Tarix fani darsliklari skachat
“Talim-tarbiyani milliy madaniyatdan ajralgan h’olda yo’lga qo’yish o’quvchilarni
Ашраф Алий таҳонавий тартиб қилган дарсликлар
Инсон илм олишни жуда ҳам хоҳлайди. Лекин ёши 30га бориб қолди. Мадрасага кириб 4 йил маъҳадга кириб 5 йил (аслида 4 йил) ўқишнинг иложи йўқ. Лекин илм олишга иштиёқи жуда ҳам баланд. Ёки 25 ёшда бор йўғи 1 йил ёки 2 йилгина муҳлати бор. Мадраса ва маъҳаднинг таълимини қўшадиган бўлсак 8 йил. Шу 8 йил эмас, 2 йил майли ажратаман деяпти. Ёки бўлмаса, бир инсон ўқишни битириб бўлган яъни институтни. Бир ерда ишлайди. Шу инсон ўқимоқчи, илм олмоқчи. Ҳалиги инсоннинг хоҳиш- истаги бор лекин ўқиёлмайди, вақт ажрата олмайди. Шундоқ кишилар учун бир имкон борми? Албатта имкони бор. Бу ҳақда Ашраф Али Таҳонавий раҳматуллоҳи алайҳ жуда ҳам гўзал бир дастур ишлаб чиққанлар. Ўша дастур ҳақида гаплашамиз.
Бу нисобни ҳосил қилишликнинг амали дастури нимадир?
- Араб тилидаги дарсларни бошлашдан олдин қуйидагилардан фориғ бўлиш керак. Мана шуни ўқишдан олдин бундан олдин ўқиш керак бўлган нарсалар бор. Булар нима?
- Форс тилида Гулистон, Бўстонни ва “Қоваиду форсий” китобини ўқисин. Буни тугатмаган бўлса, араб тили ўқишни бошламасин. Энди бу ўша ернинг таълимига кўра. Агар вақти яна тордан ҳам тор бўлса, “Ҳамду борий” ва “Тайсирул мубтади” деган китобни иккала ҳиссасини ҳам ўқисин. Бундан ташқари Луқмоннинг “Юз панд насиҳати”, “Каримо” китобларининг ҳаммасини ёки ярмисини ўқисин.
- Математикани ўргансин.
- Ёзишни ўргансин.
- Ақида борасида ёки фиқҳ борасида урдучада ёки форсчада рисолалар ўқиган бўлсин. Кичкина бўлса ҳам китоб ўқиган бўлсин.
- Қуръони карим ўқишни билсин. Қуръони карим ўқишни билмасдан туриб араб тилига шўнғимасин.
- Жадвалда келган китоблар ёнма ён қўйилди. У нима дегани? Тартиб билан ўқисин дегани. Агар фаразан улардан биринчиси олдин тугайдиган бўлса унинг ўрнига иккинчисини ўқитса бўлаверади.
- Муаллим ва шогирдга қуйидаги одобларга риоя қилишлиги зарурдир.
- Устоз дарсда фақатгина китобга тегишли бўлган нарсани тушунтирсин. Масалан бир матнни олсак, таржимасини қилсин, шарҳини қилсин бўлди, батафсил шўнғимасин. Зотан бу вақти оз бўлганлар учундир. Ҳиндистонда ўқиш дастури 8йиллик бўлиб Хазрат шуни 2 йиллик қилиб беришган.
- Толиби илмнинг саволи вақтида шубҳанинг асосигагина қисқагина етарли жавоб берсин.
- Дарсни тушунтиришда баён қилиб бериш ва осонликни эътиборга олинг.
- Агар толиби илм бирорта маъқул гап айтадиган бўлса, уни қабул қилинг. Агарчи у сизнинг гапирган гапингизга тескари бўлса ҳам. Устоз мавзуни тушунтириб турганда шогирд “Устоз мана бундай бўлмайдими” деди. Устоз қараса шогирднинг гапи тўғри. Мана шу ўринда унинг гапини қабул қилсин.
- Агар ўқитилаётган китобнинг эгасидан бирор бир очиқ-ойдин хатолик ўтадиган бўлса, бетакаллуфлик билан уни зоҳир қилсин. Уни у тарафга бу тарафга бурмасдан шу ерда хато қилибди деб айтиб қўя қолсин.
- Ўқувчининг истеъдодига кўра баъзи вақтларда бошланғич ва ўрта таълим дарсларини унга беринг. “Қани сен ўқит” денг. Унга топширинг. Бу жуда ҳам яхши нарса. Модомики қўлига китоб олиб ўқитмас экан у нарсани “Мен ўқидим” деб айтолмайди. Шунинг учун ўқиган сари одам ўсади, кучаяди.
- Ўқувчи яхшилаб мутоалаа қилишга ҳаракат қилсин. Масалан бугун 100-саҳифа ўқилади. Шуни олдин ҳаракати заммами, фатҳами, касрами, сукунми билишга, олдиндан таржима қилишга ҳаракат қилиб келсин. Ва шундоқ даражага етсинки, шу 100-саҳифада ўзига қайси нарса маълум, қайси нарса номаълум олдиндан билиши керак. Агар дарсдан олдин ҳеч бўлмаса 3 мартта ўқиб келмаса, қайси маълум қайсиниси номаълум билмайди. Шунинг учун дарсдан олдин ўқиб келсин. Буни мутолаа, яъни, дарсга тайёргарлик дейилади. Ва агар устози тушунтираётганда ўзи тушунганига мувофиқ келса, “Ҳа тўғри тушунган эканман” деб белгисини (птичкасини) кўйсин. Агар ўзи тушунганига устози тушунтиргани мувофиқ келмаса, “Ҳа хато тушанипман” деб “крест” белгисини қўйсин ва устози тушунтирганини олсин. (мана шуни мутолаа дейди). Яхшилаб тушуниб ўқисин. Дарсдан кейин яна қайта мутолаа ҳам қилсин, такрорласин ҳам. Мутолаа нима дегани? Дарс тугагандан кейин шу дарсини қайта ўқийсиз энг ками 5 марта. Такрор нима дегани? Бошқага айтиб берасиз. Бир дўст топиб шунга айтиб берасиз. Кейин у сизга айтиб беради. Буни муколама дейилади. Мақсад мукаммал бир эътибор ҳосил бўлсин.
- Ўтган дарсларини баъзан-баъзан такрорлаб турсин. Энг гўзал такрорлаш услуби қуйидагича бўлади: масалан бугун мана 7-дарс. Бу дарсни 7 мартта ўқисин. Олдинги дарсни 6 мартта, ундан олдингиси 5 мартта ва шу тартибда кетаверади.
- Энг катта таянчи ва суянчи устоз бўлсин. Бу китобнинг ҳошиялари ёки бу китобнинг шарҳлари эмас. Ортиқча саволлар билан устозини қийнамасин.
- Нима ўқийдиган бўлса унга амал қилиб борсин. Аммо кўп нафл намозлар ва кўп зикрлар билан машғул бўлишликдан илм билан машғул бўлишлик афзалроқдир. Толиби илмлик даврида вақтининг асосий қисмини нафл ибодат ўқишлик билан ёки зикр билан ўтказадиган бўлса, бир кунда 3 соат зикр ва 3 соат нафл намоз ўқиса, кечалари ухламайдиган бўлса, бундан кўра илм билан машғул бўлиши мана шу зикрлардан афзалдир.
Навбатда келадиган китобларнинг жадвали аксар ҳолатда алоҳида нашр қилинган. Баъзиларини баъзиларининг зимнида, баъзиларини бўлса шарҳларининг зимнида, баъзиларини бўлса шарҳларини тарк қилиб нақл қилмасдан ўқишлик мумкин. Баъзи китоблар камёб бўлган ёки нашр қилинмаганларни “Талхисоту ашара” деб номланган китобда жамладик. Мана шу ўша китоб. Бу ерда 10та китоб бор: Ақоид, мантиқ, балоғат, усули фиқҳ, тасаввуф, мерос, фуруъул фиқҳ, фалсафа каби 10та илм бор.
Мана шу “Талхисоту ашара” китобини Ҳофиз Мавлоно Абдулаҳад Деҳлидаги Мужтабоий нашриётининг эгаси менинг илтимосимга кўра нашр қилишди. Муштарийга 10 рисола бўлсада битта олганда муяссар бўлади. Мана шу матбаадан бошқа дарслик китоблар билан бирга юқорида зикр қилинган форсча ва урдуча китобларни осонлик билан олишлари мумкин. (устоз далолат қилиб қўйишяпти. Яхши ишга далолат қилиш ҳам яхши)
Талабаларнинг яшашига боғлиқ маслаҳат.
- Диниёт асосий китобларни ўқиганингиздан кейин одамларга китобларни ёзиб беришда ёрдам беринг. Одамларга бошланғич ҳисоб китобда ёки одамларга хат ўқишлик шунга ўхшаган эҳтиёж бўладиган нарсларни ўқитинг. Қолган илмларни ўқишни хоҳламаса хунарни ўргансин. Қўл меҳнати билан нон топишда осонлик ва маломатдан, ҳаромдан саломат бўлиш бор.
- Араб тилини мукаммал қилганлар учун бир неча тирикчилик сурати бордир:
- Бакалавр имтиҳонини топшириб бакалврда ўқиганлик сертификатини олишингиз мумкин. Кейин шу диплом билан давлат мактабида ишланг.
- Табибчиликни ўрганиб табиб бўлинг.
- Фойдали рисолаларни ёки ҳошияларни заруратга кўра ёзинг. Ёки дарслик китобларни нашр қилиб уларни реклама қилиб шу билан тижорат қилинг.
- Хаттотлик қилинг.
- Бирор бир нашриётда муҳаррирлик қилинг. Бу жуда ажойиб биш. Бу хоҳ араб тилида бўсин, хоҳ ўзбек тилида бўлсин ҳар битта гапни эмас ҳар битта калимани синчиклаб қараб чиққанингиз учун сизнинг савиянгизни жуда юксалтириб юборади.
Юқоридаги ҳамма шаклларнинг ҳаммасида табиб бўладими ёки хаттотми ёки тижоратчими ёки бошқасими бўш вақтларида китоб ўқисин ва китоб ўқитсин.
- Бирор исломий мадрасада мударрислик қилиш. Шарти шуки у мадраса учун пул йиғишга умуман алоқа қилманг. Тўғри мадрасанинг ҳаражатларига пул керак. Лекин бу мударриснинг иши эмас.
- Агар зоҳирда ҳам ботинда ҳам ўзингизни беҳожат ҳис қиладиган бўлсангиз, (зоҳирда сўрамаяпсизу лекин ичингизда шунча ташаб кетса бўларди деяпсиз. Ёки ботинда умуман таъма ҳисси йўғу лекин зоҳирингиз бир аҳвол) ёки сиз бойсиз бойлигингиз сабаб ёки Аллоҳга бўлган таваккулингиз кучлилиги сабабидан шундай беҳожат бўлсангиз, унда Аллоҳ таоло учун ўзингизни диний хизматларга вақф қилинг. “Нима у диний хизматлар?” дейилса дарс ўқитиш, китоб ёзиш, амру маъруф қилиш фатво бериш ва бундан бошқа диний ишлар. Фатво бериш шунчалар қийинки, битта саволга жавоб топиш учун неча-неча томлик китобларни кўриш керак. Битта саволга жавоб топиш хафталаб ойлаб вақтингизни олиши мумкин. Зоҳирий сабабларда 6-шакл яъни мадрасада мударрислик қилиш. Ботиний сабабларда 7-шакл. Юкоридагилардан энг афзалидир. Келажакда осонлик ва роҳат бўлади бунда.
- Инглизларнинг қўлидан ўқийдиганлар учун динни сақлаб қолишлик қуйидаги касбларда бўлиши мумкин. Яъни шуларни қиладиган бўлса динини сақлаб қолсин. Шунда бу ишларни қилса бўлади. Улар: муҳандис, қишлоқ хўжалиги судяси, почтачи, темир йўлчи, мактабда ўқитувчи, доктор, тижоратчи. Ҳукуматнинг ёки унга ёрдам берадиган ишларнинг аксари ножоиз ишлар билан тўладир. (бу мустамлакачи инглиз ҳукуматига тегишли.) Бу ерда дуо сўрашипти.
Дарсу заманут такмийл фий заманут таъжил
1-дарс
“Tarix va arxeologiya” kafedrasi
2. Tarix uqitish metodikasi predmeti va uning maqsad vazifalari.
3. Tarix uqitish metodikasining boshqa fanlar bilan bog’liqligi.
1. Karimov İ.A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. T., 1992
2. Karimov İ.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiet yo’li. T., 1992
3. “Tafakkur” jurnali, 1998, №2
4. Asqarov A. O’zbekiston mustaqilligi sharoitida tarix fanining vazifalari.-
O’zbekistonda ijtimoiy fanlar” 1992.N 7-8.
5. Sadiev A. Maktabda tarix bilimlerining h’ozirgi ah’voli va o’ni o’qitishni milliy asosga
6. Sadiev A. O’zbekiston xalqlar tarixini o’qitish.T., 1993.
7. Tashpulatov T. Gafforov Ya., Tarix ukitish metodikasi T.,2002.
8. Erkin va farovon xaёtni yuksak manaviyatsiz qurib bulmaydi, T., 2006.
Mustaqillik sharofati bilan milliy merosimiz va tengi yuq tariximizni yanada kengroq
urganish uchun katta imkoniyatlar buldi. Esh avlodlarni qatanparvarlik, uz ona yurtiga
cheksiz muh’abbat ruh’ida tabiyalash, jonajon ulkamiz guzalligi, ananalarga h’urmat kabi
fazilarlarni shakllantirish, ularda ijtimoiy faollik, milliy g’urur ezgu tuyg’ularni o’stirish kabi
talablar ayni zamonga eng muh’im vazifalardandir. Bu olijonob ishlarni amalga oshirish
maktablarda “O’zbekiston tarixi” fanini o’qitish jaraenini tug’ri tashkil etishiga h’am
Hech kimga sir emaski, O’zbekiston Respublikasi o’z istiqloliga erishganuga qadar
tariximiz deyarli h’amma o’quv tizimlarida nomigagina o’tilar edi. Yana achinarlisi shundaki,
ushbu kurs h’am mazmunan h’am tuzilishi jih’atidan ikkinchi darajali h’isoblanardi. Unda
ko’xna tariximining h’aqiqiy asoslari eritilmagan edi. Bugungi kunda esa yangi yo’nalishlari,
tadqiqot qilinishi zarur bo’lgan birinchi darajali masalalari aniq belgilanadi va belgilanmoqda.
İ.A.Karimovning, tarixga murojat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi
ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bulmaganidek, o’z tarixini
bilmagan kishining kelajagi h’am bulmaydi deganlari, ayni h’aqiqatdir.
Prezidentimiz ”Turkiston” gazetasi muh’birining savollariga javoblarida (1998- yil 2-
fevrali soni) yana bir qimmatli so’zlarni keltirgan yani : “millatni asrash kerak. millatni
asrash uchun esa uning tarixini o’rganish, avaylab h’imoyalash kerak”,-degan edi. Ushbu
intervyuda ”Bizning millatimiz, xalqimiz kuxna Xorazm zaminida ”Avesto” paydo bo’lgan
zamonlardan buen o’z h’aeti, o’z madaniyati, o’z tarixi bilan yashab keladi. O’zbek millati
O’zbekxon nomidan tarqagan emas, balki O’zbekiston o’zbek nomini o’ziga ism qilib olgan
bo’lsa ajob emas”-delinadi. Bu qatorlarning mazmuni orqali biz tarixchilarning oldida h’ali
tadqiqotni, urganishini talab qiladigan, h’aqiqatni ochib beradigan muammolarni h’al
qilishdek vazifani anglashimiz kerak. U navbatida h’aqiqiy tariximizni uqitish orqali
o’quvchilarda milliy g’urur tuyg’usini, vatanga sadoqat, tuyg’usini shakllantirish amalga
Milliy g’oyani shakllantirishda h’am tarix fanining o’rni kattadir. ”Milliy g’oya
birinchi navbatda h’esh avlodimizni vatanparvarlik, elyurtga sadoqat ruh’ida tarbiyalash,
ularning qolbiga insanparvarlik va odomiylik fazilatlarini payvand qilishdek olijonob
ishlarimizda madatkor bulishi zarur ”tafakkur” №2. 1998.
2. Umuman tarix uqitish usullari ilmiy pedagogik fan bulib, u o’quvchilarga tarixdan
puxta bilim berish, ularni vatanparvarlik ruh’ida kamol toptirish va tarbiyalashda maktabda
unitiladigan tarix kursining maqsadi, talim-tarbiya vazifalari, mazmuni, usullarini h’amda
o’qitishning eng muh’im vositalarini belgilab beradi.
Tarix o’qitish usuli uzining mustaqil tekshirish predmetiga ega. Maktabda tarix
fanining o’qitilishi va o’qitish jaraenining urganilishi tarix o’qitish metodikasining predmetini
tashkil etadi. O’qitish jaraenining obektiv suratda amal qiladigan o’z qonuniyatlari bor.
Tarix o’qitish jaraenining tarkibiy qismlari maksimal, mazmuni, o’qitishining metod
va usullari, natijalari urtasidagi qonuniyatli aloqalari qo’yidagicha namoen bo’ladi:
Tarix kursining maksimal, talim tarbiya vazifalarining muvafaqiyatli amalga
oshirilishi o’qitishning mazmuniga bog’liq bo’lgandek, tarix kursini uzlashtirish darajasi
h’am o’z navbatida o’qitishning ilmiy asosda, maqsadga muvofiq tashkil qilinishiga,
o’qituvchining urganiladigan mavzunan maqsadi, talim tarbiya vazifalari va mazmuniga mos
keladigan talim formalari, o’qitish usullari h’amda vositalaridan qay darajada maqsadga
muvofiq foydalana bilishga bog’liqdir. Shuningdek, o’qitishning natijalari h’am
o’qituvchining o’qitishdan kuzlangan maqsadni, uning talim-tarbiyaviy vazifalarini aniq
belgilay olishga, kursning mazmuniga mos tarzda amalga oshirishga erdam oladigan metod va
usullardan ilmiy asosda foydalana bilishga bog’liqdir.
Professor P.V.Gora tarix o’qitish usuli dasturi va maruza kursining ilmiy asoslariga
bag’ishlangan maruzasida M., 1992. 42-43- butlar) maktabda tarix talimi jaraenining umumiy
qonuniyatlarini qo’yidagi chizmada ifodalab ularning h’ar qaysisiga izoh’ beradi:
Tarix wqitishning maqsadi
talim-tarbiya va rivoja-
xususiyatlari va bi-
Tarix o’qitish (o’qitish va o’rganishni tashkil qilish
Tarixiy bilimlar, vatanparvarlik
tarbiyasi va o’quvchilarning rivojlanish darajasi
Tarix o’qitishning asosiy maqsadi, albatta o’tmish tarixni urganish va Vatanga sodiq
jamiyat kishisini tarbiyalashdan iborat.
Tarixni o’qitish deganda-tarixiy material vaatnga munosib ruh’da tarbiyalash va kamol
toptirish vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan jaraen, yangi o’qituvchi va
uqivchilarning aqliy ichki h’amda o’quv h’arakatlari tashqi jaraeni tushuniladi.
Tarix kursining mazmuni deganda tarix dasturlarida belgilab berilgan tarixiy bilimlar
kulami, o’quv materiali; uning asl mazmunini umumlashtirishi uquvchilarning tarixiy
materiallari uzlashtirish va olgan bilimlarini foydalana bilish soh’asidagi o’quv usullari,
kunikma va malaqalar sistemaisni egallashlari kuzda tutiladi.
Tarix o’qitishni tashkil deganda, tarixni o’qitish va o’quvchilarning uni urganishni
tashkil qilish, ularning urganish faoliyatini o’qituvchining boshqarishiga erdam beradigan
usullar, o’quvchilardagi mavjud bilimlarini ishga solish va ularni ijodiy bilishga
junaltiradigan topshiriqlar tizimi h’amda talimning turli xil formalari dars, amaliy
Tarix o’qitishning maqsad va vazifalarini, mazmunini muvaffaqiyatli ravishda amalga
oshirilishi; o’quvchilarning tarix fan asoslarini tarixiy materilga mos samorali metodlarni
bilish va bilimlardan foydalana bilish malakalarini puxta uzlashtirishlari, shu assoda yangi
jamiyat kishisining zaruriy sifatlarni tabiyalash o’quvchilarning tarixiy tafakkurini, tasavvuri
va nutqini, maxsus va umumiy qobiliyatlarini ustirish kuzda tutiladi.
Demak, o’qitishning maqsadi uning mazmuni bilan belgilanadi, maqsadi va
mazmuniga mos keladigan o’qitish usllari tanlanadi, o’qitishning samarasi esa o’qitishda
erishilgan qatiy ijobiy natijalar bilan tekshiriladi, yani tarixiy bilimning sifati, tarbiya va
o’quvchilarning kamol topishi darajasi bilan ulchanadi.
Talimni muayyan pedagogik maqsadga yo’naltirmoq uchun o’qituvchi maktabda tarix
uqitishning maqsadini, uning asosini tashkil qilgan talim-tarbiya vazifalarini bilib olishining
o’zi kifoya qilmaydi. Shu bilan birga, umumiy vazifalarni amalga oshirishda h’ar bir sinfda
o’qitiladigan tarix kursining o’rni, vazifalari, o’z navbatida mazkur kursining o’qitishning
talim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishda uning h’ar bir bo’limi, bulimdagi mavzular h’atto
h’ar bir darsda utiladigan mavzuning h’am asosiy vazifalari oldindan belgilab olinishi kerak.
Chunki h’ar bir tarix darsining butun tarix kursining umumiy darslar tizimida tutgan o’rni bor,
bu darsda maktabda tarix o’qitish oldiga qo’yilgan umumiy vazifaning qandaydir elementi eki
bo’lagi h’al etiladi.
Tarix o’qitish usullari o’qitish jaraenin tarkibiy qismlari ular o’rtasidagi qatiy
takrorlanadigan o’zaro aloqa va bog’lanishlarda nomoen buladigan qonuniyatlarni ochib
beradi va tarix o’qitish jaraenini takomillashtirishda ulardan foydalanig yo’l-yo’riqlarini h’am
ko’rsatib beradi. Tarix o’qitish jaraeni ikki yo’l bilan o’rganiladi: 1. kuzatish usuli. Bu usulda
foydalanganda, turli xildagi o’quv metodik adabietlar, o’quvchilarning ezma ishlari,
maruzalari, ularning javoblari ezilgan kuchirmalar, o’qitishga berilgan bah’o va chiqarilgan
xulosalar bilan tanishib chiqiladi, darslar kuzatiladi, o’quvchilarning bilimi va malakalar
2. Tadqiqot usuli. O’qituvchi o’qitish jaraenini o’zi h’oxlaganicha uyushtiradi. O’nga
bazi o’zgarishlar kiritadi, natijasini tekshirib kuradi. Xullas, ijodiy ish qiladi va uning bu ishi
ilmiy tadqiqotga uxshab ketadi. Taniqli pedagog Suxomlinskiy: “Pedagogik meh’nat ilmiy
tadqiqotga yaqin turadi” degan edi. Biroq, o’qituvchi qilgan ijodiy izlanishlarining ilmiy
todqiqotdan farqi , avvalo, shundaki o’qituvchi darsda amaliy vazifalarni h’al qilishi uning
xulosalari esa, o’z faoliyatining natijasi bo’ladi. İlmiy tadqiqotda ko’pchilik o’qituvchilarniig
ishi uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar tadqiq etiladi, chiqarilgan xulosalar ilmiy asosda
3. Tarix o’qitish metodikasi tarix fani bilan uzviy bog’langandir. Tarix fani kishilik
jamiyatining taraqqiet qonunlarini bilish utish h’ozirgi zamonni yaxshiroq tushunib olishga,
kelajakni oldindan qurishga imkon beradi.
Tarix o’qitish ususli maktabda tarix o’qitish jaraenining tarkibiy qismlari va ular
o’rtosidagi qonuniyatli aloqalarni ochib berish bilan birga o’qitishning samorodorligini oshira
borish maqsadida tarix o’qitish jaraenini tadqiq etish usullari bilan h’am qurollantiradi.
Tarix fani asoslarini ochib berish maqsadida tarixiy manbalar, faktlar va umumiy
Tarix o’qitishda o’quvchilarning eshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman ruh’iy
faoliyatini etiborga olmasdan turib, ularning o’quv faoliyatiga samarali tasir etib bo’lmaydi.
Shu sababli uslub ruxshunoslik (psixologiya) fani bilan chambarchas boqlangan.
Uslub talim-tabiya h’aqidagi pedagogikal fani, uning tarkibiy qismi bo’lgan dialektika
bilan chambarchas boqlangan, uning mustaqil bir tarmog’idir.
Tarix o’qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi
1. Tarix o’qitish usullari masalasiga tarixiy endashish.
2. 1917 yildan 1991 yilga qadar tarix o’qitish.
3. Mustaqillik yilarida tarix o’qitish muammolari.
1. Karimov İ.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiet yo’li.T., 1992
2. Asqarov A. O’zbekiston mustaqilligi sharoitida tarix fanining vazifalari. – «O’zbekistonda
ijtimoiy fanlar». T., 1992 O’ N 7-i
3. Sadiev A. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish.T., 1993
4. Sadiev A. Maktabda tarix bilimlarining h’ozirgi ah’voli va uni o’qitishni milliy asosga
Metodikaning rivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy va siesiy tarix bilan, tarixiy va
pedagogika ilmlarining rivojlanishi bilan bog’liq.
Metodikada to’plangan tarixiy tajribani o’rganish bugungi kundagi tarixiy talimning
murakkab va dolzarb muammolarini ilmiy, h’aqiqiy echimini topishga erdam beradi.
Maktabda tarix predmet sifatida o’qitila boshlaganidan keyin o’qitishning maqsadi va
mazmunini belgilash, uni eshlarga tushuntirish soh’asidagi savollarga amaliy javob berish
zaruriyati ostida tarix o’qitish metodikasining dastlabki elementlari yuzaga kela boshladi.
XIX asrning oxiri-XX asr boshlarida tarixiy bilim beradigan xususiy maktablar paydo
bo’ldi. Yirik shah’arlarda jamoatchilik pedagogik tashkilotlar vujudga keladi.
Maktab tarixiy talimining rivojlanishida P.G.Vinogradov, N.İ.Kareev, S.F.Platonov
kabi tarixchilar-”liberal” yo’nalishda to’rdi. Ularning darsliklarida jamiyatning siesiy, tarixiy-
madaniy turmush h’aet, iqtisodiy rivojlanish bo’yicha faktlar berildi. O’lar tarix o’qitishda
kursatmali obrazli o’qitish usullarini va o’quvchilarning fikrlashini faollashtirishni tavsiya
M.N.Pokrovskiy, N.A.Rojkov, M.N.Kovalenskiy va boshqalar ”radikal” yo’nalishda
deb qaralgan. N.A.Rojkov darsliklarida 1- o’ringa manba, h’ujjatlarni qo’yib, ular bilan
ishlash o’quvchilarning aqliy mustaqilligini o’yg’otishi kerak edi. Kovalenskiy 5 jildli
xrestomatiyasida va darsligida iqtisodiy va sinfiy kurash masalasiga ko’proq etibor qiladi.
Sotsiologik maktab vakili R.Yu.Viller-umumiy tarix bo’yicha darsliklarida induktiv
metod asosida sotsiologik tushunchalarni va tarixiy jaraen qonuniyatlarini ochishni tavsiya
O’quvchilarning bilish ischanligini faollishtirishda o’qitishning ”real”, “laborotoriya”,
”referat”, ”dramatizatsiya” metodlari qo’llanildi.
XX asr boshida tarixiy manbalar asosida tarix o’qitishning ”real” metodi tiklandi.
M.N.Pokrovskiy va N.A.Rojkovlar uning tarafdorlari bo’ldi.
Laborotoriya metodi o’quvchilarning tarixiy h’ujjatlar va ilmiy ommabop adabietlar
bilan mustaqil ishlashiga asoslandi.
Referat metodining astoydil targ’ibotchisi N.P.Pokatilo bo’ldi. O’ning fikricha
o’quvchi refarat orqali bosh manoni ikkinchi darajalidan ajrata oladi. U referatni mustaqil
ishlash ko’nikmasini shakllantirishning asosiy usuli deb h’isobladi.,
metodi A.F.Gartvich tomonidan tasvirlanadi. O’nda o’quvchilarga tarixiy materiallarini
rollarbo’yicha o’qish tavsiya qilindi. Usullar h’a’r xil bo’ldi: badiiy va ilmiy ommobap
dabietlar asosida tarixiy voqeani instsenirovka qilish, materialni mutah’kamlash uchun darsda
eshitganlarini dramalashtirish va h’akozalar.
O’quvchilarda o’qitishda aniq obrazlarni
shakllantirish tarix darslari uchun karta va kartinalarning ishlab chiqilishiga olib keldi.
O’qitish jaraenining ajralmas bo’lagi sifatida ekskursiya ishlari paydo bo’ldi. Tarixni
o’rganishda o’lkashunoslik materiallari h’am jalb qilina boshladi.
XIX asrning oxiri XX asr boshida o’qituvchilar uchun birinchi uslubiy qullanmalar
paydo bo’ldi. Nijegorodli o’qituvchi A.Krolyunitskiyning “Tarixning elementar kursi
metodikasi tajribasi” tarixni o’qitish masalasi bo’yicha qimmatli maqalolardan iborat bo’ldi.
N.P.Pokatiloning ”Boshlovchi o’qituvchi uchun amaliy boshchilik” (Spb, 1912),
kitobida o’z davri uchun etakchi tavsiyanomalar berildi. Qo’llanmada qo’shimcha berilgan
bo’lib, unda darslik qullanmalar, badiiy, ilmiy-ammabop va uslubiy adabietlarning tizimi
XIX asr oxiri- XX asr boshida h’ar xil tipdagi darsliklar, kitoblar, ko’rsatma qurollar
chiqarildi, lekin metodika ilmiy-nazariy umumiylashtirish darajasiga ko’tarila olmadi.
Shurolar h’oqimiyati o’rnaganadan keyin xalq talimi h’am mustamlakachilik tizimiga
moslashtirildi. 1929 yilda eski imloning avval lotin imlosiga, keyin rus imlosiga o’tishi
eshlarning madaniyat va avlodlar boy tarixiy merosidan mah’rum bo’lib qolishiga sabab
bo’ldi. Maktablardan talim-tarbiya milliy zamindan uzib tashlandi. Bunday siesatga norozilik
bildirganlar millatchilikda ayblanib, taqib ostiga olindi, 191i yilda Toshkentda ochilgan
musulmon xalq dorilfunonini va uning xodimlari taqdiri shunday bo’ldi. 1920 yilda Turkiston
xalq dorilfununi tugatilib, u O’rto Osie davlat universitetiga qo’shib yuborildi. Uning mudiri
va o’qituvchilarining aksariyat ko’pchiligi xalq dushmoni-jadidchi, panturnizm g’oyasi
targ’ibotchisi, millatchi tashg’asi bosilib, qatog’on qilindi. Shu dorilfunun mudiri, olim,
ezuvchi va shoir, otashin marifatparvar, ijtimoiy-siesiy h’arakatlarning faol ishtirokchisi
Mukovvarqori Abdurashidxonov h’isobga olinib, otib tashlandi.
20 yillar oxirlariga kelib, mamuriy buyruqbozlikka asoslangan mustabid markaz uzil-
kesil shakllanib ulgirdi. Maktab tarix bilimlari tizimi h’am xuddi shu yillarda yani 30-yillar
boshida shakllandi. Xalq talimiga rah’barlik qilishdagi demokratik printsip butunlay buzildi.
Tarix o’qiitish o’rganishni bir xil tizimga solib, uni siesat manfaatiga bo’ysindirishda partiya
va davlat rah’barlarining tegishli qarorlari h’amda ko’rsatmalari asosiy rol o’ynadi. Fanlar
bo’yicha yagona, maxsus va majburiy h’amda barqaror darsliklarning bo’lishi, markazda rus
tilida nashr qilinishi, joylarda, tarjima qilib, o’qitishni mamlakat miqiesida maktab talimiga
vasiylik qilish va uning ustidan siesiy nazoratning kuchaytirilishi eshlarni davlat siesati,
yagona partiya g’oyasiga sodiq kishilar qilib tayerlashni ko’zda tutar edi.
193i yilda “VKP(b) tarixi qisqa kursi” darsligi nashr qilinib markazda nashr qilingan
barcha darsliklarga, shu jumladan tarix darsliklariga shu darslik tizimi asos qilib olindi.
Shu tariqa, 20 yillar oxiri 30 yillarning boshlariga kelib, maktab tarix bilimlari tizimi
shakllandi. 40 yillarda esa darsliklar yaratildi. Bunda davlat siesatiga moslangan, yagona
partiya g’oyasi singdirilgan darsliklar yaratildi. Umuman davlat siesati umrini iloji boricha
uzoqqa cho’zish asosiy maqsad qilib quyilgan ei. 1934 yildan etiboran sobiq SSSR miqiesida,
shu jumladan O’zbekiston maktablarida tarix qo’yidagicha o’qitildi:
III-IV sinflarda SSSR tarixining qisqacha kursi, V-VI sinflarda qadimgi dune va o’ota
asrlar tarixining elementar kursi, VIII-X: sinflarda SSSR tarixi va yangi tarix kursi;
Keyinchalik eng yangi tarix kursi kiritildi. O’zbekiston xalqlari tarixi mustaqil fan sifatida
o’qitilmay, balki undagi bazi voqealarnigina Rossiya tarixi tarkibida o’qitish, eshlarni
ajdodlarimizning boy merosidan, ananlaridan mah’rum etish maqsadida ularni chetga surib
qo’yish ana shu davlat siesatining erqin ifodasi natijasi edi. Msunur darsliklarda tarixiy faktlar
va nomlarga to’ldirib yuborgan edilar. Bazi muh’im tushunchalarning mazmuni chuqur ochib
berilmasdan, ko’pincha ularga qisqacha izoh’ berish bilan kifoyalanilgan edi, ularda
o’quvchilarni mustaqil ishga rag’batlantiruvchi sovallar va vazifalar h’amda tarixiy
9ujjatlardan namunalar berilmagan edi.
Maktab tarix o’qitishning shakl va usullarini h’am ishlab chiqishni h’am talab etdi.
1939 yili V.N.Bernadskiyning “Yuqori sinflarda tarix o’qitish metodlari” H(L.a’9q9), a’9n’o’
yilda N.V.Andrevskaya bilan V.N.Bernadskiylarning ”Etti yillik maktablarda tarix o’qitish
metodikasi” va boshqa uslubiy qo’llanmalar nashr etildi va o’zbek tiliga tarjima qilindi.
Jumh’uriyatimizda 191i yil dekabr oyidan boshlab nashr qilina boshlangan ”Maorif
(h’ozirgi xalq talimi”) jaridash maktabda tarix o’qitishni yo’lga qo’yish va o’qituvchilarning
pedagogik mah’oratini oshirishda muh’im ah’amiyatga ega bo’ldi.q
O’zbekistonda tarixiy uslubiy fikrlarning taraqqietida 1940 yil avgustda O’zbekiston
Moarif Vazirligi h’uzurida tashkil etilgan tarix va jamiyatshunoslik o’quv-uslubiyat kengashi
tarix sektsiyasining faoliyati h’am katta ah’amiyatga ega.
U darsliklar tarjimasi va qo’llanmalarning narsh qilinishiga etibor berildi.
1941 yil 22 iyundan Vatan urushi boshlandi. Bu yillikda mamlakat tarixinigina emas, balki
jah’on xalqlari tarixini h’am chuqur o’rganish aloh’ida ah’amiyat kasb etdi. 1942 yilda
Yu.S.Sokolovning uslubiy qo’llanmasi nashr etildi. (Sokolov Yu.A. Ulug’ Vatan urushi va
o’rta maktabda qadimgi dune o’rta asrlar h’amda yangi tarixni o’qitish vazifalari UzSSR
maorif xalq kommisarligining maktab boshqarmasi Uzbavnashr T.1942. Ammo bundan keyin
h’am talim mazmuni saezlashib, u asosan ijtimoiy iqtisodiy jaraenlar sinfiy kurash va
ommaviy h’arakatlar doir mavqum va murakkab tushunchalar majmuldan iborat bo’lib
qolaverdi. Tarixning bu taxlitda o’qitilishi o’quvchilarning ijodiy fikrlashga to’sqinlik qildi,
tarixiy jaraenni tarixiy tarzda tasavvur qilishdan nariga o’tmadi.
O’quvchilarning darsda material mazmunini yaxshi tushunolmay, uni edlab olish
ularning fikr doirasi kengayishiga to’sqinlik qiladi.
Maktabda tarix o’qitishning yangi tartibi amalga oshirildi. SSSR tarixi dasturiga
birinchi marta kiritilgan O’zbekiston tarixi materiallarini tanlash printsipini takomillashtirish,
uni o’rganish asoslarini ishlab chiqish, o’quv-uslubiy adabietlar yaratilishida 1940 yil
avgustdan o’z faoliyatini boshlagan. O’zbekiston maorif Vazirligi qoshidan o’quv uslubiy
kengashi, tarix sektsiyasi muh’im rol o’ynadi. Shu sektsiya azolari K.O.Oqilov, N.V.Teyx
tomonidan 1960 yida IV sinf o’quvchilari uchun O’zbekiston tarixiga oid 26 h’ikoyadan
iborat qo’llanma yaratildi. (T.1961), Sektsiyaning azosi R.K.O’rmonova esa 1963 yilda VII
sinf tarix o’qutuvchilari uchun O’zbekiston tarixidan qo’llanma yaratildi. (M.”.Voxatov,
K.E.Jestov, B.T.Dagtler O’zbekiston SSR tarixi O’zbekiston maktablarining VIII sinf
o’qituvchilari uchun o’quv qo’llanma T. 1964). Shu yil K.O.Oqilovning ezgan sakkiz yillik
maktablarning VII cinflari uchun o’quv qo’llanmasi nashr etildi.
Shunday qilib 60 yillarining o’rtalariga kelganda O’zbekiston tarixi bo’yicha bazi
qo’llanmalarni yaratishga muvofiq bo’lindi. 1965 yil may oyida maktabda tarix o’qitish
tartibini o’zgartirish to’g’risidagi qaror qabul qilindi.
1966-1967 yillarda o’rta maktablarning VII-X sinflari uchun O’zbekiston tarixi
bo’yicha yangi o’quv qo’llanmalari yaratildi. (Ya.”ulomov, R.Nabiev O’zbekiston SSR tarixi
O’zbekiston maktablarining IX-X sinflari uchun o’quv qo’llanma T, 1966)/
1971-yilda pedagogika fanlari bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlarning mavofiqlashtirilishi
munosabati bilan O’zbekiston Oliy va o’rta maxsus talim vazirligi va O’zbekiston maorif
Vazirligining buyrug’i bilan ”O’rta maktabda O’zbekiston SSR tarixini o’qitish muommasi
bo’yicha olib borilaetgan ilmiy tadqiqot ishlariga rah’barlik qilish Nizomiy nomidagi
Toshkent davlat pedagogika oliygoh’i tarix qulmietida tashkil etilgan. Tarix va
jamiyatshunoslikni o’qitish uslubieti kafedrasiga yuklatildi. Bunda O’zFA akademigi
Ya.”ulomov katta xizmat qildi.
Tarix talimini o’z vazifasini h’ozirgi milliy maktab talabiga javoban bajara almadi.
Undan kamchiliklar asosan uch guruh’ga bo’linadi.
1) Tarix talimi mazmunining yagona mafkura iskanjasiga tushib qolganligi uning inqirozning
asosiy sabablaridan biri edi.
2) Bu h’ol uning mazmunan saezlanishi bilan birga egasiz h’amda mavqum va zerikarli
tafsilotlarga aylanib qolishiga sabab bo’ldi. Ajdodlar tarixi ularning shon-shuh’rati va jabr-
jafolari h’aqidagi erqin xotiralar tarix darsliklarida o’z ifodasini topa olmadi. Tarixiy
bilimlarning bir xil yo’nalishi va tizimga solib qyo’ilishi o’quvchilarning ijodiy fikrlashga,
fikr doirasi kengayishiga to’sqinlik qildi.
3) Tarix kursining tkzilishi uni o’qitish o’rganish tartibini milliy asosga qarshi
printsipining buzilishi va bu narsa pedagogika-didaktika talablariga javob ermasligi yana bir
kamchiligidir. Sobiq SSSR xalq talimi davlat qo’mitasi raisi G.A.Yagodin 1988 yil dekabrda
shu soh’adagi kamchiliklarning asosiy sabablaridan biri milliylik printsipidan voz
kechilganligi bilan bog’liqligini ko’rsatib bunday degan edi:
“Talim-tarbiyani milliy madaniyatdan ajralgan h’olda yo’lga qo’yish o’quvchilarni
nasl-nasabini namalum kishilar, deb h’isoblash demakdir. Ayni milliy o’zligini anglab
etmaganalik, milliy va madaniy masalalarda tayergarlikka ega emaslik millatlararo
munosabatlarda buzilishlar milliy xudbinlik ko’rinishlari uchun ko’pgina qulay zaminni
SSSR tarixi darsliklari talay darajada qamon rus xalqining, rus davlatchiligining tarixi
bo’lib qolmoqda” (Yagodin G.A. talimni insonparvarlashtirish va demokratiyalash orqali
uning yangi sifati sari ”Sovet O’zbekistoni” a’9h’h’.g’g’-dekabr).
Maktablarda tarix o’qitishni Evropa xalqlari tarixidan emas, balki O’zbekiston xalqlari
tarixini o’rganishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bu pedagogik didaktik ilmiy printsipga
h’am mos keladi. Balki jah’on xalqlari tarixini o’rganishni o’quvchilarning O’zbekiston
xalqlari tarixidan olgan bilim va ko’nikmalariga suyangan h’olda tashkil qilish maqsadga
1 yo’l. O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganib bo’lgandan keyin jah’on xalqlari tarixini
2 yo’l. O’zbekiston xalqlari tarixini taraqqietdagi malum davrlarni jah’on xalqlari
tarixi taraqqietining ana shu davrdagi bog’lab, birgalikda qiesiy o’rganish. Ana shu 2 yo’l
tarix bilimlari yangi kontseptsiyasiga asos qilib olindi.
İ.A.Karimov ”O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiet yo’li” asarida:
“yangi demokratik talim kontsepsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim bo’ladi.
Bunda o’zbek xalqining va respublika xududida yashovchi boshqa xalqlarning milliy tarixiy
va madaniy ananalari, manaviy tajribasi talim va tarbiya tizimimizga o’zviy ravishda
kiritilishi zarur”, -degan fikrlari pedagoglarimizni tarix talimini davr talabi darajasiga
ko’tarish yo’lidagi muh’im vazifalari bo’lmog’i kerak.
“Avvallari darsliklar murakkab, akademik tilda yozilardi. Bu o‘quvchini fandan, maktabdan bezdirdi” — Respublika ta’lim markazi tayyorlagan darsliklar chindan yangimi?
2021–2022-o‘quv yili uchun Respublika ta’lim markazi O‘zbekistondagi 1—2-sinf o‘quvchilariga yangi avlod darsliklarini taqdim etdi. Mavzulashtirilgan, eski darsliklardan farq qiladigan, tamomila o‘zgartirilgan, turli suratlar, illyustratsiyalar bilan boyitilgan va spiralsimon tarzda o‘qitiladigan kitoblar o‘quvchilar e’tiboriga havola etilgan. Xo‘sh, yangi avlod darsliklari mutaxassislar ta’kidlaganidek, butunlay yangimi?
Shuhrat Sattorov
Respublika ta’lim markazi direktori
2020-yilda davlatimiz rahbari, Xalq ta’lim vazirligi tomonidan tubdan metodikani, mazmunni yangilash, yangi avlod darsliklarini yaratish vazifasi qo‘yilgan edi. XX asr vaqtga asoslangan yoki dalillarni yod olishga yo‘naltirilgan ta’lim bilan o‘ziga xos bo‘lgan. Lekin bugungi kunda ta’lim butun dunyoda o‘rganish natijalariga asoslangan. Ya’ni o‘quvchi darslikdagi, dasturdagi biror mavzuni o‘rganolmadimi, yana o‘sha mavzuni o‘qiydi. Bizga o‘xshab soatlarga bo‘lib berilmagan. O‘quvchi o‘rgansa-o‘rganmasa, keyingisiga o‘tib ketaveramiz. Natijada bola tushunmagani sayin darsni yomon ko‘ra boshlaydi. O‘z-o‘ziga nisbatan bahosi pasayib ketadi.
Foto: “Daryo” / Dilruh Isomiddinova
Eng katta muammo ham shunda. Endi faqat yod olishga emas, balki kompetensiyalarga asoslangan deyilyapti butun dunyoda, ya’ni ko‘nikmalarga. O‘quvchi nimanidir bilsin va nimanidir qila olsin. Bu shunchaki yod olishga mo‘ljallangan kontent emas, darslik va dars ham yod olishga yo‘naltirish emas.
Sinfxonada o‘qituvchi emas, o‘quvchi hukmron bo‘lsin. O‘quvchining mustaqil faoliyati ko‘proq qo‘llab-quvvatlanadi. O‘qituvchi esa yo‘naltirib turadi. Bu nimaga olib keladi? Oxir-oqibat bu o‘quvchining ertaga hayotga ham tayyor bo‘lishiga turtki beradi. Ya’ni u sinfxonada tanqidiy fikrini bildira olsa, ijodiy fikrlasa, jamoa bo‘lib ishlashni o‘rgansa, muammoga yechim topolsa, unda to‘g‘ri qaror qabul qilish, yangi g‘oyani ilgari surish, fan nuqtai nazaridan dunyoni o‘z ko‘zi bilan anglash ko‘nikmalari shakllanadi.
O‘quvchining aynan mustaqil faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan, ya’ni ko‘proq amaliyotga yo‘naltirilgan yangi milliy o‘quv dasturi loyihasini 2020-yildan boshlab ishlash boshlangan edi. Bunga jami 246 nafar mutaxassis jalb etilgan. Har bir fanni aynan tag-tubi, mohiyati bilan yangilaydigan yangi dastur sifatida buni oldindan ko‘ra oldik.
Sevara G‘iyosiddinova
Respublika ta’lim markazi Kimyo fani metodisti, “Tabiiy fanlar” darsligi muallifi
Foto: “Daryo” / Dilruh Isomiddinova
– YUNESKO bilan hamkorlikda yaratdik barini. U yerdagi olimlar ham jalb etilgan. Oliy va maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablardan amaliyotchi o‘qituvchilardan yig‘ilgan jamoalar ish olib boryapti. Biz ulardan-da qiziqroq mashg‘ulotlar yaratsak, o‘quvchilarimiz darsliklarni sevib o‘qiydi. To‘g‘ri, albatta, bu bor fan edi. Faqat avvallari ko‘proq e’tibor nazariy bilimga qaratilgandi. Endi qoida yoki formula bilan o‘quvchiga o‘rgatolmas ekanmiz.
Harakat mavzusiga to‘xtaldim hali. Bu harakat mavzusi hayotiy jarayonda. Men uni faqatgina formula yoki qoidalar bilan bersam, o‘quvchiga qiziq bo‘lmaydi. Masalan, o‘quvchi kitobdan ko‘chirib, keyin vazifani bajarardi. Bu yerda hozir aynan birinchi, ikkinchi sinf o‘quvchilari uchun daftarlar tashkil etildi. O‘quvchi ko‘chirishi uchun vaqtini sarflamaydi.
Shuhrat Sattorov: Bundan 17–20 yil avval oxirgi marta darsliklar yangilangan bo‘lsa, o‘sha vaqtlarda ular qanday yozilardi? Ochig‘i, muallifning ixtiyori asosida yozilardi. Ya’ni muallif nimani yaxshiroq, ko‘proq bilsa, o‘sha narsa kengroq yoritilgan darslikda. Butun fan o‘sha muallifning qobiliyati, dunyoqarashiga ergashgan. Butun millat ergashgan bunga. Shunaqa holatlar bo‘lganki, hattoki afsus mana shu mualliflar shogirdlarining ilmiy ishlarini darsliklarga boricha kiritgan holatlar kuzatilgan. Bu nimaga olib keldi? Darsliklarimiz murakkab tilda yoziladigan bo‘ldi. Akademik til — bu maktab uchun asosiy tilga aylanib qoldi. Natijada, biz fanni yaxshi ko‘rish, sevib o‘qish o‘rniga fanni yomon ko‘ra boshladik. Qoidalarga to‘lib ketdi hayot. Lekin bu qoida orqali biz hayotga kimni tarbiyalay oldik?
Muhriddin Avezov
Olmazor tumanidagi 278-maktabning Geografiya fani o‘qituvchisi, “Tabiiy fanlar” darsligi muallifi
Foto: “Daryo” / Dilruh Isomiddinova
– Xalqaro tajribalar o‘rganilganda, butun dunyoda boshlang‘ich sinflarda hattoki beshinchi, oltinchi sinflarda ham science — tabiiy fanlar darsligi o‘qitilishining guvohi bo‘ldik. Ularda e’tibor biologiya, geografiya, fizika, kimyo fanlarini bir-biriga bog‘liq holatda, ya’ni integral ravishda o‘qitishni maqsad qilgan. Bu birinchi jihati.
Ikkinchisi, bu yerdagi mavzularni o‘qitishda spiralsimon yondashuvga e’tibor qaratilgan. Ya’ni mavzular ketma-ket o‘tib-o‘tib ketiladi, bo‘ldi, u boshqa takrorlanmaydi emas. Masalan, birinchi sinfda o‘qitilgan mavzular ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi va hokazo sinflarda qaytariladi.
Mavzulardagi ma’lumotlar hajmi, mazmuni, yildan-yilga takomillashib, boyib, yanada kengayib va o‘sha ilm-fanga yo‘naltirilgan bo‘limlardan iborat bo‘ladi. Bu yerda bitta mavzuning ichida ham biologiya, geografiyaga oid bilimlar, ham fizika, ham kimyoga doir bilimlar integral tarzda berib boriladi.
Bola tevarak-atrof, borliqni yaxlit tasavvur qila oladi. Ilgari biz bo‘lak-bo‘lak qilib tushuntirgan bo‘lsak, endi xuddi shu atrof-borliqni u bitta yaxlit tabiat ekanini yaxshiroq anglab yetishi uchun harakat qilamiz.
Ba’zi ma’lumotlar og‘zaki yoki matn ko‘rinishida yozilmagan kitobda. Lekin illyustratsiyalar shunaqa joylashtirilganki, undan mazmun kelib chiqadi. Kichik tadqiqotlar joriy etildi. Ya’ni o‘quvchi faqat hamma narsani o‘qib-o‘rganmaydi. Balki shu kichik tadqiqotlarni bajarish orqali undan o‘zi mustaqil xulosalar chiqaradi.
Shuhrat Sattorov:
– Darsliklardagi eng katta muammo nimada edi? Nimaga biz darsliklardan shu qadar sovib qoldik? Chunki ularning aksarini o‘quvchini bilmagan, maktabga kirmagan mualliflar yozishgan.
Bugun biz tarozini teng qo‘ydik. Tadqiqotlar, xalqaro tajriba bir yoqda, o‘zimizning o‘qituvchilar tajribasi, bolalarimiz qiziqishi, manfaatini himoya qiladigan muallimlar jamoasi tarozining ikkinchi pallasida.
Biz dasturlarni chiroyli qilib yangiladik-da darsliklar yangilanmadi, o‘qituvchilar yangilanmadi. Chunki bizning sharoitda o‘qituvchilar to‘liq darsliklarga bog‘lanib qolishgan. Darslik ustoz uchun yagona qolip vazifasiga aylangan, bugun ham shu vazifani bajarmoqda. Endigi maqsadimiz — mana shu an’anani to‘xtatish. Ya’ni o‘qituvchi endi mana bu yerdagi dastur asosida harakatlanishi kerak.
Sa’dulla Quronov
Respublika ta’lim markazi metodisti, “Ona tili va o‘qitish savodxonligi” darsligi muallifi
Foto: “Daryo” / Dilruh Isomiddinova
– Har bitta darslik yozayotgan jamoaning ichida mana shu Kembrij darsliklarini yozgan va xalqaro trener bo‘lib kelayotgan xorijlik ekspertlar bor. Ularning ishtirokida darsliklarni yozamiz. Shunchaki o‘zimiz yozmaymiz. Avval dars olamiz. Trenerlik qilishadi bizga.
Hozirgi ona tili qanaqa? Ona tili deb bo‘lmaydi, bu fan ona tili ham emas, o‘qish ham emas. Bu fan yaxlit ona tili va o‘qish savodxonligidir. Bu to‘rtinchi sinfgacha amalda bo‘ladi. Birlashtirildi. Biz ona tilini o‘qishdan ajratib kelganmiz. Lekin ona tilini bilishi uchun bola o‘qishni bilishi kerak. Ikkovi bir-biri bilan bog‘liq. Ona tilini mukammal bilgan inson to‘rtta ko‘nikmani o‘zlashtirishi kerak: o‘qib tushunish-tinglab tushunish-yozish- nutq.
Eng katta muammolardan biri — DTM testlari bo‘lgan. Grammatikaga yopishib olishimizga yo‘l ochgan.
Oldingi ona tili darsliklarimizga e’tibor qilsak, jarangli va jarangsiz undoshlar degan yoki ot so‘z turkumi degan mavzu bo‘lardi-a? Hozir unaqa mavzular yo‘q. O‘rniga aytganimdek, “Jurnalist bo‘lib qolsam”, uy hayvonlari yoki bir “Maktabim gazetasi muharriri bo‘lib qolsam, “O‘zim savdo qilaman”, “Bozor qilishni bilasizmi?” degan mavzular bo‘ladi.
Shokir Yo‘ldosh
Respublika ta’lim markazi metodisti, “Ona tili va o‘qitish savodxonligi” darsligi muallifi
Foto: “Daryo” / Dilruh Isomiddinova
– 2017-yilda boshlab O‘zbek tili va adabiyoti universitetiga ona tili o‘qitish metodikasini yangilash topshirig‘i berilgan. O‘sha topshiriq asosida laboratoriya tashkil etilgan. O‘zim ham laborant sifatida u yerda ishlaganman. Turli davlatlarning, xususan, qardosh davlatlar yoki bizga begona uzoq mamlakatlarning ona tili o‘qitish metodikasini o‘rganib chiqqanmiz.
Bizga birmuncha yangi soha bo‘lgan psixolingvistika va neyrolingvistika sohalari yordamga kelgan. Oldingi yondashuvimiz ham xato emasdi. Faqat tilga boshqacha qarardik. Ya’ni biz tilni grammatik qoidalar jamlanmasi, ma’lum bir struktura, konstruksiya, bitta bino qurish mumkin va hamma bir xil qurishi kerak, deyilgan qarash bilan o‘qitganmiz. Bu noto‘g‘ri demayman. Agar hammani filolog qilmoqchi bo‘lsak, butun jamiyatni filologiya sohasidagi chuqur bilimga ega inson qilmoqchi bo‘lsak, bu eng to‘g‘ri yo‘l. Lekin unaqa qilmoqchi emasmiz. Biz ijtimoiy faol fuqaroni yaratishimiz kerak.
Mavzuga oid fikrlarning to‘liq variantini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasi orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Charos Nizomiddinova tayyorladi.
Tasvirchi va montajchi — Ilhom Xursanaliyev