Tarbiya darslik pdf
Ilm va bilimdonlikni ulug`laydi. U kamtarlik, uzini tuta bilish, ezgulik, vafodorlik, boshqalarga yaxshilik qilish sifatlarini ulug`lab, yovuzlik, zulm, qabihlikni qoralaydi. Boburning pedagogik qarashlaridagi bosh masala vatanga cheksiz muhabbatdir.
Tarbiya darslik pdf
1. XIV – XVI asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr taraqqiyoti.
2. Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari.
3. Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning pedagogik qarashlari.
4. Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati.
XIV – XVI asrlarda Movarounnaxrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr taraqqiyoti
Bu davr tarixi temuriylar hukmronligi davri tarixi bilan uzviy qo`shilib ketadi. Bu davrda ta’lim – tarbiya,madaniyatimiz rivojiga katta hissa qo`shildi va ular hozirda ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
XIV asrning 50 yillarida Amir T emur siyosat maydoniga chiqdi. Markazlashgan yirik feodal davlat barpo etdi. Madaniyat, maorif qaytadan yuksala boshladi. Shuning uchun XIV asrning 2-yarmi va XV asr tarixida Sharq uyg`onish davrining 2-bosqichi deb ataladi.
Temur Movorounnahrga boshqa o`lkalardan hunarmandlar, olimlar, san’atkor, muxandislarni olib keltirdi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxonalar, rasadxonalar qurildi. Tibbiyot, riyoziyot, falakkiyot, geografi, tarix, adabiyot, falsafa, tarbiyashunoslikka oid ajoyib asarlar yaratildi.
Temurdan so`ng temuriylar davrida mamlakat Movorounnahr va Xuroson davlatlariga ajralgan holda boshqarildi. Samarqand va Hirot madaniyati, ilm – fan markaziga aylandi.Shoxizinda, Guriamir, Bibixonim masjidi, Registon maydoni, qator bog`lar va boshqalar barpo etildi.
Ulug`bek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya fanlari rivojlandi. T ibbiyot, tarix, adabiyot va diniy bilimlarga e’tibor berildi. Buxoro, Samaraqnd, Fijduvonda madrasalar qurildi.
Bu davrda adabiyot sohasida Atoiy, Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Durbek, Lutfiylarning qimmatli asarlari yaratildi.
Samarqandda Qozizoda Rumiy, Mansur Koshiy, Hirotda esa Navoiy, Jomiy, Behzod, tarixchi Xondamir, hattot Sulton Ali Mashhadiy va boshqalar ijodi gulladi.
Ali Qushchi astronomiyaga oid “Risolai dar falakkiyot” asarini yozib, unda geometrik bilim asoslari, tibbiyot fanlari va boshqa sohalarga oid boshlang`ich bilimlarni bayon etdi.
XV asrda tarix fani rivoj topdi, Hofizu Abru “Zubdan tavorix” (Tarixning qaymog`i) kitobi yozib, unda 1427 yilgacha voqealar bayon etildi. Abdurazzoq Samarqandiy buni davom ettirib, “Ikki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki dengizning qo`shilish joyi” asarida 1471 yilgacha voqealarni bayon etdi. “Ravzatus safo” asrini yozgan Mirxond, “Xabibus siyar” asarini yozgan Xondamir asarlarining bir qismi sulton Husayn hukmronlik qilgan davrga bag`ishlandi.
Shu asarlarda qator ilm maskanlari: Shayboniyxon madrasasi, Abdurahim Sadr madrasasi, Mirarab madrasasi, masjidi Kalon va boshqalar qurildi.
Xususiy maktablar yuzaga keldi, uyda muallim yollab o`qitish odat tusiga kirdi. Shahar, qishloq, ovullarda ochilgan maktablarda o`qitish 6 yoshdan boshlandi. Bolalar maktabda alifbe urganar, ayrim harflarni chizishni mashq qilar edilar. O`quvchilar maktablarda savod chiqargacha madrasaga kirib diniy va dunyoviy fanlardan bilim olardilar.
Soxibqiron Amir Temurning ta’lim tarbiyaga oid fikrlari.
Amir T emur Kuragon ibn Amir T arag`ay (1336-1405). Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi tarixi, madaniyati deyarli o`rganilmay qolgan edi. Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimov shunday yozadi:
“Amir Temur nomi tariximiz sahifalarida qora buyoq bilan o`chirildi, unutishga mahkum etildi. Maqsad xalkimizning(ongidan) yuragidan milliy ong, milliy g`urur tuyg`usini yo`qotish, uni qaramlikka, tobelikka kundirish edi. Lekin o`zbek xalki o`z ajdodlarini, uz bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida, qalb to`rida saqladi”. Mustaqilligimizdan so`ng esa o`z milliy qadriyatlarmizni, tariximizni haqqoniy o`rganish imkoniyatiga ega bo`ldik.
Yurtboshimiz Amir T emur hayoti, faoliyati, koldirgan buyuk merosiga katta e’tibor berdi. “Istiqlol va ma’naviyat” asarida Temurning yoshlikdan mard, dovyurak,mag`rur, o`tkir zehn va aql egasi bo`lganligi, Qur’onga amal qilib yashaganligini ta’kidlab o`tadi.
Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q” asarida ham Amir Temur qoldirgan katta meros haqida yozadi:
“Amir T emur kim edi? U birinchi navbatda ulug` bunyodkor shaxs edi. Samarqanddagi obidalar, Shaxrisabzdagi yodgorliklarni kim qurdi? Turkistondagi Yassaviy maqbarasini kim tikladi? Kim “Kuch – adolatdadir” degan olamshumul, teran hikmatni o`z faoliyatiga asosiy tamoyil qilib oldi?”. Yurtboshimiz Temur va Temuriylarning biz uchun qoldirgan meroslarini yuksak qadrladi va baholadi.
T emurning qanchalik buyuk zot bo`lganligini uning nomiga qo`shilgan unvonlardan ham kurish mumkin. Uning ismiga “Kuragon” (xon kuyovi yoki kurkam, toza urug`dan), “Sohibqiron” (yulduz burjlarining baxtli kelishi
(qiron)da tug`ilgan farzand) Iskandar, Muhammad payg`ambar, Temur), “Qutbiddin” (zamona peshvosi), “Abulmansur” (zafarmand, g`alaba qozonuvchi) kabi unvonlar qo`shilib ulug`langan.
T emur din arboblari, olimlarni, ilmni va ilm ahlini hurmatlovchi shaxs bo`lgan. T emur tuzuklarida shunday yoziladi:
“Harbir shaharda masjidlar, madrasalar, honaqalar qurishni buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalarda ta’lim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: tavsir, hadis, fiqhdan dars bersinlar deb, har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qildim”.
Amir Temur odob, axloq,iymon – e’tiqod, tarbiya sohasida o`zi yuksaklikka, mukammallikka erishgan insonlardan bo`lgan. Bunga ishonch hosil qilish uchun sohibqiron haqidagi asarlar, uning o`zi yartagan tuzuklar va ugitlarni kurish kifoya.
Tarix fanlar doktori, professor Ashraf Axmad Temurning o’zi amal qilgan quyidagi sifatlarni yuksak baholaydi.
1 .Jiddiy va odil bo’lish, boyni kamba g’ aldan ustun qo’ ymaslik.
2 Islomga q ata’iy rioya qilish.
3.Xayri -e h son qilish.
4.Birovga noxaq ozor yetkazmaslik, ra h m sha fq atli bo’lish.
5.Islomga ta’lukli bo’lgan ishlarni h ar doim kundalik va dun yo ishlardan ustun qo’yish.
6.Barcha so’zlarida doim h aqiqatg o’ ylik k a amal q ilgan .
7.Vadasiga vafo qilish.
8. Birovlar mulkiga ega bo’lishga intilmaslik.
9.Nopok ishlardan o’zini tiyish.
10.Insofli bo’lish va iymonlikka chorlash.
11 .Ilmli kishilarni e’zozlash.
Turkiston zaminini hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyat rivojlangan ilg’or mamlakattaga aylantirildi. Amir Temurning sa’y harakati tufayli obod etilgan shaharlar, qishloqlarni SHaxrisabz, Buxoro, YAssi (Turkiston)shaharlarida qad ko’targan imoratlar «Temur va Temuriylar davlati «Temuriy madaniyati», «Ulug’bek va Samarqand», «Observatoriya maktabi» kabi ulug tushunchalarni dunyoga kelishi va dunyo halqlari tarixiga oltin harflar bilan yozilishi ham Amir Temur nomi bilan bog’liqdir.
Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning pedagogik qarashlari.
Mirzo Ulug`bek (1394-1449). Mirzo Ulug`bek urta Osiyo xalqlari ilm – fani va madaniyatini jahon miqyosiga olib chiqqan, millat pedagogik fikr taraqqiyotiga munosib hissa qo`shgan buyuk siymolardan biridir.
Yurtboshimiz I.A.Karimov Ulug`bek zimmasiga tushgan vazifa haqida yozgan edi: “Taqdir bu zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalarni yukladi. Buyuk sarkarda Amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo`lishdek mislsiz sinov aynan unga nasib etdi”.(“Istiqlol va ma’naviyat” T.1994).
1411 yili 17 yoshli Ulug`bek Movorounnahr va T urkistonning hokimi etib belgilanadi. Uning tashabbusi bilan o`lkada ilm – fan, ayniqsa falakkiyot ilmi yuksala bordi. U riyoziyot fanini mukammal egallagan va ungacha hech kim unchalik tez va aniq hisoblay olmagan.
U davlatning madaniy markazlaridan Buxoro (1417), Samarqand (1420) keyinchalik Fijduvonda (1433) madrasalar qurdirdi. Bu madrasalarda mashhur olimlar, ilohiyot ilmlaridan tashqari riyoziyot, xandasa, astronomiya, tibbiyot, tarix, geografi, ilmi aruzdan dars berishgan.
Madrasalarda mashhur, bilimli kishilar mudarrislik qildi. Yirik olimlardan Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin Jamshid ibn Mas’ud, Mansur Koshiy, Muhammad Birjoniy, Ali Qushchi kabilar faoliyat ko`rsatdi. Madrasada Ulug`bekning o`zi ham astronomidan ma’ruzalar o`qigan.
Madrasa qurdirganidan 4 yil o`tgach, Obirahmat soyining bo`yida rasadxona qurdiradi. Uning qurilishiga 5 yil ketadi. Kutubxona ochib, mashhur asarlarni yig`adi.
Madrasa bilan rasadxona o`rtasida mustahkam aloqa bor edi. Rasadxonada ishlaganlarning bir qismi madrasada mudarrsilik ham qilishgan. Bu esa riyoziyot va yulduz ilmini yuksaklikka ko`tardi.
Ulug`bekning “Ziji Ulug`bek” asari juda mashhurdir. Yana riyoziyotga oid “Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola”, yulduzlarga bag`ishlangan “Risolai Ulug`bek” va tarixga oid “Tarixi arba’ ulus” asarlari bor.
Ulug’bekning ilmiy merosining eng asosiysi, ma’lum va mashhuri uning «Ziji» bo’lib, bu asar «Ziji Ulug’bek»dir.
CHeksiz aql-idroki, azmu qata’iyati, odilona siyosati bilan Mirzo qariyb qirq yil mobaynida Movarounnaxr diyorining donishmand xukmdori bo’lib, halqlarning azaliy orzusi-tinchlik, totuvlik, har tomonlama taraqqiyotni qaror toptirish yo’lida mislsiz shijoat va matonat ko’rsatdi. Ulug’bek, avvalo ilmiy farazlar bilan emas, balki sof amaliy uslubda ijod «Ziji jadidi ko’rgoniy» deb nomlangan Ulug’bek astronomik jadvali asrlarda lotin tiliga tarjima qilinib, yevropa olimlari orasida tarqalgani fikrimizning yakqol isbotidir.
Ulug`bek yoshlar ta’lim – tarbiyasiga katta e’tibor beradi. Madrasalarda o`qitish tizimini janlantiradi. O`qish muddati 15-20 yildan 8 yilga tushiradi. O`quvchilar bilan rasadxonada amaliy mashg`ulotlar o`tkazishni joriy etadi.
Ulug`bek o`qituvchi – mudarrisga katta talablar qo`yadi. Mudarrsilar avvalombor, uzini tarbiyalamog`i, bilim va malakalarni egallamog`i, uz ustida tinmay ishlashi, darslarni yuqori saviyada o`tishga ahamiyat berishi kerak. U ta’limda darsliklarning o`rnini muhim deb biladi. Shuning uchun darslik mazmuniga katta e’tibor beradi va mualliflar oldiga jiddiy talablar qo`yadi. Darslik hayot haqiqatidan uzoq bo`lmasligi, sodda, tushunarli tilda yozilishi lozim.
Ulug`bek ta’limda matematika, falakkiyot, adabiyot, tarix fanlariga katta ahamiyat beradi.
U o`z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog`lom, harbiy hunar egallagan, jasur, mard bo`lib yetishishlariga alohida e’tibor beradi. U do`stlik va birodarlikni ulug`laydi.
Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). O`zbek xalqining ilm va madaniyat xazinasiga o`lmas hissa qo`shgan mutafakkir olim, tarixchi, qonunshunos va lirik shoirdir.
Bobur ilm – fan. san’at,madaniyat va ularning sohalari bilan yaqindan tanishgan, uning ijodini asosan lirik she’rlar va adabiy – tarixiy asari – “Boburnoma” bilan ko`zga tashlanadi. “Boburnoma” qomusiy xarakterdagi kitob bulib, unda tarix, geografiya, botanika va boshqa fan sohalariga oid ma’lumotlar berilgan.
Bobur yana musulmonchilikqoidalari va qonushunoslikka bag`ishlangan “Mubayyin”. arab alfavitini isloxiga oid “Xatti Boburiy”, aruz vazni va qofiyaga oid “Mufassal”, yana musiqa va harbiy san’at haqida asarlar yozgan.
Adib fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlaydi. Ilm, adabiyot, san’at ahllari bilan yaqin aloqada buladi, ularga homiylik qiladi.
Ilm va bilimdonlikni ulug`laydi. U kamtarlik, uzini tuta bilish, ezgulik, vafodorlik, boshqalarga yaxshilik qilish sifatlarini ulug`lab, yovuzlik, zulm, qabihlikni qoralaydi. Boburning pedagogik qarashlaridagi bosh masala vatanga cheksiz muhabbatdir.
“Boburnoma”da o`zbek, tojik, afg`on, hind va boshqa xalqlarning kasb – kori, urf – odati, madaniyati, dini, adabiti, turmush tarzi haqida keng ma’lumotlar beriladi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy (1441 – 1501) fan va san’atning turli sohalari: adabiyot, tarix, til bilimlari, musiqa, hattotlik,tasviriy san’at, me’morchilik rivojlantirish bilan birga ta’lim – tarbiya takomillashishiga katta e’tibor beradi. U o`zining “Xamsa”, “Maxbubul qulub” kabi ta’limiy – axloqiy asarlarida, shuningdek “Munojat”, “Vaqfiya”, “Majolisun nafois”, “Muxokamat ul-lug`atayn” asarlarida, Jomiydan tarjima “Qirq hadis” kabilarda tarbiyaga oida qarashlarini ifoda etadi.
Uning pedagogik qarashlari insonparvarlik g`oyasi bilan sug`orilgandir. U xalq baxtini orzu qiladi, xalq manfaatini uz manfaatidan ustun qo`yadi:
Yuz jafo qilsa menga bir qatla faryod aylamam,
Elga qilsa bir jafo yuz qatla faryod aylaram.
Odami ersang demagil odami
Onikim yo`q xalq g`amidin g`ami.
Bu davr tarixi temuriylar hukmronligi davri tarixi bilan uzviy qo`shilib ketadi. Bu davrda ta’lim – tarbiya,madaniyatimiz rivojiga katta hissa qo`shildi va ular hozirda ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
XIV asrning 50 yillarida Amir T emur siyosat maydoniga chiqdi. Markazlashgan yirik feodal davlat barpo etdi. Madaniyat, maorif qaytadan yuksala boshladi. Shuning uchun XIV asrning 2-yarmi va XV asr tarixida Sharq uyg`onish davrining 2-bosqichi deb ataladi.
Temur Movorounnahrga boshqa o`lkalardan hunarmandlar, olimlar, san’atkor, muxandislarni olib keltirdi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxonalar, rasadxonalar qurildi. Tibbiyot, riyoziyot, falakkiyot, geografi, tarix, adabiyot, falsafa, tarbiyashunoslikka oid ajoyib asarlar yaratildi.
Temurdan so`ng temuriylar davrida mamlakat Movorounnahr va Xuroson davlatlariga ajralgan holda boshqarildi. Samarqand va Hirot madaniyati, ilm – fan markaziga aylandi.Shoxizinda, Guriamir, Bibixonim masjidi, Registon maydoni, qator bog`lar va boshqalar barpo etildi.
Ulug`bek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya fanlari rivojlandi. T ibbiyot, tarix, adabiyot va diniy bilimlarga e’tibor berildi. Buxoro, Samaraqnd, Fijduvonda madrasalar qurildi.
Bu davrda adabiyot sohasida Atoiy, Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Durbek, Lutfiylarning qimmatli asarlari yaratildi.
Samarqandda Qozizoda Rumiy, Mansur Koshiy, Hirotda esa Navoiy, Jomiy, Behzod, tarixchi Xondamir, hattot Sulton Ali Mashhadiy va boshqalar ijodi gulladi.
Ali Qushchi astronomiyaga oid “Risolai dar falakkiyot” asarini yozib, unda geometrik bilim asoslari, tibbiyot fanlari va boshqa sohalarga oid boshlang`ich bilimlarni bayon etdi.
XV asrda tarix fani rivoj topdi, Hofizu Abru “Zubdan tavorix” (Tarixning qaymog`i) kitobi yozib, unda 1427 yilgacha voqealar bayon etildi. Abdurazzoq Samarqandiy buni davom ettirib, “Ikki saodatli yulduzning chiqish joyi va ikki dengizning qo`shilish joyi” asarida 1471 yilgacha voqealarni bayon etdi. “Ravzatus safo” asrini yozgan Mirxond, “Xabibus siyar” asarini yozgan Xondamir asarlarining bir qismi sulton Husayn hukmronlik qilgan davrga bag`ishlandi.
Shu asarlarda qator ilm maskanlari: Shayboniyxon madrasasi, Abdurahim Sadr madrasasi, Mirarab madrasasi, masjidi Kalon va boshqalar qurildi.
Xususiy maktablar yuzaga keldi, uyda muallim yollab o`qitish odat tusiga kirdi. Shahar, qishloq, ovullarda ochilgan maktablarda o`qitish 6 yoshdan boshlandi. Bolalar maktabda alifbe urganar, ayrim harflarni chizishni mashq qilar edilar. O`quvchilar maktablarda savod chiqargacha madrasaga kirib diniy va dunyoviy fanlardan bilim olardilar.
Amir T emur Kuragon ibn Amir T arag`ay (1336-1405). Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi tarixi, madaniyati deyarli o`rganilmay qolgan edi. Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimov shunday yozadi:
“Amir Temur nomi tariximiz sahifalarida qora buyoq bilan o`chirildi, unutishga mahkum etildi. Maqsad xalkimizning(ongidan) yuragidan milliy ong, milliy g`urur tuyg`usini yo`qotish, uni qaramlikka, tobelikka kundirish edi. Lekin o`zbek xalki o`z ajdodlarini, uz bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida, qalb to`rida saqladi”. Mustaqilligimizdan so`ng esa o`z milliy qadriyatlarmizni, tariximizni haqqoniy o`rganish imkoniyatiga ega bo`ldik.
Yurtboshimiz Amir T emur hayoti, faoliyati, koldirgan buyuk merosiga katta e’tibor berdi. “Istiqlol va ma’naviyat” asarida Temurning yoshlikdan mard, dovyurak,mag`rur, o`tkir zehn va aql egasi bo`lganligi, Qur’onga amal qilib yashaganligini ta’kidlab o`tadi.
Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q” asarida ham Amir Temur qoldirgan katta meros haqida yozadi:
“Amir T emur kim edi? U birinchi navbatda ulug` bunyodkor shaxs edi. Samarqanddagi obidalar, Shaxrisabzdagi yodgorliklarni kim qurdi? Turkistondagi Yassaviy maqbarasini kim tikladi? Kim “Kuch – adolatdadir” degan olamshumul, teran hikmatni o`z faoliyatiga asosiy tamoyil qilib oldi?”. Yurtboshimiz Temur va Temuriylarning biz uchun qoldirgan meroslarini yuksak qadrladi va baholadi.
T emurning qanchalik buyuk zot bo`lganligini uning nomiga qo`shilgan unvonlardan ham kurish mumkin. Uning ismiga “Kuragon” (xon kuyovi yoki kurkam, toza urug`dan), “Sohibqiron” (yulduz burjlarining baxtli kelishi
(qiron)da tug`ilgan farzand) Iskandar, Muhammad payg`ambar, Temur), “Qutbiddin” (zamona peshvosi), “Abulmansur” (zafarmand, g`alaba qozonuvchi) kabi unvonlar qo`shilib ulug`langan.
T emur din arboblari, olimlarni, ilmni va ilm ahlini hurmatlovchi shaxs bo`lgan. T emur tuzuklarida shunday yoziladi:
“Harbir shaharda masjidlar, madrasalar, honaqalar qurishni buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalarda ta’lim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: tavsir, hadis, fiqhdan dars bersinlar deb, har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qildim”.
Amir Temur odob, axloq,iymon – e’tiqod, tarbiya sohasida o`zi yuksaklikka, mukammallikka erishgan insonlardan bo`lgan. Bunga ishonch hosil qilish uchun sohibqiron haqidagi asarlar, uning o`zi yartagan tuzuklar va ugitlarni kurish kifoya.
Mirzo Ulug`bek (1394-1449). Mirzo Ulug`bek urta Osiyo xalqlari ilm – fani va madaniyatini jahon miqyosiga olib chiqqan, millat pedagogik fikr taraqqiyotiga munosib hissa qo`shgan buyuk siymolardan biridir.
Yurtboshimiz I.A.Karimov Ulug`bek zimmasiga tushgan vazifa haqida yozgan edi: “Taqdir bu zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalarni yukladi. Buyuk sarkarda Amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo`lishdek mislsiz sinov aynan unga nasib etdi”.(“Istiqlol va ma’naviyat” T.1994).
1411 yili 17 yoshli Ulug`bek Movorounnahr va T urkistonning hokimi etib belgilanadi. Uning tashabbusi bilan o`lkada ilm – fan, ayniqsa falakkiyot ilmi yuksala bordi. U riyoziyot fanini mukammal egallagan va ungacha hech kim unchalik tez va aniq hisoblay olmagan.
U davlatning madaniy markazlaridan Buxoro (1417), Samarqand (1420) keyinchalik Fijduvonda (1433) madrasalar qurdirdi. Bu madrasalarda mashhur olimlar, ilohiyot ilmlaridan tashqari riyoziyot, xandasa, astronomiya, tibbiyot, tarix, geografi, ilmi aruzdan dars berishgan.
Madrasalarda mashhur, bilimli kishilar mudarrislik qildi. Yirik olimlardan Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin Jamshid ibn Mas’ud, Mansur Koshiy, Muhammad Birjoniy, Ali Qushchi kabilar faoliyat ko`rsatdi. Madrasada Ulug`bekning o`zi ham astronomidan ma’ruzalar o`qigan.
Madrasa qurdirganidan 4 yil o`tgach, Obirahmat soyining bo`yida rasadxona qurdiradi. Uning qurilishiga 5 yil ketadi. Kutubxona ochib, mashhur asarlarni yig`adi.
Madrasa bilan rasadxona o`rtasida mustahkam aloqa bor edi. Rasadxonada ishlaganlarning bir qismi madrasada mudarrsilik ham qilishgan. Bu esa riyoziyot va yulduz ilmini yuksaklikka ko`tardi.
Ulug`bekning “Ziji Ulug`bek” asari juda mashhurdir. Yana riyoziyotga oid “Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola”, yulduzlarga bag`ishlangan “Risolai Ulug`bek” va tarixga oid “Tarixi arba’ ulus” asarlari bor.
Ulug`bek yoshlar ta’lim – tarbiyasiga katta e’tibor beradi. Madrasalarda o`qitish tizimini janlantiradi. O`qish muddati 15-20 yildan 8 yilga tushiradi. O`quvchilar bilan rasadxonada amaliy mashg`ulotlar o`tkazishni joriy etadi.
Ulug`bek o`qituvchi – mudarrisga katta talablar qo`yadi. Mudarrsilar avvalombor, uzini tarbiyalamog`i, bilim va malakalarni egallamog`i, uz ustida tinmay ishlashi, darslarni yuqori saviyada o`tishga ahamiyat berishi kerak. U ta’limda darsliklarning o`rnini muhim deb biladi. Shuning uchun darslik mazmuniga katta e’tibor beradi va mualliflar oldiga jiddiy talablar qo`yadi. Darslik hayot haqiqatidan uzoq bo`lmasligi, sodda, tushunarli tilda yozilishi lozim.
Ulug`bek ta’limda matematika, falakkiyot, adabiyot, tarix fanlariga katta ahamiyat beradi.
U o`z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog`lom, harbiy hunar egallagan, jasur, mard bo`lib yetishishlariga alohida e’tibor beradi. U do`stlik va birodarlikni ulug`laydi.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). O`zbek xalqining ilm va madaniyat xazinasiga o`lmas hissa qo`shgan mutafakkir olim, tarixchi, qonunshunos va lirik shoirdir.
Bobur ilm – fan. san’at,madaniyat va ularning sohalari bilan yaqindan tanishgan, uning ijodini asosan lirik she’rlar va adabiy – tarixiy asari – “Boburnoma” bilan ko`zga tashlanadi. “Boburnoma” qomusiy xarakterdagi kitob bulib, unda tarix, geografiya, botanika va boshqa fan sohalariga oid ma’lumotlar berilgan.
Bobur yana musulmonchilikqoidalari va qonushunoslikka bag`ishlangan “Mubayyin”. arab alfavitini isloxiga oid “Xatti Boburiy”, aruz vazni va qofiyaga oid “Mufassal”, yana musiqa va harbiy san’at haqida asarlar yozgan.
Adib fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlaydi. Ilm, adabiyot, san’at ahllari bilan yaqin aloqada buladi, ularga homiylik qiladi.
Ilm va bilimdonlikni ulug`laydi. U kamtarlik, uzini tuta bilish, ezgulik, vafodorlik, boshqalarga yaxshilik qilish sifatlarini ulug`lab, yovuzlik, zulm, qabihlikni qoralaydi. Boburning pedagogik qarashlaridagi bosh masala vatanga cheksiz muhabbatdir.
“Boburnoma”da o`zbek, tojik, afg`on, hind va boshqa xalqlarning kasb – kori, urf – odati, madaniyati, dini, adabiti, turmush tarzi haqida keng ma’lumotlar beriladi.
Bobur ijodiyoti asosan uning lirik she’rlari va adabiy-tarixiy asari-«Boburnoma» bilan yaqqol ko’zga tashlanadi. Boburning xotiralaridan tashkil topgan va temuriylar davlatining tanazzulga ketish davrini o’zida ifodalagan, qomusiy xarakterdagi «Boburnoma» kitobi ilmiy-tarixiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda tarix, geografiya, botanika va fanning boshqa sohalariga taalluqli qimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashqari, mazkur asar eski o’zbek tilidagi prozaning ilk namunasi va nodir yodgorligi hamdir.
Bobur ana shu solnomasida o’zi bo’lgan joylarning, jumladan Xindistonning tabiiy manzaralarini ham maxalliy aholining kiyinishi va urf-odatlarini ham xayvonlari, qushlari hamda ularning qiliqlarini ham tasvirlaydi. O’zi tilga olgan narsalarni teran fikrli, o’ tkir ko’zli rassom singari jozibali bayon qiladi.
Bobur o’rta asrlardagi Xindiston halqlari tarixini o’zidan besh asr ilgari yashab ijod etgan Abu Rayxon Beruniy kabi maxorat bilan yorita olgan. Filologiya fanlari doktori S.Azimjonova shu masalani tahlil qilib, chiqargan xulosasida aytgandek,xind halqi xayotining turli tomonlariga taallukli materiallarning izchil bayon etilishi, orginalligi va ishonarligi jihatidan Beruniyning ma’lumotlariga faqat «Boburnoma» dagi ma’lumotlarni tenglashtirish mumkin. Iste’dod sohibi bo’lgan Bobur 12 yoshida podsho bo’lganidan boshlab, to umrining oxirigacha o’zi ko’rgan voqealarni, o’zi qatnashgan hodisalarni, ana shu voqea va hodisalarga daxldor bo’lgan yuzlab tarixiy shaxslar hayotini, fan uchun muhim ahamiyatga molik ko’plab dalillarni adabiy shaklda yoritgan. «Boburnoma» va she’rlar devonidan tashqari, musulmonlik qoidalari va qonunshunoslikka bag’ishlangan «Mubayn», arab alfavitini o’rganish to’g’risidagi «Xatti» shuningdek musiqa va harbiy san’at haqidagi asarlarni yaratdi. Bu asarlar o’zbek adabiy tili, adabiyoti va ilm-fanning ravnaqida muhim ahamiyat kasb etadi.
Buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburning ilmiy-adabiy merosi hozir o’zining ma’lum tarixiy-ma’rifiy, ilmiy va estetik qimmatini saqlab kelmoqda. Uning ko’p qirrali merosida pedagogikaga oid biror maxsus kitob yoki risola mavjud bo’lmasa-da, deyarli hamma asarlarida xayotga va vatanga muhabbat hislatlarining yakqol ifodasini, insonning yuksak burchi va kishilarning ma’naviy qiyofasi haqidagi teran fikr-mulohazalarni, fan va dinga munosabat masalalarini, yaxshi xulqli va odobli bo’lishga da’vatni, ilm-fan va ma’rifatni egallashgacha chaqiriqni, ahloqiy va estetik g’oyalarni, jo’shqin va mazmundor hayot kechirishga targ’ib qilishni va xokozalarni ko’rish mumkin.
Fan va ma’rifatni juda yuqori qadrlagan bobur adabiyot, san’at va ilm ahli bilan doimo yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga xomiylik qildi, ilmiy-adabiy suhbatlar, mushoiralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga intilgan odamlarni juda kamligidan tashvishlanib, astoydil qiziqish, intilish hamda mashaqqatli mehnat bilangina ilm olish mumkinligini va shunday qilish zarurligini ta’kidlaydi. SHuning uchun ham u ilm fanning ahamiyatini chuqur his qilib, o’zi juda qadrlagan ilm-fan kishilarini eng avvalo, ularning yurish-turishiga, ko’pchilik manfaati uchun qilgan xizmatlariga qarab baholaydi.
O’z ijodida ezgulikni, inoqlikni, vafodorlikni ardoqlagan shoir o’zida avvalgi kasbdoshlariga ergashib yovuzlikni, zulmni, qabixlikni qoralaydi. Bulardan tashqari, Bobur do’stlikni, hayetni, uning har bir fursatini qadrlashga, qayg’u-xasrat bilan emas, balki oqilona, xushchaqchaqlik bilan yashashga chorlovchi, yoshlarga ibrat bo’ladigan talaygina baytlar bitgan.
Boburning fikricha, yoshlar shaxsini hayotning o’zi shakllantiradi, lekin Bunda mehnat va mehnatda toblanish muhim rol o’ynaydi. Mehnat qilgan va mashaqqat chekkan kishilardagina chinakam insoniy fazilatlar tarkib topadi.
Tarbiya fanidan
3-4-mavzular. Biz o’z xatti-harakatlarimiz uchun javobgarmiz.
-
-
- Insonning aytayotgan har bir so’zi, xatti-harakatlari va ishlari uchun javob berishga qodirligi va tayyorligiga nima deyiladi?
- Vatanparvarlik
- Rostgo’ylik
- Mas’uliyat
- Mehribonlik
- Insonning o’z xatti-harakatlari va so’zlari oldidagi mas’uliyat
- Oilasi va yaqinlari oldida mas’uliyat
- Jamiyat oldidagi mas’uliyat
- Barcha javoblar to’g’ri
- Bu insonning o’z so’zlari va xatti-harakatlariga e’tiborsizligi
- Bu insonning faqat o’z manfaatini o’ylab ish tutishi
- Bu insonning har bir ishga vijdonan yondashishi
- Barcha javoblar to’g’ri
- Abdulla Avloniy
- Alisher Navoiy
- Abdurauf Fitrat
- Mahmudxo’ja Behbudiy
- Insonni muvaffaqiyatga erishish imkonidan mahrum qiladi, insonni ojiz qiladi.
- Insonni o’zgalarning qoidalari asosida yashashga majbur etadi, shaxs sifatida shakllanishi yo’qolib boradi.
- O’z oldiga qo’ygan maqsadlari tomon dadil harakat qiladi.
- A va B javoblar to’g’ri.
- Muhim va mustaqil qarorlar qabul qilishda;
- Xulosa chiqarib, xatolarni tuzatishda;
- O’z oldiga qo’ygan maqsadi tomon harakat qilishda;
- Barcha javoblar to’g’ri.
- Faqat o’z manfaatingizni o’ylab ish qiling;
- O’z hayotingiz, harakatlaringiz va qarorlaringizni rejalashtiring;
- Yon-atrofda bo’layotgan voqea-hodisalarga e’tibor bermang.
- Barcha javoblar to’g’ri.
- Har bir, hatto eng kichik ishni ham oxiriga yetkazish.
- Yengil badantarbiya mashqlarini bajarish
- Odamlar bilan ko’proq muloqotda bo’lish
- Har narsaga shubhalanmaslik
- O’z faoliyati va harakatlari uchun mas’uliyatni zimmaga olmaslik
- O’z kuchiga ishonmaslik, intizomsizlik, beparvolik
- O’z kuchiga ishonch, intizomlilik, qat’iyat, irodalilik, maqsadlariga erishish
- Xatolarini tan olish, notanish ish bilan shug’ullanishni istamaslik.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C D A A D D B B A C 5-6-mavzular. Insonning huquq va majburiyatlari.
- Davlat tomonidan berilgan, biz foydalanishimiz mumkin bo’lgan imkoniyat nima?
- Burch B. Mas’uliyat C. Huquq D. Talab
- Inson B.Davlat C. Prezident D. Ustozlar
- 1989-yil 20-dekabr
- 1989-yil 20-noyabr
- 1990-yil 20-yanvar
- 1990-yil 20-mart
- 1992-yil 9-dekabrda
- 1992-yil 7-yanvarda
- 1990-yil 22-aprelda
- 1995-yil 8-martda
- 50 ta
- 52 ta
- 54 ta
- 56 ta
- BMTning fan, ta’lim va madaniyat bo’yicha tuzilmasi
- Milliy qadriyatlarni ro’yxatga oluvchi tashkilot
- Ayollarni, xotin-qizlarni himoyalovchi tashkilot
- Bolalar muammolarini xalqaro miqyosda hal qiluvchi tashkilot
- Farmon B. Buyruq C. Akt D. Qonun
- 1991-yil 10-dekabr
- 1991-yil 8-dekabr
- 1992-yil 5-dekabr
- 1992-yil 8-dekabr
- 70yildan ortiq
- 60-yildan buyon
- 50 yildan buyon
- To’g’ri javob yo’q
- 1989-yil yanvardan
- 1990-yil sentyabrdan
- 1991-yil noyabrdan
- 1992-yil apreldan.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C B B A C D D D A B 7-8-mavzular. Ona tabiatni asrash – bizning burchimiz.
- “Ekologiya” so’zi grekcha so’z bo’lib, qanday ma’noni anglatadi?
- “Eykos” – tabiat, “logos” – bilim;
- “Eykos” – uy-joy, “logos” – fan,bilim;
- “Eykos” – quyosh, “logos” – bilim;
- “Eykos” – yer va suv, “logos” – ilm, tushuncha.
- Biologiya B. Zoologiya C. Ekologiya D. Sotsiologiya
- Daryolar, dengizlar va okeanlarning ifloslanishi
- Ichimlik suvining yetishmasligi, o’rmonlarning kesilishi
- Havoning ifloslanishi, ,uzliklarning erishi, o’simlik va hayvon turlarining yo’qolishi.
- Barcha javoblar to’g’ri.
- Xalq demokratik partiyasi
- O’zbekiston ekologik partiyasi
- “Mehr va oqibat” ko’ngillilar uyi
- Milliy tiklanish demokratik partiyasi
- Xalqaro Greenpeace tashkiloti
- O’zbekiston ekologik harakati
- Butun jahon yovvoyi tabiat jamg’armasi (WWF)
- A va C javoblar to’g’ri
- Tabiatni sog’lom asrab qolish
- Noyob o’simliklarni saqlab qolish va ko’paytirish
- Yo’qolib borayotgan hayvonlarni asrab qolish
- Landshaftlarni ko’paytirish
- Qo’gozni qayta ishlash punktiga topshirish
- Chiqindilarni maxsus besh xil konteynerlarga tashlash
- Suvga turli plastmassa, qog’ozlarni tashlamaslik
- Barcha javoblar to’gri
- 6 litr B. 7 litr C. 8 litr D. 9 litr
- Yo’llar va ko’chalarning ifloslanishini oldini olgan bo’lamiz
- Ko’plab daraxtlarni kesilishidan saqlab qolamiz
- Noyob o’simliklarni asrab qolamiz
- Barcha javoblar to’g’ri
- 10 litr B. 11 litr C. 12 litr D 14 litr
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B C D B D A D A B C 9-mavzu. Bir-birimizni tushunishni o’rganamiz.
- Atrofimizda yoki dilimizda sodir bo’layotganlarga munosabatimizni ifodalashga nima deyiladi?
- Quvonch
- G’azab
- His-tuyg’u
- Muhabbat
- His-tuyg’u guruhlari tog’ri berilgan qatorni toping?
- Ijobiy tuyg’ular va salbiy tuyg’ular
- Betaraf tuyg’ular
- Bir yoqlama va ko’p tomonlama tuyg’ular
- A va B javoblar to’g’ri
- Xursandchilik, shodlik, mamnuniyat, ilhomlanish
- Qo’rquv, g’azab, qayg’u, umidsizlik, xafagarchilik
- Ajablanish, bee’tiborsizlik, loqaydlik
- Barcha javoblar to’g’ri
- Ijobiy his-tuyg’u
- Salbiy his-tuyg’u
- Betaraf his-tuyg’u
- Barcha javoblar to’g’ri
- Ijobiy his-tuyg’u
- Salbiy his-tuyg’u
- Betaraf his-tuyg’u
- Barcha javoblar to’g’ri
- Yon-atrofidagi do’stlarining fe’l-atvorini o’rganib borishi zarur
- Yolg’iz qolib, salbiy his-tuyg’uga olib kelgan muammoni o’ylashi, yechim topishga urinmasligi kerak
- O’z his-tuyg’u va kechinmalarini bilishi va nazorat qilishni o’rganishi kerak
- Barcha javoblar to’g’ri
- Sog’lig’ingizni yomonlashtiradi
- Do’stlar va yaqinlar bilan munosabatingizga ziyon yetkazadi
- Qalbimgizga biro lam quvonch olib kiradi
- A va B javoblar to’g’ri
- Ko’p tabassum qiling
- Qiziqarli kitob o’qing
- Sizni xursand qiladigan kishilarni, voqealarni eslang
- Barcha javoblar to’g’ri
- Vahima, g’azab, jahlni yumshatadi va uning oldini oladi
- O’pkaning faol ishlashini ta’minlaydi
- Bo’layotgan voqelarga bee’tibor, loqayd bo’lishga undaydi
- Barcha javoblar to’g’ri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C B D A B C C D D A 10-mavzu. Mehr qadri.
- Insonlarga, butun jonli va jonsiz narsalarga nisbatan samimiy, e’tiborli va ochiqko’ngil bo’lishga nima deyiladi?
- Mehnatsevarlik B. Mehribonlik C. Sadoqat D. Bolajonlik
- Mehnatsevarlik
- Mehribonlik
- Sadoqat
- Bolajonlik
- Atrofdagilarga beg’araz yordam berish
- Bemorlarning holidan habar olish
- Kechirimli bo’lish
- Barcha javob to’g’ri
- Odamlarda bemehrlik va bag’ritoshlikning paydo bo’lishiga olib keladi
- Odamlarga muhabbat uyg’otadi
- Insonning eng yaxshi fazilatlarini yuzaga chiqarishga imkon beradi
- Barcha javoblar to’g’ri
- Nafrat B. Yaproq C. Tikan D. G’azab
- Atrofdagilarga beg’araz yordam berish
- Odamlarga bo’lgan ichki muhabbatning tashqi namoyishi
- Odamlarga ishonmaslik, bag’ritoshlik
- Kechirimli bo’lish
- Qalbda B. Yurakda C. Ko’zda D. So’zda
- Hayot yaxshi ishlar uchun beriladi
- Mehr – gul, qahr – tikan
- Mehr – insonning xazinasi
- Uyat yuzda bo’lar, mehr – ko’zda
- Ularga muzqaymoq olib berish orqali
- Doimiy multfilm tomosha qilish orqali
- Kun bo’yi ular bilan ko’chada o’ynash orqali
- Darslarini tayyorlashga yordam berish orqali
- Hayotga bo’lgan qiziqishning oshishiga
- Ezgu amallar qilish istagining paydo bo’lishiga
- Insonlarga ishonchsizlik paydo bo’lishiga
- A va B javoblar to’g’ri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B B D A C C D C D D
- Insonning aytayotgan har bir so’zi, xatti-harakatlari va ishlari uchun javob berishga qodirligi va tayyorligiga nima deyiladi?
-