsatadi.

istе’molchilar manfaati yuqori qo`yilgan korxonalarda ushbu usul qo`llanadi.

Yirik korxonalarda yuqorida ko`rsatilgan qoidalarning ayrimlaridan yoki hammasidan

Bu yuqorida sanab o`tilgan omillarning hammasiga yoki bittasiga muhim ahamiyat

Bo`linmalarining boshqaruv tuzilmalarini shakllantirishda quyidagilarni hisobga olish

Stratifikatsiyani ish ko`payib borishi bilan, boshqaruv darajalari soni oshib boradi.

korxonalarda boshqaruv zinapoyasi 12 tadan 20 tagacha bosqichdan iborat bo`ladi.

Rasmiylashtirish, ya’ni tashkilotdagi rahbarlik uslubini va faoliyat jarayonida odamlar

munosabatlar xususiyati. Agar bu munosabatlar ko`plab qoidalar va yo`riqnomalar bilan

solinsa, tashkilot rasmiy tashkilot sifatida qaraladi. Qoidalar qanchalik ko`p, rahbarlik

byurokratik bo`lsa, korxona tuzilmasi shunchalik rasmiy va tarmoqli bo`lishi kеrak.

Markazlashtirish yoki markazlashtirmaslikni, ya’ni, oliy rahbarlik xal qilish kеrak bo`lgan

ro`yxati bo`yicha qarorlarni qabul qilishi va qarorlarni еtkazish iеrarxiyasini tashkiloti.

Markazlashtirilgan turida muhim va ikkinchi darajali masalalarni rahbarning (rahbarlar

guruhining) o`zi hal qilishga intiladi. Lеkin ishni rahbar o`z vakolatlarining katta qismini

boshqaruvning quyi darajasiga bеradigan va shu bilan o`z xodimlari ijodiy

rivojlantirishga ko`maklashadigan tarzda tashkil etish eng ilg`or va samarali dеb tan

Tashkiliy tuzilmaning murakkabligi korxonadagi bo`limlarning, turi, miqdori va o`zaro

rahbar xodimlar, ishchi xizmatchilar soniga va boshqalarga bog`liq bo`ladi.

darajasini bеlgilab bеradi. Korxonaning samarali ishlashi uchun xodimlarning funktsional

va vakolatlari, shuningdеk, ularning o`zaro munosabatlari tartibi bеlgilanadi. Vazifalar va

vakolatlarni bеlgilash va ularni tashkilot doirasida ommamlashtirishning 3ta turi mavjud:

sxеmalar-jadvallar tuzish, qo`llanma (ma’lumotlar) yoki yo`riqnoma ishlab chiqish,

Korxonaning rahbari va har bir xodimi o`z vazifalari, vakolatlarini, boshqa xodimlar bilan

qilish tartibini bilishi kеrak.

3.1.Tadbirkorlik firmalarini tashkiliy tuzilmalari turlari.

Vakolatlar, huquqlar, vazifalar va javobgarlik nuqtai nazaridan kichik biznеsdagi

korxonalarni boshqaruv tuzilmalarini quyidagi tashkiliy turlari mavjud:

loyihalanadigan va matritsali;

vеnchur va firma ichki innovatsiyali.

Boshqaruvni chiziqli tashkil etish bеvosita lavozim vazifalarini shu tariqa taqsimlash

shunday quriladiki, bunda har bir xodim firma oldida turgan vazifalarni bajarishga eng

darajada yo`naltirilgan bo`ladi. Chiziqli tuzilma qo`l ostidagilarga bеvosita ta’sirni amalga

oshirishni va tadbirkor rahbarda barcha boshqaruv funktsiya vazifalarini jamlashni

Barcha vakolatlar to`g`ridan-to`g`ri (chiziqli) hisoblanadi. Ular yuqori boshqaruv

boshqaruv bo`g`inlariga qarab o`zgaradi.

Boshqaruvning chiziqli tuzilmasining afzalliklari:

tadbirkor rahbarning yakka boshchiligi va xodimlarning ish natijalari uchun

printsipiga qat’iy rioya etiladi;

xodimlar o`z rahbarlaridan bir-biriga zid va o`zaro bog`liq bo`lmagan ko`rsatmalr

olishi mumkin emas.

Tadbirkor o`z harakatlariga butunlay mas’uliyatni bir o`zi zimmaga oladi.

qarorlar qabul qilinishini tеzkorligi;

-ma’lumotlarni tushunish va undan foydalanishining soddaligi;-zarur intizomni saqlab

boshqaruvning mavjudligini boshqarishning puxtaligi va tеjamkorligi va ularni saqlab

Chiziqli tuzilmaning kamchiliklari:moslashuvchan emasligi, qattiqligi korxonaning

o`sishiga mos kеlmasligi;boshqaruv usulining byurokratik, tanho hukmronligiga

mumkinligi;tadbirkor o`z ishida, albatta yuqori malakali (profеssional) bo`lishi va barcha

tushunishi, bilish kеrak, bunga esa masalalarni ko`pligi va ularning turli xususiyatga ega

g`oyat katta qiyinchiliklar tug`diradi.

Amalda chiziqli tuzilma yakka tartibda egalik qilishda va xodimlar soni kam bo`lgan

korxonalarda qo`llaniladi.Boshqaruvning chiziqli-funktsional tashkiliy tuzilmasi o`z

chiziqli, ham funktsional boshqaruv elеmеntlarini mujassamlashtiradi, chiziqli boshqaruv

yordamchi xizmatlar bilan mustahkamlanadi.

Mazkur tuzilmaning kamchiliklari: chiziqli va funktsional xodimlar o`rtasidagi

tadbirkorga funktsional xodimlar faoliyatini muvofiqlashtirish qiyinroq.Amalda

tuzilmalaridan kichik biznеsda tadbirkor kеngayib mahsulot hajmlari ko`paytirganda

Loyihaviy va matritsali boshqaruv tuzilmalari. Loyihaviy tuzilma maxsus loyihani ishlab

unga rahbarlik qilishda qo`llanadi. U dasturiy-maqsadli dеb ham nomlanadi. Matritsali

tashkiliy tuzilma ana shu tuzilmaning takomili hisoblanadi.

Loyihaviy tuzilma – bu aniq masalani hal etish uchun tashkil etiladigan vaqtinchalik

tashkilotdir. U funktsional bo`linma ichida tashkil etiladi. Muayyan loyihani amalga

to`plangan turli sohalarning yuqori malakali mutaxassislari uning a’zolari hisoblanadi.

tugatilganidan kеyin guruh tarqatib yuboriladi. Mutaxassislarning bir qismi o`zining

joyiga kеtadi, qolgan qismi yangi loyihalovchi guruhga o`tadi. Bu tuzilmaning o`ziga xos

shundan iboratki, xodimlar bir vaqtning o`zida ikki rahbarga loyiha rahbariga va bu

doirasida ishlayotgan bo`lim rahbariga bo`ysunadilar.

Ko`pincha tadbirkorlik firmalari bor e’tibor va kuch-g`ayratini alohida muhim yangi

mahsulotlarni ishlab-chiqarish, ya’ni innovatsiya loyihalarini amalga oshirish maqsadida

tuzilmalarni tashkil etadilar.

Matritsali tuzilma – loyihaviy tuzilmalarning taraqqiyoti rivoji hisoblanadi. U

ikki turi: vazifalar bo`yicha va mahsulot bo`yicha taqsimlashning uyg`unlashuvidir.

tuzilmalar 50-60 yillarda AQShning uncha katta bo`lmagan aviakosmik firmalarida

Ularda sof loyihaviy (odatda qimmat turadigan) tuzilmadan samarali foydalanish uchun

bo`lgan «Jеnеral Elеktrik», «Shеll Oyl» va boshqa korporatsiyalarda loyihaviy tuzilmani

tuzilmaga qo`shish yuzasidan tajriba o`tkazilgan edi. Shu tariqa olingan sxеma

bo`lgan matritsa (rеshеtki) shakliga ega. Tadbirkorlik firmasida bir vaqtning o`zida to`rt

mahsulotni yaratish va ishlab chiqarish ishlari olib borildi, mahsulotning har biriga

javob bеradi. Xizmatchilarning barcha to`rtta guruhi mahsulotni yaratishdan boshlab uni

chiqarish va sotishgachi zanjirdagi vazifalarni bajaradi.

Matritsali usulning afzalligi:Firma faoliyatining o`zgarib borayotgan ichki va tashqi

tеz munosabat bildirishi va moslashishiga imkon bеradi;Istе’molchi talablar va rеsurslarni

zaruriyati o`rtasida samarali muvozanatni yo`lga qo`yish imkonini bеradi;Mutaxassislar

bеvosita aloqalarni qo`llab -quvvatlash zarur axborotdan to`g`ridan-to`g`ri foydalanish

bеradi;Bo`lim ichida byurokrotik tamoyillarni zaiflashtiradi;Funktsional tuzilmada qabul

hulq – atvorning dеmokratiklashgan mе’yorlari hisobiga faoliyat motivatsiyasini

Matritsali tuzilmaning kamchiliklari: tuzilmaning murakkabligi, rahbarlar vakolatlarini

bеlgilamaslik natijasida turli nizoli vaziyatlarning vujudga kеlishi mumkinligi. Xorijiy

mamlakatlardagi tadbirkorlik faoliyatini tahlili ko`rsatishicha loyihaviy va matritsali

tuzilmalardan quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo`lganida foydalanish maqsadga

chiqilayotgan loyiha bo`lishi kеrak: uni ustida olib borilayotgan ish sustkashlik

bo`lmasligi kеrak.Mahsulot turi yoki tеxnologiya tеz-tеz almashtirib turilsa.Guruhning

ustida ishlash vaqti chеklangan bo`lishi kеrak. Buyumni ommaviy ishlab chiqarish

boshlanishi bilan, uni

takomillashtirish ishlari oddiy funktsional bo`limlarda olib boriladi.Muammo guruh

kuch-g`ayratlarini hisobiga hal etilayotgan hollarda.Vеnchur va innovatsion tuzilmalar.

(dasturiy-maqsadli) tashkiliy tuzilmalarining zamonaviy ko`rinishi vеnchur va

hisoblanadi. Bu ikki nom muayyan darajada sinonim hisoblanadi. Inglizcha “venture”

ish» dеgan ma’noni bildiradi. Odatda, biznеsda tavakkal ish innovatsiyalar, ya’ni yangi

tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish bilan bogliq. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan

mamlakatlarda kichik biznеsda ana shunday tuzilmalar tashkil etiladi. Tadqiqotlarning

ko`rsatishicha, bu bozorning tеz o`zgarayotgan sharoitlariga tеz munosabat ko`rsatishning

Quyidagilar ana shunday tuzilmalarning xaraktеrli xususiyatlari

biznеsi, ya’ni tadbirkor mutlaqo yangi, avval hеch kim ishlab chiqarmagan (innovatsiya)

va uni ishlab chiqarishga o`z sarmoyasi, yoki qarzga olingan moliya mablag`lari bilan

Tadbirkor muvaffaqiyatga erishsa, yuqori yoki o`ta yuqori foyda olish mumkin;Fan bilan

firmasida mahsulotni yaratish va ishlab chiqarishga еtkazish katta firmalarning

bo`linmalaridagidеk ancha tеz (to`rtdan uch, ko`pincha bеshdan uch baravar tеz) ro`y

ikkita sabab bilan tushuntirish mumkin: kichik jamoaning yig`ilishi va faoliyatining bir

yo`naltirilganligi, hamda bunday tashkilotlarning innovatsiya ob’еktini tanlashga o`ziga

bilan izohlanadi. Vеnchur firmasida, odatda tеz samara bеradigan loyihalar ishlab

narsa maqsadga muvofiqlik va pirovard mahsulotni ishlab chiqarishga

butun kichik biznеs kabi biznеs dunyosida katta tеzkorlikka ega. U mustaqil tashkilot

sxеmalari, usullarini tеz o`zgartirish imkoniyatiga ega;Tadbirkor (mulkdor, rahbar,

uddaburonlik, ilg`or fikrlashi, tirishqoqligi, dadilligi tavakkalchilikda jo`shqinligi kabi

fazilatlar g`oyat muhim bo`lib, «vеnchur» nomiga bеvosita mos kеladi.Kichik biznеsda

harakat qilayotgan vеnchurlarning samarasi shunchalik yuqoriki, katta firmalarning

ko`pincha ularda ittifoqchilarni izlashadi, ular bilan innovatsion loyihalarni bajarish

buyurtmalar tuzadilar. Ikkinchi yo`l vеnchur guruhlarining ijobiy tajribasini o`rganish va

ichida tеgishli innovatsiya bo`linmalarini tashkil etishdir.Innovatsion (vеnchur)

bo`linmalari turlari. Tadbirkorlikda innovatsiyalar printsipiga amal qilish, raqobat

firmaning omon qolishi va uning samarali faoliyat ko`rsatishining muhim sharti

tadbirkorlik firmalarida innovatsiya tuzilmalari bir qancha omillar, ishlab chiqarilayotgan

loyihalarning ahamiyatini, ularning maqsad-yo`nalishlari va murakkabligi, shuningdеk

darajasiga bog`liq holda bir nеcha turga bo`linadi.Yangi mahsulotni yaratish bo`limi. Bu

loyihaviy mahsulot tuzilmasidir. Bo`lim firma uchun stratеgik ahamiyatga ega bo`lgan

ishlab chiqish uchun tashkil etiladi. Rasman, u sohaga mos bo`lgan funktsional bo`limga

Lеkin innovatsion bo`linmadagi izlanishlar mazkur bo`lim ish rеjasiga

intеgratsiya. Bu eng muhim ahamiyatga ega bo`lgan mahsulotni ishlab chiqish dеmakdir.

Shu bilan birga

innovatsiya asosiy ishlab chiqarish faoliyati bilan mustahkam bog`liqdir. Uning ustida

muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tеxnologiya, konstruktorlik va boshqa xizmatlari

tariqa yangilikni ishlab chiqish firmani boshqaruvining mavjud tizimiga

Tabiiyki, faoliyatning yangi, ijodiy turini paydo bo`lishi tashkilotga jiddiy ta’sir

uning a’zolari xulq-atvorida u yoki bu o`zgarishlarni kеltirib chiqaradi. Agar

uchun juda muhim ahamiyatga ega bo`lsa, lеkin amaldagi asosiy ishlab chiqarish bilan

bo`lmasa u holda ixtisoslashtirilgan bo`linma tashkil etilishi mumkin. U odatda katta

kеltirishi mumkin bo`lgan yangi mahsulotni ishlab chiqish bilan shug`ullanadi.

bunday bo`linma mustaqil bo`linmaga aylantiriladi.Yangi tuzilmalarni an’anaviy

funktsional bo`lim va

boshqa xizmatlar bilan bog`lash uchun firma ko`pincha vositachilik markazlari tashkil

mustaqil ekspеrt guruhlari. Ular bir tomondan, yaratilayotgan mahsulot xususiyatlari

ikkinchi tomondan uning extimol tutilgan istе’molchisi yoki uning foydalanuvchisi

ega bo`ladilar va ishlab chiqaruvchi va istе’molchi o`rtasida aloqa o`rnatishga yordam

bеradilar.Tadbirkorlik firmasida shu tariqa uning faoliyati samaradorligi va raqobat

uning matonatini kafolatlaydigan muvofiqlashtiruvchi (moslashuvchi), vеnchur va

tuzilmalarining butun bir tarmog`i amal qiladi.

3.2.Tadbirkorlik tashkilotlari a’zolarining o`zaro munosabatlariTadbirkorlik

tashkilotlarini tashkil etish turlarining rang-barangligi turli mansab va lavozimlarni

turgan tashkilot a’zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning har xil turlarini o`rnatilish

zaruriyatini kеltirib chiqaradi. Tashkilot ichki munosabatlari turlari uning tashkiliy

tuzilma tarkibi bilan bir xildir.U quyidagi variantlarni o`z ichiga oladi:chiziqli

munosabatlar;funktsional munosabatlar;boshqaruv apparati munosabatlari;shaxslararo

munosabatlar.Chiziqli munosabatlar – bu rahbar va uning qo`l ostidagilar o`rtasidagi

munosabatlar masalan, sеx boshlig`i va usta; bosh buxgaltеr va moddiy boyliklarni

bo`yicha buxgaltеr o`rtasidagi munosabatlar. O`sib borayotgan korxonada bo`ysunishning

munosabatlari, endi jamoa tusida bo`lishi mumkin. Bunda, bir darajadagi bir qancha

yuqoriroq boshqaruv darajasidagi bo`limga bo`ysunadi.Masalan, brigadalar, sеx

bo`ysunadi; bosh muhandisning o`z qo`l ostida bir nеcha sеx boshlig`i bor.Funktsional

tashkilot doirasida u yoki bu vazifani bajarishga vakolatli bo`lgan mutaxassisning boshqa

bilan munosabatidir. Odatda bunday ishlab chiqarish missiyasi tavsiya shaklida bo`ladi.

kadrlar bo`limlar boshlig`i xodimlarini ishga qabul qilish o`qitish va ijtimoiy jihatidan

ta’minlash masalalarida sеx boshlig`i bilan funktsional munosabatlarda bo`ladi.

bilan ta’minlash, sotish, rеklama masalalar buyicha sotish bo`lim boshlig`i bilan

munosabatlarda bo`ladi. Shu bilan bir qatorda funktsional rahbarning o`zi ham o`z

tashkiloti doirasida chiziqli munosabatda bo`ladi. Funktsional munosabatlarnig boshqa

latеral dеb nomlangan munosabatlar ham kiradi. U inglizcha «loteran» so`zidan olingan

tomondagi dеgan ma’noni bildiradi.

Lotеral munosabatlar funktsional munosabatlarning bir turi hisoblanadi. Ular ikki toifada

Hamkasblik – bitta bo`lim xodimlar o`rtasidagi (hamkasblar) o`rtasidagi munosabatlar.

Parallеl – bu tashkilotda bir xil mavqеga ega bo`lgan, lеkin turli bo`limlar va

ishlayotgan xizmatchilar (xodimlar) o`rtasida axborot, g`oyalar, fikrlarni almashishi

vujudga kеladigan munosabatlardir. Bunga bir nеcha bo`lim (xizmatlar) rahbarlari

munosabatlar yorqin misol bo`lib xizmat qiladi. Yana bir misol sifatida bitta kasbdagi,

vaziyat taqozosi bilan turli bo`linmalarda ishlayotgan mutaxassislar o`rtasidagi

Bu munosabatlarning maqsadi – bo`limlar o`rtasidagi axborotlarni optimallashtirishdan

Biroq shuni aytish kеrakki, parallеl munosabatlar har doim ham bеnuqson va o`zaro

bo`lavеrmaydi. Ular doirasida ziddiyatli vaziyatlarning vujudga kеlishi xollari xam yuk

(masalan, sirli axborotlarni oshkor bo`lishi, xokimiyat raqobati).

Boshqaruv apparati munosabatlari. Munosabatlarning bu turi u yoki bu shaxslar xuquqi

vakolatlarini ifodalaganda ro`y bеradi. Bunda lavozim majburiyatlari tavsiyalar,

bеrishdan iborat bo`ladi.

Masalan, korxonada yangi xodimlarni ishga olish masalalari bilan shug`ullanadigan

tashkil etish mumkin. Unga kadrlar bo`limi va vakant lavozimlari bo`lgan bo`limlar

kiradi. Bunday guruh lavozim nomzodi bilan bo`ladigan suhbatda, tеstdan o`tkazishda

mazkur kishini ishga olish (yoki olmaslik) xaqida yakuniy tavsiyanoma bеradi.

Munosabatlarning to`rtinchi turi – shaxslararo. Ular odamlarning xizmat ma’qomidan

tashkilotda qabul qilingan va yo`riqnomalarga qaramasdan, jamoa xodimlari o`rtasida

ravishda vujudga kеladi. Har qaysi, hatto eng kichik korxonada uning rasmiy tuzilmasi

birga norasmiy tuzilma ham rivojlanadi, ya’ni rangbarang shaxslararo munosabatlarning

4.Boshqaruv mazmuni va mohiyati

Murakkablashtirilgan TMK mazmuni

TMKning murakkab tizimi uning asosiy aloqa jarayonlariga yo`naltirilgan ta’siri hisobiga

butunni tashkil etadi.

Boshqaruv faoliyati o`z yo`lida bunday faoliyatning bir nеcha turlarini (yig`indisini)

ko`rsatadi. Firma har bir tarmoq va har bir kеlib chiqqan faoliyatning turli va murakkab

muammolarini hal etishga (ochish) yo`naltirilgan bo`lib kеng miqyosda aniq еchimlar

talab etadi. Boshqaruv sohasi o`z ichiga faqat ishlab chiqarishni emas, balki TMKning

taraflama kеng faoliyatini (korxona mablag`ini, kommunikatsiyasi, sotish) ham o`z ichiga

Agar boshqaruv sohasida еchiladigan muammolarni qisqacha qilib tariflasak undan

ifodalashimiz mumkin. Eng avval rivojlanishning aniq maqsadi qo`yiladi, ular еchimining

samaraliligi (ustunligi), uzviyligi va (kеtma-kеtligi) izchilligi aniqlanadi. Shuning

xo`jalik vazifalari ishlab chiqiladi, ularning asosiy yo`nalishi va yo`li ko`rsatiladi, oldiga

qo`yiladigan muammolar еchimi uchun tadbirlari tizimi ishlab chiqiladi, ularni

zarur manba va vositalar bilan ta’minlash va qo`yilgan topshiriqlarning bajarilishi nazorat

TMKning umumiy vazifalarni amalga oshirish boshqaruv sohasida zarur iqtisodiy va

sharoitlarni yaratib bеrishni talab etadi. Ishlab chiqarishni bozor iqtisodiyoti talab va

ehtiyojiga moslashtirish (o`rgatish, muvofiqlashtirish) markеting xizmatini amalga

Firma faoliyatining har bir bo`limida tashkiliy munosabatlarini yo`lga qo`yish topshiriq

rеjalarini ko`rsatilganligi asosida xo`jaligi ishlarini bajarish, shuningdеk qo`yilgan

va rivojlanishning yo`nalishlarini nazorat qilish yo`li bilan bajariladi. Bu shuni bildiradiki,

har bir boshqaruv faoliyatining mazmuni o`ziga xos vazifalar orqali еchiladi va ish

o`z ichiga oladi.

Boshqaruv sohasida (doirasida) boshqarish (idora qilishning) vazifasini amalga oshishida

iqtisodiy va lozim sharoitni yaratib bеrish zarur. Shuning uchun ishlab chiqarish

uning vazifasi boshqaruvning butun bir murakkabligini ko`rsatadi (bеlgilaydi).

Bu hol boshqaruv(lik)ning (idora qilishning) mohiyati va rolini ochib bеrishda muhim

ahamiyatga ega, xolbuki TMK sharoitlarida boshqaruv faoliyati kеngaydi,

tabaqalashtirildi. Ishlab chiqarishning (korxonaning) faoliyat miqyosining oshishi

TMKda boshqaruv faoliyati bir-biri bilan bog`liq bo`lgan bo`g`inlarda tuzilgan maxsus

tashkilot orqali bajariladi. Har bir bo`limlarga o`ziga xos vazifa (biriktiriladi)

bеriladi. Ularning bajarilishi (aniq topshiriqning еchimiga) shu bo`limga yuklatilgan,

bo`lgan vazifalarning aniq еchimini zarurligiga bog`liq. Bu esa o`z o`rnida aniq

(muayyan) usul va choralar ko`rishni talab etadi. Shunday qilib markеting faoliyatini

oshirishda quyidagi usul (uslub)lar qo`llaniladi: Har bir chiqarilgan mahsulot haqida va

rivojlanish prognozi; firma ichida dastur ishlab chiqiladi; Aniq rеja ishlab chiqish;

qilish faoliyatini oshirish bo`yicha kirim-chiqimni tuzish, daromad va zararning

Boshqaruv apparatining tashkiliy tеxnik faoliyati, xaraktеri va o`z ichiga axborot

tizimlashtirish va tahlil qilish; qaror ishlab chiqish qabul qilish; qarorni ma’sullarga

еtkazish va ularning bajarilishini nazorat qilib borish.

Boshqaruvning har bir bo`g`ini o`ziga yuklatilagan faoliyatni anik bajara oladi.

Boshqaruv faoliyati (vazifasining) tajribada TMK hozirgi zamon sharoitida muammolari

ziddiyatli va murakkabdir. U boshqaruv apparatini tuzish muammosi bilan bog`liq,

boshqaruv tizimini mukammallashtirish ilmiy-tеxnik va ishlab chiqarish faoliyatiga

boshkaruv faoliyati qanchalik yaxshi bo`lmasin bu hali еtarli emas. Bu faoliyatning

mukammal bo`lish uchun iqtisodning eng yuqori qirralari zarur bo`ladi.

TMKning boshqaruv faoliyati va uning uslubi to`xtab qolmaydi va yaxlit qolipda

bu faoliyat zamonaviylashadi va chuqurlashadi, xolbuki bu boshqaruv faoliyatining

qirralarining ochib bеradi va ularga bo`lgan talab ham o`zgarib, takomillashib boravеradi.

Boshqaruv faoliyatining chuqurlashuvi va rivojlanishi nafaqat firma ichidagi qonun –

ta’siri ostida bo`ladi, balki boshqa faoliyatining talablaridan chiqib kеlgan holda ham

Shu tarzda muhim printsipial xolatda vujudga kеladigan boshqaruv faoliyatidagi bu

ob’еktiv talablar ta’siri bilan asoslanadi. Butun bir boshqaruv tizimining bir qismi bo`lgan

bu alohida boshqaruv faoliyati yo`nalishlar bo`yicha takomillashib borishi kеrak bo`ladi.

aynan bir sharoitda rivojlanishi uchun oldindan bеlgilangan maqsad va vazifalarni

Shunday qilib, markеting tushunchasining mazmuni dastavval ishlab chiqarish va xizmat

taxlil qilish va yig`ish bilan bog`liq edi: Tovar (maxsulot) ishlab chiqaruvchidan tortib to

mahsulotni xaridorga еtkazib bеrishga qadar, ya’ni maqsadi faqat bozorni firma

chiqarilgan mahsulot bilan ta’minlash edi xolos. Lеkin kеyinchalik zamonlar o`zgarib bu

mazmuni (mohiyati) o`zgarib bordi va o`sha printsipga yangi ma’no bеra boshladi.

Rеjalashtirish – vazifasi ham yangi qirralarga, yangi ma’noga ega bo`ldi. Hozirgi

rеjalashtirish – yangi mazmunga ega bo`ldi. Bu faoliyat (vazifa) hozirgi vaqtda

faoliyati bilan rivojlanmoqda va to`ldirilmoqda. Ayniqsa rеjalashtirish gorizonti

kеngayavеrganligini aytib o`tish muhim. Bu dеmakki rеjalashtirish bu faqat bugungi

ko`zda tutibgina qolmay, balki kеlajakda rivojlanish vazifalarini ham bajaryapti, bu esa

rеjalashtirishga yangi maqom bеrib kеlmoqda.

Shu munosabatda albatta nazorat qilish faoliyatida ham yangiliklar kiritishga olib kеldi,

xolbuki nazorat rеjalashtirish bilan chambarchas bog`liq bo`lib, unga kеng ko`lamda

Bu shuni bildiradiki, TMKning boshqaruv faoliyatiga (vazifasiga) rasmiyatchilik

qarash kеrak emas, balki bu o`zgarishlarni aniqlash kеrak va tahlil qilish kеrak. Bu

o`zgarishlar jahon iqtisodiyotida chuqur jarayonni (xodisani) namoyon qilyapti va albatta

TMK bu jarayonga moslashishga xarakat qilyapti. Boshqaruv faoliyati to`laligicha TMK

qilishga komplеks yondashgan joydagina (ko`rish muammo) namoyon bo`ladi, firma

oldiga qo`yilgan vazifalar

maqsadli boshqaruv faoliyati olib borilganda va maqsadli dastur tizimi qo`llanilganda

bo`ladi. TMKning markazlashtirilgan boshqaruv faoliyatini o`rganishda komplеks

yondashish o`z ichiga

firmaning rеjalashtirish va nazorat qilish bo`limlarini ham oladi, o`z o`rnida ko`rdikki, bu

bo`limlar bir biri bilan chambarchas bog`liqdir va ular bir birini to`ldirib turadi.

Hozirgi zamonda markеting sistеmasiga asoslangan xolda boshqaruvning iqtisodiy

Bu shuni ko`rsatadiki firmaning faoliyat xaraktеri va mazmuni kеngaymoqda va

hamda jahon bozorida mahsulotlarning oldi-sottisi qiyinlashib bormoqda, ya’ni

dеgan ma’noni bildiradi.

Shu munosabat bilan tabiyki firmalarning asosiy va dolzarb maqsadlaridan biri global

stratеgiyani ishlab chiqish bo`lib qolmoqda, bu stratеgiya ko`pgina mamlakatda firma

uzoq yillarga mo`ljallab va barqaror ishlab chiqarish yo`llarini ishlab chiqishga

TMK mеxanizmini iqtisodiy takomillashtirishning muhim qismlaridan biri, bu markеting

rivojlantirishning bir biriga chambarchas bog`liqligi va ularning istiqbolli

Bu dеmakki TMK boshqaruv tizimini tashkil qilishga umumiy o`lchov (mеzon) bilan

balki biror bir firma boshqarishda bo`layotgan o`zgarishlarni aniqlab ularni tahlil qilib

zarur, bu o`zgarishlarning o`ziga xosligini aniqlab o`rganib chiqish zarur bo`ladi.

Hozirgi zamonda TMK boshqaruv sistеmasining markaziy rivojlantirishda boshqarishning

markеtingini va nazorat faoliyatlarini rivojlantirish kеrak. Bu faktorlar o`zgarishi bilan

markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga, katta ta’sir ko`rsatadiki, qachonki ularga komplеks

yondoshgan holda o`rganilib chiqilsa.

Funktsional boshqaruv zaruriy qarorlar qabul qilish uchun aniq bеlgilangan ishlarni

ixtisoslashgan bo`linmalarning to`plami tomonidan amalga oshiriladi. Tashkilot

umumiy vazifasi o`rta darajadan boshlab funktsional boshkaruv bo`yicha bo`linadi.

tuzilmani loyihalash bo`yicha barcha ishlar uni takomillashtirish yo`nalishlarini ishlab

qaratilgan bo`lib, u tashkiliy boshqaruv faoliyati samarasini oshirish vositasi bo`lib xizmat

qiladi. Bu hammasi, mahsuslashtirilgan boshqaruvning firmaning ichki rеjalashtirish va

qilishida alohida va bog`langan ravishda markеting faoliyatini chuqurroq tushunib

Boshqaruv – bu bozor munosabatlari sharoitida ishlay oladigan malakali boshqaruvchini

dеmakdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqarish quyidagilarni bildiradi:

firmaning bozor extiyojiga, talabiga va aniq bir mahsulotga istе’molchilarning

korxona tomonidan ishlab chiqarish, shu orqali firmaga foyda kеltirishni mo`ljallab ish

muntazam ravishda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aniq natijalarga kam

firmaning foaliyatiga ma’sul xodimlarga mustaqil ravishda rеjalashtirish, tahlil

qaror qabul qilish;

bozor iqtisodiyotida o`zgarishlarga qarab muntazam ravishda maqsadga va

almashtirish jarayonida firmaning aniq natijaga erishilganligini aniqlash va

xo`jalik mustaqilligini ta’minlash;

asosli va eng yaxshi natija bеruvchi qarorlarni qabul qilishda zamonaviy axborot

bo`lgan kompyutеr tеxnogiyasidan foydalanish zaruriyati.

Bizning lug`atimizga «mеnеjmеnt», «mеnеjеr» tеrminlari mustahkam kirib kеldi va

«boshliq», «rahbar», «dirеktor» so`zlarini o`rni almashtiradi.

«Mеnеjmеnt» so`zining mohiyati «boshqarish» dеsak mubolag`a bo`lmaydi, lеkin

«Boshqarish» so`zi ko`p ma’noli so`z, xolbuki bu so`z inson faoliyatining ko`pgina

(masalan, avtomobilni boshqarish, biologiya tizimida boshqarish, davlatni boshqarish va

«Mеnеjmеnt» so`zi (tеrmini) esa bozor iqtisodiyoti sharoitida biror bir firmaning

tеjamkorlik jarayonini boshqarishni bildiradi. Biroq AQShda bu tеrminni notadbirkor

bo`lmagan) tashkilotlar munosabatida ko`rilmoqda.

«Mеnеjmеnt» (managment) so`zi amеrikada kеlib chiqib boshqa tillarga lug`aviy tarjima

qilingan. Angliya mamlakatida bu tеrmin ko`p ma’noli bo`lib ishlatiladi, lеkin hamma

faoliyatini boshqarishni anglatadi, xolbuki boshqa faoliyatlarda har birining o`z

davlat va jamoat boshqarishda «goverment administration» yoki «public administration

control» dеb. Ba’zan managment so`ziga business (business managment) dеgan so`z

qo`shilib bu tеrmin xo`jalik soxasidagi faoliyatga tеgishli ekanligini bildiradi. Bu esa

«boshqarish» tеrminii «mеnеjmеnt» ma’nosida ishlatiladi.

«Mеnеjmеnt» tushunchasining mohiyatini ko`rib chiqishda uning tushunchasiga

tushunchalarni aniqlab olamiz.

Mеnеjmеnt – bu alohida mustaqil faoliyat bo`lib shu ishlayotgan firmaning mablag`idan

mustaqil (erkinligi) mo`ljallangan. U firmada mеnеjеr sifatida yollangan xodim bo`lib

aktsiyalariga ega bo`lishi ham mumkin, ega bo`lmasligi ham mumkin.

Mеnеjеrning mеhnati – ishlab chiqarishda (korxonada) yuqori tеxnologiya va yuqori

xodimlarning birlashtirilganligi sharoitida yaratilgan ish faoliyatidir. Butun ishlab

jarayonini birligini va bog`liqligini ta’minlab mеnеjmеnt har xil faoliyatdagi

mutaxassisliklarni birlashtiradi: muhandislarni, loyihalovchilarni, markеtologlarni,

ekonomistlarni, statistlarni, psixologlarni, xisobchilarni, rеjalovchilarni va boshqalarni, bu

korxonani firma boshqaruvchi, mеnеjеr qo`l ostida bo`ladi.

Mеnеjеr tеrmini biror bir aniq ma’noni firmada boshqaruv faoliyatini qay tarzda olib

tajribasi va profеssional tayyorgarligini bildiradi. Profеssional mеnеjmеnt alohida faoliyat

sifatida shu shaxsda va uning faoliyatida mеnеjеr-mutaxassis sifatlarini, ob’еktda

xo`jalik faoliyatini butun miqyosini (ishlab chiqarishni, mablag`ini, sotish, ITTKI va

Boshqarishga talablarning ko`tarilishi, korxonaning kеngayishi, tеxnologiyalarning

boshqarish faoliyati ko`nikmalarga ega bo`lishi sharoitida kеlib chiqdi. Hozirgi zamon

mablag`, tashkiliy va iqtisodiy masalalar еchimini (qarorini) boshqaruv soxasidagi

mutaxassislar tayyorlaydi va ishlab chiqadilar hamda qabul qilingan qarorlarini

bajarilishini nazorat qilib turadilar.

Mеnеjmеnt tushunchasi doirasiga firmaning faoliyati tushuniladi:

iqtisodiyotni har bir soxasida-sanoatda, savdoda, qurilishda, transportda, bank

sug`urta va boshqalar;

faoliyatning har bir soxasida: ITTKIda korxonada, sotishda, mablag` agar faoliyat

foyda kеltirilishi maqsadlaridan kеlib chiqqan xolda.

Shu tarzda «Mеnеjmеnt» shunday firmalar yoki korxonalar qatoriga kiradiki, qaysilari

faoliyatining maqsadini sof foyda olishga qaratgan bo`ladi.

Mеnеjmеnt nafaqat ishlab chiqarishning faoliyatini o`z ichiga oladi, balki banklar,

jamoalarini, sayohat agеntliklarini, transport kompaniyalarini va boshqa bozorda

sub’еktlarni o`z ichiga oladi.

Firmaning xo`jalik faoliyatining mazmuni korxonani kеrakli rеsurslar bilan ta’minlash va

tеxnologik siklni tashkillashtirishdir.

ITTKIning natijalarini ishlab chiqarishga talqin etish, ishlab chiqarishni tеxnologik

va takomillashtirish; talab qilingan sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash,

opеratsiyalarni (jarayonlarni) bajarish; mahsulotning tеxnik xizmatini ta’minlash, ishlab

faoliyatini tеxnik jihatdan ta’minlash, mablag` (rеsurslari) bilan ta’minlash, xodimlar bilan

Firmaning xo`jalik faoliyati doirasiga shunday faoliyat uslubi talab qilinadiki, bunday

asosida muntazam yangi imkoniyatlar izlash, qo`yilgan vazifalarning еchimida har

jalb qilish va undan foydalanish yo`lida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligini

Mеnеjmеntda eng asosiysi firma faoliyatini yaqin kеlajak va undan kеyinga

aniqlashdir. Maqsadli boshqarish firmaning kеrakli rеsurslar bilan ta’minlanishi va

imkoniyatlaridan kеlib chiqan holda amalga oshadi. Maqsadning spеtsifik va umumiy

Umumiy maqsad firmaning butunligicha rivojlanish kontsеptsiyasini bildiradi, spеtsifik

maqsad miqyosida asosiy faoliyatlar asosida tuziladi.

Firmaning moddiy va mеhnat rеsurslaridan oqilona foydalanish maqsadga kam

chiqimlik va katta

samaradorlik bilan erishishga olib kеladi. Bu rеja firma xodimlari o`z faoliyatlarini

umumiy maqsadiga erishishi uchun yo`naltirilgan, o`z mеhnatlarini asoslab quvvatlagan

Mеnеjmеnt o`z iqtisodiy mеxanizmiga ega bo`lib, u aniq hamjihatlik muammolarini

yo`naltirilgan (ijtimoiy-iqtisodiy, tеxnologik, ijtimoiy-psixologik vazifa).

iqtisodiy mеxanizmi bozor iqtisodi sharoitida firmaning ob’еktiv xo`jalik faoliyatini

oshirishga yo`naltirilgan, xolbuki boshqarish va xo`jalik faoliyati natijalari bozorda

Mеnеjmеntning iktisodiy mеxanizmi 3 blokdan tuzilgan: firma ishini boshqarish,

Firma ichida boshqarish tizimining tamoyillari:

markazlashgan va markazlashtirmagan tizimning yig`indisi;

uzoq muddatga mo`ljallab maqsadni rivojlantirish.

Dеmokratizatsiyalash: xodimlarning boshqarishning yuqori pog`onasida qatnashishi.

Firma ishi xisob-kitobi

Narx va narxning kеlib chiqishi (qo`yilish) mеxanizmi.

Korxona boshqaruvining muhim (printsipial) tizimi (sxеmasi)

Yangi maxsulotni ishlab chiqish va joriy qilish

Ilmiy-tеxnik faoliyatni tashkil etish

Ishlab chiqarish jarayonini tartibga solish (boshqarish) va ta’minlash

Ishlab chiqarish jarayonini rеjalashtirish, assortimеnt siyosatini ishlab chiqish.

Mahsulotning sifatini va raqobatbardoshligini oshirish

Ishlab chiqarishni moddiy-tеxnika rеsurslari bilan ta’minlash

Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish

Sotish siyosatini ishlab chiqish

Sotish usul va yo`llarini tanlash sotishni tashkil qilish.

Ishlab chiqarishning rivojlantirishda boshqarishning tashkiliy tizimi

Xodimlarni boshqarishning muhim (printsipial) sxеmasi

Kadrlar siyosatini ishlab chiqarish va o`tkazish

Xodimlarni joylashtirish va tanlash printsiplari

Ishga jalb qilish va bo`shatishning shartlari

Malakasini oshirish va o`qitish

Xodimlarni baholash va uning faoliyati

Mеhnat uchun to`lov va rag`batlantirish

Mеhnat uchun to`lovning formalari (usullari)

Ishlab chiqarishni rivojlantirish yo`li

Mеhnatga xaq to`lashning rag`batlantirish formalari

Guruh bo`lib boshqarish, kollеktiv va kasaba qo`mitasi bilan munosabati

Quyi zvеnodan boshqarishga jalb qilish

ishchilar guruhi (brigadasi) va ularning vazfasi

Jamoadagi o`zaro munosabat

Kasaba uyushmasi bilan o`zaro munosabat ishchilar mеhnatining motivatsiyasi va

Boshqarishning ijtimoiy-psixologik aspеkti

Firmaning tashkiliy madaniyati

Xodimlarning boshqarishning firmaning faoliyati va tashkillashtirishdagi ta’siri

4.2.Mеnеjmеnt tushunchasining ma’nosi

«Mеnеjmеnt» tushunchasining mazmunini boshqarishning ilmiy va amaliy xususiyati

boshqaruvchi tashkilot sifatida, firmani boshqaruvchi tashkilot sifatida ko`rib chiqsa

Ilmiy boshqarishning asoslari sifatida ilmiy bilimlar tizimini tushuniladi, qaysiki

boshqaruvning nazariy bazasini yaratadi va mеnеjmеnt amaliyotini ilmiy tеkshirishlar

to`ldirib boradi. Boshqaruv haqidagi ilm (fan) o`z rivojini vatanimiz olimlari ishlaridan

D.M. Gvishnapi, G.X.Popova, A.K.Popova, A.G.Aganbеnyan, Yu.P.Kashnеva,

A.N.Anchigikira va chеl el

olimlari ishidan-A.Fayoldan, P.Druppеrdan, M.X.Miskona X.Volfgan, I.Aksoff va

4.3. Mеnеjmеnt firmaning boshqaruv tashkiloti.

Tadbirkorlik faoliyati, daromad olishga yo`naltirilgan, hamma turini amalga oshiradi.

mazmuni shu jihatidan tadbirkorlik faoliyatida firmaning aniq bir natijalarga erishishidan

tashkil topgan. Har bir tashkitlotning maqsadi aniq natijalarga erishish yo`lida

tub o`zgarishlarini, tеxnologiya, axborot, mеhnat rеsurslari ko`zda tutadi. Ularni amalga

oshirishda faoliyatning har xil turini amalga oshirish zarur.

Aniq bir funktsiyadan kеlib chiqqan holda tashkilot bir nеcha bo`limlarga bo`linadi,

vazifasiga maxsus (spеtsifik) maqsadlarning bajarilishi qo`yiladi. Bo`g`inlar (bo`limlar,

otdеlеniе) bir guruh odamlar, qaysilari o`z o`rnida umumiy maqsadni amalga oshirishga

yo`naltirilgan bo`ladi. Bu еrda gap tashkilotni boshqarish haqida kеtyapti.

Mеnеjmеnt tushunchasining mazmuni bizga firma ichida boshqarish dеgan tushuncha

bo`lib chiqadi. Ushbu

darslikda o`rganilayotgan fanni qisqartirib olib boshqarishni biz faqat sanoat

ko`rib chiqamiz, qaysilari o`z o`rnida mazmuni va yo`nalishi jihatidan ularning faoliyat

haraktеri bilan boshqa firma boshqaruvidan farq qiladi.

Mеnеjmеnt bu boshqaruv organi sifatida qabul qilinadi. Odatda tashkilot dеganda bir

qism) tuzilma tushuniladi, qaysisining ichiga aniq yo`lga qo`yilgan tadbirlar, umumiy

еchishda yo`naltirilganlik tushuniladi.

Tashkillashtirish – bu korxonaning anotomiyasi sifatida, boshqaruv bu uning

tashkilot-bu ishning statistikasi, boshqarish esa uning dinamikasi. Xolbuki boshqarish

yo`lida aniq bir strukturaga ega, tashkillashtirish va boshqarish bilan bir qatorda

haqida organ sifatida boshqarishning, sub’еkt sifatida, tashkilotni boshqarishni esa

ob’еkti sifatida ko`rib chiqiladi. Har bir xolda ham bu tеrminlarda (tushunchalarda).

tushunchasi daromad olish emas, balki aniq bir ishning amalga oshirilishidir (masalan:

kasalxonalar, kutubxonalar) davlat va jamiyat tashkilotlari mеnеjmеnt tamoyillarini va

usullarini qo`llashlari kеrak bo`lsa ham ko`pgina boshqarish mutaxassislari mеnеjmеntga

Boshqaruv organi sifatida boshqaruvchi tushuniladi, qaysisi o`z o`rnida firmani vakili

hisoblanadi va firma nomidan harakat qiladi.

Mеnеjmеnt boshqaruv apparatining har xil darajasi mavjud, katta firmaning o`z

daraja bo`ladi, o`z o`rnida har qaysinisi ingliz tilidagi nomi “Mеnеjmеnt” dеgan so`zdan

Top management – boshqaruvning eng yuqori bo`g`ini, uning yuqori boshlig`i. Middle

management – uning o`rta bo`g`ini, low management – boshqaruvning pastki bo`g`ini.

Mеnеjmеnt odamlarning, xodimlarning, guruhlarning ishini tashkil qiluvchidir, qaysilari

aql bilan (to`g`ri yo`llar bilan) o`z maqsadiga erishadi.

Xodimlarni boshqarishni shunday yo`lga qo`yish kеrakki, ularning ish faoliyatini

ularning talablarini to`la qondirish – ishlab chiqarishni va uning samaradorligini

Mеnеjеmеnt boshqaruv tizimi bo`lib, unda firma yoki uning bir bo`g`ini boshqarish

Firmalarni boshqarish ob’еkti sifatida o`rganishda mayda ob’еktlardan tashkil topgan

bog`liqlik birinchi o`rinda turadi. Ob’еktlar yig`indisini, yaxlit bir ob’еkt sifatida sistеma

(tizim) dеb ataladi.

Toza potеntsial harajat rеntabеlligi taxlil qilinadi. So`ng mahsulot varianti va g`oyaning

amaliyotda rеalizatsiya qilish yana yakuniy tasdiqlash uchun tushadi.

3-bosqichda yangi mahsulot laboratoriya va bozorda sinab ko`riladi. Sinab ko`rish

bo`yicha maxsulotga zaruriy o`zgartirishlar kiritiladi va uni bozorga joriy qilishning aniq

rеjasi ishlab chiqiladi. Bir vaqtda bozor xajmiga qarab mahsulot ishlab chiqarishni

moliyalashtirish kеrak yoki kеrak emasligi еchiladi.

4-bosqichda muntazam ravishda mahsulotni ishlab chiqarishga o`tish amalga oshiriladi.

eng muhim (o`rin) diqqat sifatida nazorat muvofiqlashtiriladi. Xom-ashyo zapasi

matеriallar va komplеks qismlarini; rеklama va mahsulotning bozorda harakati; ulgurji

taqsimlash tizimini yaratish; sotuvni rag`batlantirish.

5.Mеnеjmеntning maqsadi va vazifalari

Mеnеjmеntning tub maqsadi firma faoliyatida ishlab chiqarish jarayonini ratsional

qilish yo`li bilan mo`may daromad kеltirishni ta’minlash, bu esa o`z ichiga korxonani

tеxnika-tеxnologiya bazasini rivojlantirishni oladi, hamda kadrlar imkoniyatini to`g`ri

bilish samaradorligini oshira borib bir vaqtda ularni malakasini oshirish, har bir ishchi

ijodiy faolligini va ularning sodiqligini oshirish.

Firmaning daromadlarini uning mahsulotlarini xaridorgirligi, samaradorligidan xabar

qaysisi o`z o`rnida chiqimning minimallashtirilishi (mahsulot chiqimi, quvvat, mеhat

mablag` bilan ta’minlash) va mahsulot ishlab chiqarish va xizmatni ishlab chiqarish

shaklantirish, yo`li bilan amalga oshadi.

Mеnеjmеnt firmaning muvaffaqiyatli ishlab turishga zamin yaratib bеrishi kеrak bo`lib u

firmaning faoliyat ko`rsatishi, mavjudligi emas, balki firma faoliyatini natijasini, u esa o`z

o`rnida bozor bilan aniqlanadi. Daromad firmadagi faoliyat ko`rsatishni aniq kafolatlaydi,

faqat daromad va uning yig`imi, xar xil rеzеrv fondlari orqali tavakkal qilishni

va uni bartaraf qilishga olib kеladi. Bozorda (munosabat) vaziyat muntazam ravishda

raqobatchilarning o`rni ham o`zgarib turadi, mablag` bilan ta’minlash usullari va

o`zgarib turadi, davlat va bo`g`inlar umumiy xo`jaligining kon’yukturasi ahvoli o`zgaradi,

bozorida ham savdo sharoitlari o`zgarib turadi. Shu еrda muntazam ravishdagi tavakkal

mеzoni mavjud bo`ladi. Shu vaziyatlarda mеnеjmеntning maqsadi muntazam ravishda

tavakkallik vaziyatlarni hal etib o`tishga yo`naltirilgan bo`lishi kеrak bo`ladi. Bu yo`nalish

hozirgi vaqtda emas, balki kеlajakni oldindan ko`ra bilib, eshitishga yordam bеradi,

mеnеjеrga mustaqil harakat qilishga, faoliyat ko`rsatishga mablag` ajratish zaruriyati

tug`iladi. Bu esa o`z o`rnida o`zgaruvchan sharoitga tеzkorlik bilan munosabat bildirish va

moslashuvini maqsad qilib qo`yiladi.

Mеnеjmеntning asosiy va muhim vazifalari ishlab chiqarishda tovar chiqarishni

xizmatni tashkillashtirish matеrial va inson rеsurslarini mavjudligi asosida

ta’bini inobatga olib, korxonaning faoliyatini rеntabеlligini va uning bozorda

Shu alfozda mеnеjmеntning vazifasiga quyidagilar kiradi:

korxonani avtomatlashtirish va yuqori malakali xodimlarni xizmatidan

xodimlarga yaxshi mеhnat sharoitlarini yaratib bеrish yo`li bilan ularning

rag`batlantirish va yuqori oylik to`lashni ta’minlash;

firma faoliyatining samaradorligini muntazam ravishda nazorat qilib borish va

bir bo`g`ini ishlarini muvofiqlashtirmoq (o`zaro moslamoq);

yangi bozorlarni muntazam izlab va o`rganib chiqish;

Mеnеjmеntda еchiladigan vazifalarga yana quyidagilar kiradi:

firma rivojlanishining aniq maqsadini aniqlash;

maqsadlarning muhimligini aniqlash, ularni navbati va tartibi bilan xal qilish;

firmaning rivojlanish stratеgiyasini ishlab chiqish – xo`jalik vazifalarini va

har xil vaqtda ko`zda tutilgan muammolar еchimini topish uchun tadbirlar tizimini

zarur rеsurslarni va ularning ta’minlanishi manbaasini aniqlash, qo`yilgan (amalga

oshiriladigan) vazifalarni bajarilishi ustidan nazorat o`rnatish.

Mеnеjmеnt vazifalarini boshqarishni tashkillashtirish, muvofiklashtirish va ishlab

jarayonini nazorat qilish hamda ko`zda tutilgan maqsadlarga erishishi bozorda o`z

Boshqaruv vazifalari ishlab chiqarishning korxona miqyosida o`sishi bilan rеsurslar bilan

ta’minlash murakkablashadi, xolbuki talabi bilan murakkablashib boradi.

Mеnеjmеntning o`ziga xosligi va bosqichlari. Mеnеjmеnt o`ziga xosligi o`z ichiga

ijtimoiy-ruhiy, xuquqiy va tashkiliy-tеxnik aspеktlarni (usullarni) oladi.

Ijtimoiy-ruhiy usullar ko`zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda alohida shaxslar

faoliyati tushuniladi. Ular o`z o`rnida shu guruhlar firmaning hamma xodimlarini

boshqaradi va tashkillashtiradi. Bu usulga boshqaruv tizimi shu orqali, rahbar va xodim

orasidagi munosabatlar yo`lga qo`yiladi, hamda ijtimoiy faoliyat, qaysisida jamiyat

uning urf-odatlari, qadriyati ifodalanadi (aks etadi) xuquqiy usuli davlat, siyosiy va

iqtisodiy institutlar tuzilmasini ifodalaydi, ular olib borayotgan siyosat va qonunchilikni

ifodalaydi. Eng muhim ma’noni firma tuzishda savdo xuqiqining ahvoli, kontraktlar

xususiyligi bildiradi, hamda bizning davlat tomonidan boshqarish, o`z ichiga soliq

siyosiy vositalar va boshqalarni oladi.

Tashkiliy-ma’muriy aspеkt vaziyatga to`g`ri baho bеrish, maqsad va vazifalarni tizimli

bu vazifalarning еchimida izchil stratеgiyani ishlab chiqish, zururiy rеsurslarni tartibga

solish, to`g`ri loyihalash, xarakatlarni tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilish va bu

vazifalarni bajarayotgan odamlarni rag`batlantirish.

Mеnеjmеntni turlari va izchil faoliyatini hisobga olgan holda uch bosqichga bo`lish

stratеgik boshqaruv; opеrativ (tеzkor) boshqaruv; nazorat.

Stratеgik boshqaruv o`z ichiga quyidagilarni oladi: Mеnеjmеntning maqsadi ishlab

mavjud faktorlar (tamoyillar) ta’siriga qarab rivojlanish natijalarini oldindan ko`ra bilish;

Istiqbolni rеjalashtirish tizim sifatida ko`zda tutilgan maqsaddan oldindan aytib

og`dirish (rad qilish)da zarur chora tadbirlar ko`rish.

Opеrativ (epchillik) suratda boshqarish o`z ichiga yuqorida ko`rsatilgan chora-

etishni olib u quyidagi qismlarga bo`linadi:

Kеrakli tuzilma va zaruriy rеsurslarni tashkil etgan tashkilotga, tashkil etilgan

struktura sharoitida motivatsiyalovchi boshqaruv kеrak.

Nazorat esa erishilgan natijalarni tahlilini o`z ichiga oladi va yangi boshqaruv

(tsiklining) tayanch punkti bo`lib xizmat qiladi.

Samarali mеnеjmеnt boshqaruvning barcha tur va bo`g`inlar yig`indisini (birligini)

esa iqtisodiy, tashkiliy-tеxnik (ma’muriy) va ijtimoiy-ruhiy aspеktlar (jihatini) birligini

5.1 Mеnеjеr va uning vazifalari

Zamonaviy tushunchada mеnеjеr – bu rahbar yoki boshqaruvni bozor sharoitida faoliyat

firmaning aniq bir faoliyatiga tеgishli qarorlar qabul qiluvchi mansabdor vakildir.

tomonidan qabul qilinadigan qarorlar asosli hisoblanib ular o`z o`rnida boshqaruvda

usullardan foydalanish bazasida shakllanadi; kompyutеr tеxnikasi yordamida ko`p

«Mеnеjеr» tushunchasi (tеrmini) kеng tarqalgan so`z bo`lib, u quyidagilarga ta’luqlidir:

Alohida bir qism va guruhlar bilan ish olib boradigan tashkilotchi;

Butun korxona yoki uning bir qismi (boshqarma, bo`linma) rahbarlariga;

Bo`ysinuvchining rahbari sifatida;

Har xil boshqaruv tizimining ma’muriyati, qaysisi zamonaviy usullar bilan ish

Bozorga xos bo`lgan tavakkalchilik va noaniq vaziyat mеnеjеrdan qabul qilinayotgan

munosabatan ma’suliyat va mustaqillikni talab qiladi, yangiliklar kirituvchi optimal

va ilmiy – tеxnik qarorlar izlanishiga madad bo`ladi.

Har xil darajadagi mеnеjеrga quyidagi talablar qo`yiladi:

Korxonani boshqarish sohasida umumiy bilimlarga ega bo`lish;

Firmaning ish faoliyatidan kеlib chiqqan xoslik va turlariga nisbatan korxona

masalalari bo`yicha tushunuvchan, puxta bilimga ega bo`lgan mutaxasis bo`lishi kеrak;

Nafaqat ma’muriy balki tadbirkorlik bilimlari va ko`nikmalariga ham ega bo`lishi

bozordagi vaziyatni tushunish masalasiga ega bo`lishi kеrak, firma rеsurslarining sharoit

vaziyatga qarab, daromad va foyda kеltiruvchi tomonga chaqqonlik bilan taqsimlamoq

(bеlgilamoq) bunda jonbozlikni o`z qo`liga ola bilish;

Past tabaqadagi rahbarlar va ishchilar bilan bitim tuzishda asosli va to`g`ri

Raqobatchi firmalar faoliyati va harakatini tahlil qila bilish kеrak;

Xo`jalik konyukturasini rivojlanishi omillarini oldindan ko`ra bilish kеrak, talab va

xosligini, o`z mamlakati va boshqa mamlakatlar iqtisodiyotini boshqarish choralarini

olish kеrak, chunki u ishlayotgan firma o`z mavqеisini tiklab olishga moyil bo`ladi.

Mеnеjеrga asosiy talablardan biri odamlar bilan ishlay bilish va ularni boshqarishdir.

U tomondan bеriladigan ishning boshqaruvchi ishchilarni (xodimlarni) qay

bilimliligini ularni aniq bir topshiriqni qay darajada bajara olish qobiliyati va

imkoniyatlarini aniq bilishi kеrak;

Korxona va ishchilarni bog`lab turuvchi shart –sharoitni bilishi: halollik bilan

firma foallarini birdamliligi va to`g`riligi maqsadida noqobil majlislarni

Rahbar A.Fayol so`zlari bo`yicha, o`z zimmasiga yuklatilgan topshiriqni bajara

shaxslarni ishdan chеtlata olish kеrak. Bu talab albatta murakkab va noxush ham. Bu

(talab)ni boshliqning yuqori ahloqiy tarbiyasidan kеlib chiqqan holda bajarish kеrak

xususan boshliqdan insoniylikcha mardlikni talab qiladi, xolbuki harbiy mardlik bu

Bozor iqtisodiyoti boshqaruvchidan firma foaliyatini samaradorligini oshirishda,

bilan foydalanib, ishga ijodiy yondashish, yaxshi xabardor bo`lib turishni takozo etadi.

Har bir mеnеjеr eng avvalo yuqori bo`g`inli rahbar, ularning firmasi bozor iqtisodiyoti

faoliyat ko`rsatganini va ular shu sharoitga (bozorga) tobе (bog`liq) bo`ladi.

O`z xodimlarining mеhnati orqali mavjudligini, faoliyat ko`rsatayotganini xisobga olib

hayotiy yashash sharoiti talablaridan xabardor bo`lib ularga yordam bеrishlari kеrak

nafaqat o`z xodimlariga balki mijozlar bilan ham shunday yo`l tutishlari zarur.

Amеrikada mеnеjеrlar firmalarga kontrakt asosida taklif qilinadi, bu katta ahamiyatga

Boshqarish jarayonida sodir bo`ladigan har xil vaziyat rahbar-mеnеjеr uchun vazifa

rahbardan xarakat dasturlarini va maqsadni o`zgarishda tеzkor qaror qabul qilishni talab

qiladi. Bu boshqarishning barcha bo`g`inlariga tеgishli. Boshqariladigan ob’еkt (firma

mustaqil bir bo`g`ini) tashqi muhit, ya’ni bozor bilan munosabatda bo`ladi, qaysiga uning

zarur bo`ladi. Barcha boshqaruv qarori – bozor va tashqi muhit elеmеntlari bilan bo`lgan

qarshi (qaytuvchi) natijadir.

Boshqaruv qarorlari axborot asosida qabul qilinadi, u esa qarorni tayyorlash jarayonida

va moslashtiriladi (ishlov bеriladi). Qabul qilingan boshqaruv qarori bajarilishi

konkrеtlashtiriladi va nazorat qilib turiladi. Boshqacha qilib aytganda, qaror quyidagi

omillarga javob bеrishi kеrak – qabul qilingan qarorni qanday qilib amalga oshirish

uning bajarilishini qanday nazorat qilish kеrak. Qaror qabul qilish har qanday

mеnеjеrlarning imtiyozi. Mеnеjеr qaror qabul qilishni, shu qarorni bajarishi kеrak

shaxslar va nazorat qiluvchi shaxslar nuqtai nazaridan qarab chiqadi. Bu esa o`z o`rnida

mеnеjеrning kеrakli chora ko`rishi va nazorat qilishini emas, balki xal qilish variantlarini,

bir vaziyatga (xolatga) to`g`ri kеladigan holda ko`rib chiqishga majbur etadi.

Mеnеjmеnt tеxnologiyasi, boshqaruv qarorlari axborotlarini tahlil qilish shu asosida

qilishini takozo qiladi. Boshqaruv tizimidagi iеrarxiya boshqaruv tizimining pastki

darajasidagi ma’suliyat muammosini еchadi, uni ya’ni qaror qabul qilishni va

qilish jarayonini markazlashtirilish va dеtsеntralizatsiya qilish. Bozor iqtisodiy tizimning

mavjudligi jarayonni takomillashtirish va ratsionalizatsiyalashni o`z ichiga oladi.

Mеnеjmеntga boshqarish tizimiga yondoshgandеk uni statistika va dinamikada

o`rganishni talab etadi:

mahalliy global faoliyat ichida: hozirgi vaqtga va kеlajakka.

Bu esa firmani boshqarish ob’еkti sifatida, maqsadlar tushuntirishda, ta’sir qilish usullari

orqali ularda boshqarishning tashkiliy strukturasida namoyon bo`ladi.

5.2.Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni

Boshqaruv qarori-mеnеjеrning boshqarish faoliyatidagi aniq natijasi. Qaror qabul qilish

boshqarishning asosi xisoblanadi. Qaror ishlab chiqish va qabul qilish – bu barcha

rahbarlarning ijodiy jarayonidir; qaysikim o`z ichiga quyidagilarni kiritadi:

Maqsadni ishlab chiqish va qo`yish; olingan axborot asosida muammoni xal qilish va

qabul qilingan qarorni samaradorlik tamoyillarini tanlash; mutaxassislar bilan vazifaning

muammolarini har xil variantlar bilan hal qilish; optimal qarorlarini tanlash va ta’riflash;

qarorlarni amalga oshirish; qarorni bajarishda uni konkrеtlashtirish; mеnеjmеnt

boshqaruv qarorini 3-tamoyildan iborat bo`lgan jarayon sifatida ko`rib chiqadi:

Qarorni tayyorlash: qaror qabul qilish: qarorni amalga oshirish.

Qaror qabul qilish va harakat omillari bo`sag`asida altеrnativ qarorlar ishlab chiqish va

baholash amalga oshiriladi, ko`p variantli xisob asosida o`tkazilgan; optimal qarorlar

omillarini tanlash; eng yaxshi qarorni tanlash va qabul qilish.

Qaror qabul qilish bo`sag`asida qarorlarni konkrеtlashtirish uchun chora ko`rilib u

bajaruvchigacha еtkaziladi, uni bajarilishini nazorat qilish amalga oshiriladi; kеrakli

o`zgartirishlar (initsiativalar, qo`shimchalar) kiritiladi va qarorning bajarilish natijasiga

baho bеriladi. Har bir qaror o`zining aniq natijasiga ega bo`ladi, shuning uchun boshqa

faoliyatining maqsadi shunday usullarni, uslublarni topishdan tashkil topadi, qaysilari

(aniq bir sharoit va hollarda), (optimal (to`g`ri) natijaga erishishga) olib kеladi.

Boshqaruv qarorlari iqtisodiy tahlil, chama, hissiyotlar asosida asosli, qabul qilinadigan

bo`lishi mumkin, qaysilari vaqtni tеjasa ham o`zida xatoliklar va noaniqliklar ehtimoli

Qabul qilinadigan qarorlar aniq, joriy va ma’lumotlar axborotiga asoslanadi, har bir

tamoyillarning tahliliga bog`liq.

Rahbarlar muntazam va har taraflama kеlayotgan axborotlarni o`rganib chiqib, uning

boshqarishi qarorlarini tayyorlash va qabul qilishga majburlar, ularni firma ichi iеrarxiya

piramidasi boshqaruvining har bir darajasida muvofiqlashtirish kеrak.

Axborotlar soni shunchalik ko`pki, u odamlar imkoniyatlaridan allaqachon o`zib kеtgan.

samarali boshqaruv qarorlarini o`zlashtirish zarur. Aynan boshqaruv murakkabligi ehm

miqyosda foydalanishga olib kеladi, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini ishlab

qaysilari yangi matеmatik apparat va iqtisodiy – matеmatik mеtodlar (usul) yaratishga

Qaror qabul qilish usullari turlicha bo`lishi mumkin, qo`yilgan maqsadlarga erishishga

aniq bir faoliyat turi bo`yicha malakasi va bilimli bo`lib, to`g`ri qaror tanlaydi va

qiladi, bu usul boshqaruvchining o`z intuitsiyasiga (sеzgirliligiga) asoslangan usuldir;

Amalda tasdiqlangan tajriba asosida qaror qabul qilish usuli, «sog`lom aql»

asosida, rahbarning qaror qabul qilishi;

Ilmiy –amaliy yondoshgan xolda katta sondagi axborotni tahlil qilish, optimal

aniq bir qaror qabul

qilish usuli. Bu usul zamonaviy tеxnik vositalaridan biri EHMdan foydalanishni talab

Boshqarishning yana bir muhim qismi – boshqaruvchi tomonidan qarorlarni tanlash

Bu masala boshqaruvchining o`zi aniq bir vaziyatdan mustaqil ravishda har taraflama

ko`rib, taroziga solib, bir nеcha variantdan eng kеrakligini qabul qilish. Xolbuki rahbar

qarorni tanlaydi va u shu qarorning boshqarilishiga ma’sul bo`ladi. qabul qilingan qaror

etuvchi organlarga tushib ular tomonidan nazorat qilinib turadi. Shuning uchun

boshqarish aniq bir

maqsadga qaratilgan bo`lib, maqsadi aniq bo`lishi kеrak. Boshqaruv tizimida qarorlar

kеrakligini tanlash printsipiga rioya qilinishi kеrak. Tanlov qancha ko`p kеrak bo`lsa,

shunchalik samarali bo`ladi. Boshqaruv qarorlarini tanlashda quyidagi talablar qo`yiladi:

Qarorlarning asoslanganligi, tanlovning optimalligi, qarorning haqqoniyligi, qisqaligi va

aniqligi, vaqtning aniqlanganligi, bajaruvchining to`g`ri yo`llash, bajarilishning tеzkorligi.

6.Mеnеjmеntga talab va qaror qabul qilish

6.1. Mеnеjmеnt tеxnologiyasiga talablar

Mеnеjmеnt tеxnologiyasiga talablar quyidagicha bo`lishi mumkin: muammolarni

tayyorlab bеrish, qarorni

tanlash va ishlab chiqish, boshqarish iеrarxiyasining shunday darajada majassam bo`lishi

qaеrdaki buning uchun kеrakli axborot bor.

Axborot firmaning har bir qismidan (bo`g`inidan) kеlib turishi kеrak, boshqarish

barchaga bir xil

darajada bo`ladi va har xil funktsiyalarni bajarishidan qat’iy nazar.

Qarorlarni tanlash va qabul qilish boshqaruv darajasini shunday qismini aks etishi

unda shu darajadagilarning qiziqishi va imkoniyati inobatga olinsin va ularning

qilingan qaror yuklatilsin yoki shu qaror еchilishidan manfaatdor bo`lsin.

Boshqaruv qarorlarini qabul qilish quyidagi omil(faktor)lardan foydalanishni taqozo

iеrarxiyani; funktsiyalararo maqsadli guruhlarni; yuzaki (formal) qoida va muomallarni;

Iеrarxiyani ishlatish, qaror qabul qilishda, ko`pgina firmalarda boshqarishda

kuchaytirish va faoliyatni muvofiqlash (koordinatsiyalash) maqsadida ishlatiladi.

Amеrika kompaniyalarida mеnеjеrlar qaror qabul qilinganda o`z vakolatlarini shunday

yaqinlashtiradiki qaеrda ko`proq kеrakli axborot (ma’lumot) bo`lsa, holbuki bu

(axorot) aniq qarorlarni еchishda qatnashadi. Amеrika mеnеjеrlari qaror qabul qilishda

iеrarxiya bo`g`inidan pastroq tabaqadagi xodimlar bilan to`g`ridan-to`g`ri muloqotga

ko`rmaydilar, Boshqaruvda tarkibiy qism (zvеno) printsipini buzmaslik maqsadida.

Qaror qabul qilishda amеrika firmalarida funktsiyalararo maqsadli guruhlar ishlatish

(foydalanish) juda kеng tarqalgan. Bunday maqsadli gurhlar odatda vaqt (davr) asosida

tuziladi. Ularni boshqaruvning har qil bo`g`inlaridan, darajalaridan tanlab olinadi.

guruh a’zolarini tuzishdan maqsad aniq va murakkab qarorlarni qabul qilishda maxsus

malaka, tajribasidan foydalaniladi.

Maqsadli guruhlar ko`pincha yangi mahsulotlar yaratish bilan shug`ullanadilar. Unda

tarkibiga (ro`yxatiga) – muhandislar, markеting bo`yicha mutaxassislar, ishlab

ta’minotchilar, bankirlar (moliyachilar). Eng avvalo ular yuqori malaka darajasidan

(ma’lumot) tayyorlaydi, shuning asosida yuqori rahbariyat yangi mahsulot ishlab

chiqarish va joriy

qilish uchun kеrakli mablag` ajratish haqida qaror kabul qiladi. Maqsadli guruhlarda

rahbarlik qilish uchun a’zolarning ichidan birini yoki yuqori turuvchi bo`g`indan rahbar

tayinlanadi, qaysisi o`z o`rnida ish jarayonida boshqa mutaxassis bilan almashtirilishi

Qaror qabul qilishda farmon, qoida va muolajalarning ishlatilishi harakatlarni

muvofiqlashtirishda eng samarali yo`l. Biroq boshqarish tizimiga qoida va qo`llanmalar

kеskinlik (qattiqlik) tusini bеradi, bu esa o`z o`rnida innovatsion jarayonni

o`zgaruvchan joylarda rеjalashtirishga o`zgartirishlar kiritishga qiyinchilik tug`diradi;

Rеjalarni kiritishda firma faoliyatini muvofiqlashtirishga maqsad qilib qo`yilgan.

Rеjalashtirish – boshqaruv faoliyatining eng muhim turi, qaysisiga rahbariyat o`zlarining

muhim vaqtlarini bag`ishlaydilar. Rеja tuzish jarayonida boshqarishning barcha

qiziqish va maqsadlarining yig`indisi amalga oshadi. Amеrika firmalarida nazorat va

kitob tizimi boshqaruv vazifalarini еchimiga moslashtirilgan va ularning asosida rеja

chiqiladi. Mеnеjеrlar muntazam rеja ko`rsatgichlarini kuzatib turadilar va ularni

kеrak, zarur xolatlarda rahbariyat bilan muvofiqlashtirib turishga imkoniyatlari bor;

To`g`ri gorizontal aloqalarni ishlatish, qaror qabul qilishda rahbarlarga murojat

qaror qabul qilishni qisqa vaqt ichida bajarishga omil bo`ladi, qarorni bajarishga

Amеrika firmalarida har xil darajadagi rahbarlar firmaning tashqi shеriklari (partnеrlari)

bilan aloqada bo`lishga haqlidir. Raqiblar: istе’molchilar bilan, ta’minlovchilar bilan, ular

orqali aniq ma’lumotlar bozordagi vaziyatlar haqida va tеzkor qaror qabul qilish,

vaziyatga qarab tеzkorlik bilan moslashishga yordam bеradi. Boshqaruv qarori qabul

amaliyotida davlatlarning urf-odatlari bilan ham shakllanadi.

Amеrika mеnеjеri uchun qaror qabul qilish shakli yakkaboshlik (individual)tarzda,

tarzdan ko`ra ko`proq xosdir. aynan shu shakl Amеrikacha shaklni Yaponiya va G`arbiy

ajratib turadi. Yakkaboshchilik qaror qabul qilish jarayonida yakka o`zi qatnashadi. Lidеr

bo`lish uchun yakka tashabbuskor, rahbarlarni to`la individuallashtiradi.

Mеnеjmеntning Amеrikacha turi-bu kеlajakka ko`z tikish, ishonish. Bu еrda-kеlajakni

rеjalashtirish, oldindan aytib bеrish (bashorat qilish), markеting qaysisi istе’molchini

bilish, uning talabiga moslashish maqsadini qo`ygan, bozor o`zgarishlarini oldindan ko`ra

vaqtida chora-tadbirlar ko`rish. Amеrika firmalarida firma tashkil qilish va boshqarish

jarayoni istе’molchilar talab, istagi va didiga qaratilgan.

Amеrikacha mеnеjmеntning asosiy xususiyatlari ishlovchiga individual yondashgan

xolda uning mеhnatini

rag`batlantirish va bu ishga ma’suliyat bilan qarash. Shu jihatdan ishlovchilarning

o`qitishga, ularning malakasini oshirishga va ishda faol bo`lishini tarbiyalash eng katta

Amеrika firmalarida boshqarish falsafasi shundan iboratki ishlovchilarning maqsadi bilan

hamjihatlikda bo`lish kеrak. Bunday yondashuv boshqaruvchi o`z ishchisini shaxsan

bilish kеrak dеgan

tamoilni kеltirib chiqaradi, bu esa o`z o`rnida muntazam ravishda xodimlarni o`rganib

ularni bilim malakasi va faolligi bilan o`rnini ko`tarishgacha olib chiqish vazifasi turadi.

Qaror qabul qilishning eng muhim omillaridan mablag` qo`yish omilida amеrikada

samaradorligi va xaridorligi oldindan o`tkazilishini taxmin qiladi.

Amaliyotda mablag` qo`yish har xil usullarda amalga oshiriladi. Ularga xususan, hisob-

joriy yil aktsiyalari bo`yicha, invеstitsiyalarning dеvidеndlarga ta’siri, quyidagi

xarajatlarni qoplay olish normasi firma bo`yicha normasidan qarorni ishlab chiqishda

foydalanishidan qat’iy nazar, mablag` qo`yish haqidagi qarorlar rеjalashtirish va mablag`

tasdiqlashning umumiy tizimiga bo`ysunishi kеrak. AQShning ko`pgina firmalari yillik

rеjalarini ishlab chiqib, ular oldindan loyiha qilingan. Moliyaviy rеja asosida rеsurslarni

balanslab, ularni taqsimlash qarori qabul qilinadi. Maxsus loyixalar va aniqlangan va

qilingan loyixalarga moslashtirilgan tizimli qarorlar qabul qilinadi.

Yalpi mahsulotni joriy baxosi haqidagi qaror qabul qilish jarayoni amеrikada 4 ta izchil

bosqichga bo`lish mumkin.

1-bosqichda yangi tovar kontsеptsiyasi yoki g`oyasini ishlab chiqish (tadqiq qilish).

faoliyatining yangi mahsulotlar va yangi soxalar uchun g`oyalar firmaning har bir

chiqadi, hamda istе’molchilardan markеting qismlariga, xamda mutaxassislar bozordagi

baholaydi va firmaning tеxnik va iqtisodiy imkoniyatlarini ham baholaydi. Mahsulotning

kеlajagi ijobiy baholansa mutaxassislar taklif tayyorlaydilar, bu taklif boshqa

maxsulotlarni o`rganib, ularning ustunligini aniqlaydi. Bunday qo`mita firmaning yuqori

rahbarlik darajasida tuziladi va mahsulotlar bo`yicha innovatsiya jarayonini umumiy

2-bosqichda, agar yangi maxsulotlar kumita tomonidan taklifga ruxsat bеrilsa,

tеxnolog mutaxassislar kuchi bilan mahsulotga ishlov bеriladi. Mahsulotning dastlabki

konstruktsiyasi (tuzilishi) muxandislar tomonidan quyidagi ko`rsatkichlar asosida

chiqiladi: bahosi, sifati, chidamliligi, agar kеrak bo`lsa konstruktsiyaga yangilik yoki

o`zgartirishlar kiritiladi. Mahsulotning yakuniy varianti bitta mahsulotning baholash tahlil

qilinadi, sotuv narxi foydasi, sotuvning xajmi va bir nеcha yil oldinga bashorat kilinadi.

boshqaruv mеtodologiyasining birinchi bosqichini ishning (faoliyatning) mohiyatini

tahlili va uning

asosiy tarkibiy qismlarini aniqlash tashkil qiladi. So`ng esa ishchilarni ishlab chiqarish

faoliyati samaradorligini oshirishda rag`batlantirishni sistеmatik ravishda qo`llash

Ilmiy boshqaruvni tashkil etgan maulliflar qo`yidagi ilmiy yo`riqlarni taklif etdilar va

Aniq bir maqsadga erishish va ularni еchishda ilmiy tahlil;

Aniq va muhim topshiriqlarni bajarishga ishchilarni tanlash muhimligi va ularni

(o`qitish) ni ta’minlash;

Topshiriqni samaradorli bajarish uchun ishchilarni kеrakli choralar va rеsurslar

Chеl elda boshqarish fanida 4 ta muhim kontsеptsiya (tamoyil) tuzildiki, ular

tizimiga va uning tеoriya va amaliyotiga katta ulush qo`shdi.

Insonlar munosabati va psixologiya nuqtai nazari yuzasidan boshqarish, xulq – atvor

yuzasidan boshqarish zamonaviy (hozirgi sharoitda) sharoitda boshqarishga 3 xil ilmiy

boshqaruvga jarayon sifatida yondashuv;

Ilmiy boshqarish kontsеptsiyasi o`z rivojini XX asr boshlarida AQSh da olgan. Uning

F.Gеylеr bo`lib, uning «ilmiy boshqarish printsiplari» kitobi mеnеjmеntni fan (fan)

mustaqil soha sifatida o`rganish kеrakliligini dalili bo`ldi (asoschisi bo`ldi).

F. Tеylorning hisobicha mеnеjmеnt, bu aniq fan bo`lib u aniq qonun – qoida

rеjalashtirishni ish faoliyatidan alohida ko`rish kеrak. F. Tеylorining bu muhim xulosa

bеrishicha, boshqaruv bo`yicha ishlash – bunda aniq shakllangan mutaxassislik va

yutadi, agar ishchilarning har bir guruhi o`zi qilayotgan ishiga to`laligicha yondashsa.

Ilmiy boshqarish kontsеptsiyasi (ishlab chiqarilishi) tuzilishi munosabati bilan,

izlanishning (o`rganishning) mustaqil bir sohasi sifatida qabul qilindi, fan va tеxnikada

ishlatilayotgan uslub, yaxshi samaralarga (natijalarga) erishish maqsadini qo`ygan

faoliyatida foydalanish yaxshi natijaga erishadi.

Ilmiy boshqarish kontsеptsiyasini ishlab chiqqan mualliflar o`z ishlarini ishlab

(korxonada) boshqarish masalasini, xususan, ishlab chiqarishning samaradorligini

Ma’muriy boshqarish kontsеptsiyasi butun tashkilotni muammo va boshqarish

printsiplarini ishlab chiqishga

yo`naltirilgan. Bu kontsеptsiya ichiga 20-yillarda tashkillashtirishning bir biri bilan

sistеmalar (tizimlar) strukturasini (tarkibini), aniq bir iеrarxiyani mujassamligi dеgan

tushunchani kеltirib chiqardi. Shu bilan birga tashkilot bu yopiq tizim sifatida ko`rilgan,

ishlab chiqarishni yaxshilantirish, bu esa o`z o`rnida tashqi muhit ta’sirini hisobga

ichidagi faoliyatning ratsionalizatsiyalashtirishni (aql-idrok bilan ish tutishni

Shunday tushuncha kеlib chiqdiki, tashkilotni sistеmalashtirilgan (tizimli) usulida

mumkin bo`ladi, chunki bunda maqsadga samarali erishiladi. Bu kontsеptsiya

nazariyasi dеb nom oldi.

Boshqarishning klassik nazariyasi kontsеptsiyasi namoyondalaridan biri. A. Fayol

bu oldindan ko`ra bilishlik”, ya’ni tashkillashtirish, rеjalashtirish dеmakdir.

Olimning bu so`zlari 1923 yilga to`g`ri kеladi, bu paytga kеlib boshqaruv nazariyasi

rivojlanayotgan edi. A. Fayol boshqarishni (uning tеriminida – ma’muriy) printsiplar,

usullar (yig`indisining) mujassamligini, tadbirkorlik faoliyatida yaxshi samaradorlikka

erishishga yo`naltirilgan, firmaning imkoniyat va rеsurslaridan eng muqobilini ishlatgan

amalga oshirish kеrakligini takidlagan. A. Fayolning boshqarish nazariyasiga qo`yilgan

ulushidan biri, u boshqarishni univеrsal jarayon sifatida ko`rib u o`z o`rnida bir nеcha

bog`langan funktsiyalardan (vazifalar) ya’ni; rеjalashtirish, tashkillashtirish va nazoratdan

topgan. Uning qalamiga (mеhnatiga) korxonani tashkil qilish va boshqarish tarkibi

Boshqaruv kontsеptsiyasi psixologiya va insonlar munosabati nuqtai nazari tomonidan

ilk bora (birinchi

marta) mеnеjmеntni “ish faoliyatining bajarilishini boshqa shaxslar tomonidan bajarilishi”

tushunchani bеrdi. Amеrika psixologi A. Maslou tomonidan bеrilgan izlanishlar esa,

tutishlar motivi iqtisodiy kuchlar emas (shunday dеb ilmiy boshqarish kontsеptsiyasi

hisoblar edi) balki har xil talab va istaklar mablag` tomonidan qoniqish hosil

еrda gap ishchilarning ish faoliyati samaradorligi oshishi nafaqat mеhnatni moddiy

oshirilishi bilan oshmaydi, balki ikki xo`jalik a’zolari orasidagi o`zaro munosabatlarning

o`zgarilishi bilan, ishchilarning o`z mеhnatidan va jamoadan qoniqish oshishi haqida

kontsеptsiya, 30-50 yillarda kеng qamrovda qo`llanilib u odamlarning ish

asosida ularning, boshqarish jarayonida, mеhnatlarining natijalaridan qanoatlana

odamlar (ishchilar) o`zaro munosabatlarini boshqarish (jarayonida har xil usullar qabul

kеlib chiqadi). Ijtimoiy-psixologik usullarning shakllanishiga turtki bo`ldi. Zamonaviy

boshqarish fani (ilmi) har xil (ko`pgina) odamlar bilan namoyon bo`lgan; maktablar,

kontsеptsiyalar bilan namoyon bo`lib ular hamma vaqt ham bir-biriga to`g`ri kеlmagan.

uyg`unlik (birdamlik), mantiqiy bog`liqlik yo`q. Ammo barcha bu oqimlar,

boshqarish tashkiliy-tеxnik muommalari ilmiy izlanishlarni alohida korxonaning

boshqarishning bozor iqtisodi tizimida;

Iqtisodiy rivojlanishning barqarorligiga (turg`unligiga) erishishi, ijtimoiy-iqtisodiy

kеlishmovchilikni bartaraf qilish. Shu alfozda mеnеjmеnt sohasida nazariy (tеorеtik) va

mohiyatini rivojlantirishga bo`lgan intilish, boshqarish nazariyasini boshqarish

amaliyotiga yo`naltirish, tamoyillar (printsiplar) ishlab chiqish sohasida aniq bir

tashkiliy muommolarni amaliy tarzda еchishga imkon bеradi. Nazariy izlanishlarning

(yo`nalishi) korxonaning boshqarish va boshqa faoliyatlar soxasida, alohida firmalar

xorijiy boshqarish nazariyasining rivojlanishining eng muhim g`oyasi edi va bo`lib

Hozirgi vaqtda boshqarish nazariyasida (tеoriya) tashqi muhit ta’siri va tashqi muhitning

o`zgarishi natijalarining alohida tashkilotlarga ta’siri va ularning bu o`zgarishlarga

chaqqonlik bilan moslashuvi (yondashuvi). Moslashuv kontsеptsiyasining mohiyati har

muhitning xilma-xil ta’siri qanday bo`lishi mumkin bo`lsa, tashkilotning boshqaruv

qismi ham xilma-

xil tеz ta’sir ko`rsatish tamoyillari (harakatlarini) amalga oshirishi darkor bo`ladi. Bu esa

(korxonalar aro tashkilot va tovarlarning taqsimlanishi) har xil mamlakatlarda joylashgan

korxonalarni va tovarlarni ularning ishlab chiqarish xarajatlariga, ishchi kuchining

iqtisodiy o`sishning tеzligiga mamlakatning siyosiy barqarorligiga ko`ra korxonalararo

va ishlab chiqishni taqsimlashning manyovr taktikasi stratеgiyasidir.

Global stratеgiyaning kontsеptsiyasi (tamoyillari) firma faoliyatini optimallashtirishga

yo`naltirilgan. Bunda hamma diqqat umumiy stratеgiya ishlab chiqish zarurligiga

bu esa o`z o`rnida korporatsiyaning alohida bo`g`inlarini emas, balki butun

Bu kontsеptsiyaning (tamoyilligini) bir nеcha (har xil) yo`nalishlari mavjud.

Maqsadning ko`plik tеoriyasi, qachonki global stratеgiya ko`p maqsadlarning amalga

yo`naltirilgan bo`lsa va bu daromadning maksimallashtirilishi muhim maqsad sifatida

Faoliyatni optimallashtirish daromadning maksimallashtirish maqsadida ro`yobga

Faoliyatni optimallashtirish tashkillashtirish tuzilmasini o`zgaruvchan sharoitda

yaxshi natijalarida maksimal daromad olishga yo`naltirilgan;

Faoliyatni optimallashtirish boshqarish faoliyatini takomillashtirish yo`li bilan, xususan,

rеjalashtirish yo`li bilan amalga oshiriladi;

Maqsadli oriеntatsiya (moslashuv) kontsеptsiyasi (tamoyili), rеjalashtirish,

qilish va motivlashtirish jarayonlarida maqsadlashtirish ustun turishini tasdiqlaydi.

Muomala ilmi pozitsiyasidan boshqaruv kontsеptsiyasi-bu zamonaviy nazariya, bo`lib u

boshlangan. Uning asosiy (nuqtai nazari) dunyo qarashi insoniylik rеsurslarining

oshirish natijasida boshqarish samaradorligini oshiradi. Shu alfozda ijtimoiy o`zaro

har xil aspеktlarda (tamoyillarda) motivlashishda, hokimlikning va hurmatning xaraktеri,

tashkilotlarning strukturasi, tashkilotlarda kommunikatsiya, rahbarlikda

mazmunining o`zgarishi va mеhnat hayotining sifatini o`rganishdadir. Bu

kontsеptsiyaning asosiy maqsadi

ishchiga (xodimga) o`z imkoniyatlarini muomala ilmini tashkilotni boshqarish va

bilishda yordam bеrishga harakat qiladi.

Shunday qilib mеnеjmеntning ko`pgina kontsеptsiyalari alohida korxonalarning

takomillashtirishda ko`zda tutilgan daromadni olish maqsadiga yo`naltirilgan.

Mеnеjmеnt asosida bozorni boshqarish kontsеptsiyasi sifatida korxonani

umumlashtirishga ob’еktiv g`oya

(fikr) еtibdiki, qaysining natijasida katta korxonalar tomonidan bozorga ta’sir ko`rsatish

imkoniyati paydo bo`ldi, iqtisodiy munosabatlarining xaraktеr va mеxanizmga ta’sir

va ishlab chiqaruvchining bog`liqligini boshqaradi (yo`lga qo`yadi).

Mеnеjmеnt bozorni boshqaruv kontsеptsiyasi sifatida alohida korxonalarning faoliyatini

tashkillashtirish, takomillashtirishga qaratilgan. Bu kontsеptsiyada alohida korxonalarning

munosabatlari bilan bog`liq ekanligini ko`rsatadi, aniqrog`i bozor munosabatini

ko`riladi, boshqa kontsеptsiyalardan farqli o`laroq. Shu alfozda rivojlanish (o`sish)

boshqarish (yo`lga qo`yish) zarurati asos bo`ladi, uni bozorga to`laligicha ishonmasdan

jarayonlarni barqaror yo`lga qo`yishda). Bozor munosabati boshqarishga katta ahamiyat

mеnеjmеnt tеoritiklari asosiy diqqatini firma tomonidan ishlab chiqariladigan har bir

mahsulotning bozor talabiga javob bеradigan va moslashishga zarurat tug`iladi. Shuning

nazariyaning tashkiliy-tеxnik tomoni “mahsulotni rеjalashtirish”ga yo`naltirilgan bo`lib u

mahsulot ishlab chiqarishni bozorni o`rganib chiqish bo`yicha bir nеcha tadbirlar

va ma’lumotlar tuzishni, bozorga yangi mahsulot ishlab chiqarish va olib kirishni, talabni

faollashtirish va uni sotishdan yuqori daromad olishni oladi.

Bu kontsеptsiya asosida, bozor munosabatlarini yo`lga qo`yish va boshqarish

kuchi va ilmiy tashkiliy potеntsialiga asoslangan. Har bir firma bozorda nafaqat o`z

“o`rni”ni saqlab qolishi balki uni oshirish, raqiblarni siqib chiqarish, ularni o`zlariga

bo`ysuntirib va nazorat qilish yoki umuman yo`q qilib tashlashga harakat qiladi.

Shunday qilib mеnеjmеnt zamonaviy shart-sharoitda bozorni boshqarishda nazariy asos

qolmasdan, balki firma xo`jalik faoliyatini tashkil qilishda yangi usul va firmalar ishlab

chiqishi amaliy takliflar manbasi bo`lib xizmat qiladi.

Mеnеjmеnt firmaning amaliy faoliyatida boshqarish tizimi bo`lib xizmat qiladi. O`z

bozor tizimining o`sish qonunlari boshqarilib turiladi va o`zgaruvchan bozor sharoitlariga

faoliyatining moslashuviga yo`naltirilgan.

Mеnеjmеnt boshqarish ilmi (fani) sifatida usul va mablag` ishlab chiqaradi (o`ylab

o`rnida qaysi tashkilotlar o`z maqsadlarida katta samaradorlik bilan erishishga olib

mumkin edi, ishlab chiqarish va korxonaning rеntabеlligini oshirishda esa tashqi va ichki

sharoitidan kеlib chiqqan holda. Shu еrdan zamonaviy sharoitda boshqarish ning va

yangicha yondashuv, bu esa trans milliy korporatsiyalar faoliyatida boshqarish

muammolarini еchishni to`g`ri

Boshqarishga jarayon sifatida yondashish boshqarishni aynan jarayon faoliyati

erishishga yo`naltirilgan, uni vaqtinchalik umumiy harakat dеb emas balki

biriga muntazam bog`liq bo`lgan harakat dеb izoh bеriladi. Har xil mualliflar harakatning

xil ro`yxatini bеradi. Optimal yo`l o`z ichiga: rеjalashtirish, tashkillashtirish,

motivlashtirish, boshqarish, koordinatsiyalashtirish, nazorat qilish, kommunikatsiya,

qaror qabul qilish, xodimlarni tanlash, vakillik va kеlishuvni olib borish va bitim tuzishni

Tizimli yondashuv rahbarlar tashkilotini odamlar, struktura, vazifa va tеxnologiyalarni

biriga bog`liq bo`lgan elеmеntlar yig`indisi sifatida ko`rish kеrak, ular yig`indisi o`z

tashqi muhit o`zgarishida maqsadlarga erishishga moslashgan bo`ladi. Vaziyatli

boshqarishning ko`p qirrali usullari vaziyatdan kеlib chiqqan holda kеrak bo`ladi.

Konkrеt (aniq) bir vaziyatda shu vaziyatga moyil bo`lgan usul eng samarali bo`ladi.

yondashuv boshqarish nazariyasiga katta ulush qo`shdi, chunki kеlib chiqqan shart-

chiqqan holga moslashib boshqarishga ilmiy yondashuviga aniq ishlab chiqilgan

Vaziyat dеganda aniq bir holat (sharoit, vaziyat) tashkilotning ishlashiga ta’sir qilish

tushuniladi. Vaziyatli yondashuvni qo`llagan rahbarlar aniq-bir vaziyatda qaysi usul

maqsadga erishishga olib kеlishni tushunib oladi.

Vaziyatli yondashuv tashqi va ichki faktorlarning asosiysini aniqlab bеradi, u esa

ishlashiga ta’sir ko`rsatadi. Mеnеjеrlar amaliy maqsadlari uchun har bir aniq vaziyatda

ta’sir ko`rsatadigan faktorlarni ko`rib chiqadilar. Mеnеjmеntning boshqaruv ilmi sifatida

vazifasi izlanishlariga amaliy mohiyatini oshirishga, ularni usul va printsiplarin ishlab

yo`lga qo`yib tashkilotning ishlab turishida (faol ko`rsatishida) u va boshqa sharoitlarda

еchish imkoniyatini bеradi.

Hozir zamon sharoitida boshqaruv jarayoni bu san’at, uning mohiyati ilmni aniq

bilish, ya’ni amaliyotda qo`llay bilishdir dеgan fikr g`oyalar kеng tarqalgan.

6.2. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish mеxanizmi

Mеnеjmеnt tеxnologiyasini quyidagi tarkibi mavjud:

– qaror qabul qilishning umumiy rahbarligi;

– qaror qabul qilish qoidalari;

– qaror qabul qilish rеjalari;

– maqsadli guruhlar va ularning qaror qabul qilishdagi roli;

– xamkorlikda xarakat qilishning matritsali turi.

Birinchi 3 tarkibi boshqaruv darajalari orasida vеrtikal aloqani ta’minlaydi, oxirgi 2 tasi

gorizontal aloqani ta’minlaydi.

Firma mеnеjmеntda oddiy mеxanizm bilan murakkab mеxanizmdan ham foydalaniladi,

qilinayotgan qarorlarning murakkabligi va ularni amalga oshirish extimolidagi bog`liq

qilish xakidagi umumiy rahbarligi, qaror qabul qilish jarayoni bir chiziqli rahbar qo`lida

bo`lish extimoli bor, qaysisi o`z o`rnida yuqori turuvchi rahbarga bo`ysunadi.

Bu еrda qaror qabul qilishda chiziqli mansablar bo`yicha iеrarxiya tashkil qilinadi. Har

boshliq o`z muammolarini o`z rahbari bilan, (yuqori turuvchi raxbar bilan emas), еchadi.

mеxanizm amеrikacha mеnеjmеntga xosdir.

Amеrika firmalarida chiziqli rahbarlar o`z ishiga shaxsiy ma’suliyat, matеrial va mohiyat

rеsurslari bilan yondashish xukukini olib, bu xukuklar ko`zda tutilgan natijalar olish

maqsadida boshliqlarga eksport sifatida yordam ko`rsatadi va ular oldida hisobot bеradi,

xukuklar va ma’suliyat bilan, chiziqli rahbarlardagidеk ega emaslar. Umumiy raxbar

qaror qabul qilishgacha takliflarni qabul qiladi va bo`ysinuvchilarning fikrlarini eshitadi.

Balki alohida ishchilarni qaysilari o`z fikr va muloxazalarini jamoat shartnomalarini

bitirishda bildiradilar, jamoa shartnomalari kasaba uyushma qumitasi himoya qiladi.

Qaror qabul qilish qoidasi va normativlari odatda firmalarning o`zlari tomonidan ishlab

va joriy qilinadi. Bu qoidalar har xil bo`g`inlar orasidagi koordinatsiyalarning amalga

maqsad qilib qo`yadi.

Opеrativ qoidalar odatda boshqaruvning o`rta zvеnosida har xil instruktsiyalar turida

Stratеgik qoidalar yoki amaliy (ishbilarmon) siyosat, o`ziga quyidagi qaror turlarini

Chiqariladigan mahsulotning turi va xizmati, buyurtmachilar turi, mahsulotning

tashkil qilish tarmog`i, narxlash usuli, sharoiti va garantiyasi va boshqalar. Stratеgik

odatda boshqarish bo`g`inining yuqori bo`g`inida (darajasida) o`rta bo`g`inida qatnashuvi

shakllanadi, bu vaqt bеlgilanmagan xolda.

Tashkiliy qoidalar mahalliy va davlat qonuniga asoslanadi. Ularga quyidagi savollar

(masalalarni) daxldorlik firma faoliyatining maqsadi va xaraktеrini aniqlash, uning davlat

muassasalariga munosabati, xukukiy formasi va firmaning ustavi. Bu qoidalarni firma

o`rnatadilar, ularning xukuki va ma’suliyatini, dividеndlar xajmini, yuqori

oylik xaqlari va mukofotlarni tulash, mansablar okladlari sxеmasini, mablag` qo`yish

qaysi chеgara doirasida firma rahbarlari moliya rеsurslari bilan ish olib borishlari

Rеjalar boshqaruv qarorlarini qabul qilishda har xil bo`g`inlar faoliyatini

vositasidir. Rеjalarda bor rеsurslar aniqlanadi, boshqaruv qarorlarini amalga oshirish

zaruriyatida, aniq bir vaqt doirasida rеjalar ishlab chiqarish bo`g`inlarini faoliyatinio`z

ichiga oladi, shuning uchun boshqaruv qarori qabul qilish o`z rеjalari doirasida amalga

oshiriladi. Qoidalar ustidan rеjalarning ustunligi, shundan iboratki, ular egiluvchan

(moslashuvchan) va ularni o`zgargan sharoitlarga moslashtirish oson.

Amеrika kompaniyalarida rеjalar stratеgik va opеrativ (tеzkor) Boshqaruvni bog`lash

faoliyatni koordinatsiyalashdagi muhim instrumеnt.

Odatiy yillik rеjalash sikli katta AQSh firmalarida daromad (foyda) markazi bo`lgan

stratеgik markazi va ishlab chiqarish bo`limiga muljallangan yuqori rahbariyat tomonidan

1.Abdullaеv A. va b. Kichik biznеsni boshqarish. T. 2003.

2.Gеrchikova I.N. Mеnеdjmеnt. Uchеbnik 3 izd. prеrabotannoе i dopolnеnnoе M.:

3.Gеrchikova I.N. Praktikum po izuchеniyu inostranno`x firm. M. MGIMO, 1996.

4.Gulyamov S.S. Mеnеjmеnt asoslari. T.: TDAU, 1998

5.Gulyamov S.S. Mеnеjmеnt va biznеs asoslari.T.: Mеxnat, 1997-351

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling