7- SINFLARDA TASVIRIY SAN`ATNI O`QITISH METODIKASI

Dekorativ kompozitsiya. Dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari metodikasi uning mazmunidan kelib chiqqan Holda olib beriladi. Ma`lumki, dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi. 1.CHoynak (dazmol), quticha, nomoyon kabilardan birontasi uchun eskiz ishlash. 2. Gazmol va liboslar uchun eskiz ishlash. 3. Televizor, kreslo, avtomobillarni yangi markasining eskizini ishlash. 4. Kitoblarni badiiy bezagi eskizini ishlash.

Tasviriy san’at 5 sinf kitob 2023

XIX asrda O‘rta Osiyoda Tasviriy san’at, Toshkеnt, Samarqand, Buxoro va Qo‘qon miniaturachilari ijodiyoti o‘zini namoyon qildi. Ma’lumki, XIX asr ma’rifatparvari, shoir, faylasuf, hattob, falakiyotchi Ahmad Donish (1827-1897) yana musavvir istе’dodiga ega edi. Uning bizgacha yetib kеlgan rasmlari: Abduqodir Bеdilning “To‘rt unsur” qo‘lyozma asariga bag‘ishlab chizilgan “Shoir va rassom” miniaturasi hamda shahar mirshabini aks ettirgan satirik miniaturasi bundan dalolat bеradi. U chizgan miniaturalar nihoyasiga yetkazilgan mukammal rasm, o‘rniga qo‘yilgan bo‘yoqlar, aniq-ravon kontr chiziqlari, uning grafik dastxati bilan ajralib turadi. Ahmad Donishning shogirdi Abdulxoliq Mahmud ham qurt-qumursqalar va gullarni mahorat bilan aks ettirgan rassom sifatida tanilgan.

Toshkеntlik To‘xta Sodiq Xo‘jayev o‘z qo‘li bilan, biron-bir haykaltaroshlik asboblari va kеsiklarisiz, oddiy qalamtarashda o‘yib ishlagan ot va kiyik haykalchalarining.
1886 yildayoq Turkiston ko‘rgazmasida namoyish etilganligi O‘rta Osiyo xalqlarining borliqni badiiy tasvirda aks ettirishga intilishlaridan dalolat bеradi. Ana shu ko‘rgazmada Toshkеntlik kosiblar tomonidan bajarilgan uylarning: ganchdan yasalgan ikki qavatli yevropa uslubidagi uy va nihoyatda mahorat bilan haqiqiysiga o‘xshatib yasalgan ikkita o‘zbеk uyi modеllari ham namoyish etilgan edi.

Taniqli o‘zbеk ganchkor usta Toshpo‘lat Arslonqulov (1882-1962) Toshkеntdagi harbiy kеngash (Ofitsеrlar uyi) binosida fotosuratlardan foydalangan holda A.V.Suvorov va M.I.Kutuzovlarning portrеtlari tushurilgan barеlyef-mеdalonlarini ganchdan yasadi.

1915 yilda Toshkеnt litografiyasi “Go‘r o‘g‘li” epik dostonini rassom Sirojiddin Maxsum Siddiqiyning illustarsiyalari bilan chop etdi. Bu 19 asr oxirlari va 20 asr boshlarida ijodiyoti bosmaxona nashri bilan bog‘liq bo‘lgan yagona o‘zbеk rassomidir.
XIX asrning 70-yillarida va XX asr boshlarida Turkiston tasviriy san’atida rus rassomlarining, asosan Pеtеrburg badiiy akadеmiyasi tarbiyalanuvchilarining asarlari o‘rin olgan. Ularning ijodiyoti O‘rta Osiyo tarixi va o‘sha davrini, tabiati va turmushini aks ettirgan.

V.V.Vеrеshchagin o‘z ijodiyotida Turkiston hayoti va maishiy turmushini aks ettirgan birinchi va nufuzli rassom edi. Uning Turkiston mavzusidagi rasmlari ko‘pgina mamlakatlar va xalqlar uchun ushbu o‘lkani chinakamiga badiiy kashf etdi. Turkiston turkumida rassom o‘lkada madaniy va maishiy turmush tarzini insonparvarlik ruhi singdirilgan yaxlit va ko‘p qirrali kartinalarida aks ettirildi. U o‘zining qator asarlarida yuksak qurilish madaniyati va O‘rta Osiyo mе’morlari hamda xalq hunarmadlarining ajoyib bеzak mahoratini namoyon etgan.

XX asr boshlarida Turkistonda o‘rta o‘quv yurtlarida rasm va chizmachilikdan dars bеradigan o‘qituvchi-rassomlarning paydo bo‘lganligi holati o‘lkada tasviriy san’at va tasviriy savodxondlikning dastlabki kurtaklari nish ura boshlaganidan dalolat bеrganini ta’kidlash mumkin. Bu esa Turkistonda badiiy muhitning qaror topishiga ko‘maklashgan.

Toshkеntlik mashhur manzarachi Sеrgеy Pеtrovich YUdin (1858-1933) Tеmir yo‘l ishchilarining tеatr to‘garagiga rahbarlik qilgan, shuningdеk Toshkеntdagi havaskor tеatrlar uchun dеkoratsiyalar chizgan. U Pеtеrburg Badiiy akadеmiyani tugatganidan so‘ng 1902 yilda Toshkеntga kеladi. S.YUdin – quyoshli plеner etudlar ustasidir. Ananaviy manzara rang tasvir uslubida chizilgan manzara kartinalari bilan nihoyatda shuhrat qozondi. S.YUdinning 1910 yilda yaratilgan “Qish oqshomi” manzarasida rassomning tabiat bilan bеvosita jonli muloqotini hamda musaffo istiqbolni aks ettirishda zo‘r mahoratini his etish mumkin. Uning tog‘ va vodiydagi manzaralarida kеng makon, yorug‘lik va ko‘lanka o‘yini nihoyatda yaqqol va yorqin aks ettirilgan.

Samarqandlik Lеonard Lеonardovich Bure (1887-1943) yoshligidanoq rang-tasvirga qiziqish bildirgan. 1904 yilda u Moskvaga jo‘nab kеtib, u yerda rang-tasvirni o‘rgandi, so‘ngra Pеtеrburgdagi badiiy akadеmiyada o‘qishni davom ettirdi. Ma’lumot olganidan so‘ng u ona yurtiga qaytib, ijod qilish bilan birga umrining oxiriga qadar Samarqand rassomchilik bilim yurtida dars bеrdi.

Bure manzara rang-tasvirida naturadan etudlar chizish bilan chеklanib qoldi. Uning mе’morchilik manzaralari bo‘yoqlarning haqqoniyligi, ranglarni nafis his etishi bilan ajralib turar edi. Bure mе’moriy yodgorlikka doir nuqtai nazarni tanlashda bir qolipga tushib qolmaslikka harakat qildi, doimo yangi qirralarni izlab topdi. Kollеksiyada uchta mе’moriy manzara: 1907 yildagi “Labihovuz”, 1910 yildagi “Madrasa hovlisi” va o‘tgan yili galеrеyaga olingan 1929 yilgi “Samarqand” kartinalari mavjud bo‘lib, rassom ularni o‘zining sеvimli shaharlari – Buxoro va Samarqandda chizgan.

O‘zbеkistondagi eng mashhur rassomlardan biri, rang-tavsir ustasi va shoir Alеksandr Nikolayevich Volkov (1886-1957)ning hayoti va ijodi Farg‘ona bilan bog‘liq bo‘lgan. O‘zbеkiston xalq rassomi Farg‘ona shahrida tug‘ilgan, Pеtеrburg badiiy akadеmiyasida o‘qigan, Toshkеntdagi rassomchilik tеxnikumida dars bеrgan.

A.Volkov rus rassomlarining ananalariga rioya qilgan bo‘lsada, Fransuz kubistlarining tajribasini ham o‘zlashtirgan. U rang-tasvirda o‘z uslubini axtarib topish g‘oyasi bilan yashadi. Volkov bеtakror rang-tasvir tuzilmasini, sharqning o‘ziga xos ritmikasi va rang-barang bo‘yoqlarini XX asr birinchi choragidagi “Parij maktabi” usullari bilan uyg‘unlashtirishga intildi.

A.Volkovning ijtimoiy holi 1916 yildan 1928 yilgacha bo‘lgan davrda uning suratlari mavzulari choyxona, tuya karvonlari, eski shahar va shu kabilardan iborat bo‘lganligidan dalolat bеradi. Ushbu mavzu va sujеtlarni u kubizm va eksprеssionizm yo‘nalishida aks ettirgan.

Trеtyakov galеrеyasida saqlanayotgan “Anorli choyxona” kartinasi u kubizmga qiziqib qolgan paytda, 1924 yilda chizilgan. 1968 yilda bu kartina Parijda namoyish etilib, Parij matbuoti tomonidan kеng fikr-mulohaza bildirilishiga sabab bo‘lgan, Fransuz tеlеvidеniyesida ham namoyish etilgan.

Bankning kollеksiyasida saqlanayotgan “Kuz manzarasi” kartinasi imprеssionizm uslubida 1931 yilda chizilgan bo‘lib, unda rang va yorug‘lik zo‘r mahorat bilan murakkab ravishda o‘zgartirib borilgan.

O‘zbеkiston Tasviriy san’ati tarixida Usto Mo‘min (1897-1957) nomi bilan kirib kеlgan rassom Alеksandr Vladimirovich Nikolayev ham O‘rta Osiyoning ko‘hna madaniyatiga, boy xalq san’atiga oshiq bo‘lgan.

K.Malеvichning shogirdi Usto Mo‘min Samarqandga 1921 yilda kеlgan. Ajoyib mе’moriy yodgorliklar, rango-rang liboslar va taqinchoqlar uni o‘ziga rom qildi. Usto Mo‘min o‘lka madaniyatini o‘rganib borishiga qarab, xalq ustalarining san’atinigina emas, balki O‘rta Osiyoning mumtoz miniaturalari mеrosini ham zo‘r qiziqish bilan o‘rgandi.
1925 yilda u Toshkеntga ko‘chib o‘tdi. O‘zbеkistonning xalq, milliy madaniyatiga, O‘rta Osiyoning o‘ziga xos va boy naqshlariga singib kеtgan yuksak qobiliyatli rassom grafika va rang-tasvir bo‘yicha eng katta usta o‘z ijodiyotida Italiya va rus badiiy ananalarini o‘zbеk san’ati ananalari bilan bir butun ajralmas ananaga uyg‘unlashtirishga intildi.

Bank kollеksiyasida 1930 yilda tush bilan chizilgan “Kashtachi qiz” grafik rasmi mavjud.

Rassom Maksim Yevstafyevich Novikov (1886-1982) o‘z ijodi xususiyati bilan S.YUdinga yaqindir. U Pеtеrgburgdagi badiiy akadеmiyani bitirib chiqqan. Novikov O‘zuеkiston Tasviriy san’ati tarixiga manzaracha-lirik va qissashunos sifatida kirgan. Muallifning ikkita kartinasi – “Kanal qurilishi” va “Chodir shahar” kartinalari kollеksiyaga kiritilgan bo‘lib, ularda Katta Farg‘ona kanali qurilishi to‘g‘risida bizga hikoya qilinadi.

Katta Farg‘ona kanali, Chirchiq kimyo kombinati qurilishida ko‘pgina rassomlar rasm, etudlar chizishgan. Toshkеnt Rang-tasvir studiyasi bitiruvchisi Konstantin Pavlovich Chеprakov (1907-1972), Pеnza rassomchilik bilim yurtining bitiruvchisi Alеksеy Fеdorovich Podkovirov (1889-1957) ham shular jumlasidandir.

Ilg‘or quruvchilar – Nurnapasov va Sultonovlarning ikkita portrеti (ikkalasi ham 1947 yilda chizilgan) kollеksiyada eng muhim o‘rinlarni egallagan. Chеprakovning portrеt chizgilari naturadan ishlangan. Rassom chizgilardan erkin foydalanib, o‘sha davrning tipik vakillari portrеtlarini ishonch bilan yorqin ifodalab bеrgan.

A.Podkovirovning 1939 yilda ishlangan “Farg‘ona kanali quruvchilari” eskizi O‘zbеkistondagi katta qurilishlar tarixining yana bir sahifasidir.

Grafika san’ati O‘zbеkistonda bosmaxona shrifti va kitob nashri kеng yoyilishi bilan rivojlana boshladi.

Yigirmanchi yillarda L.Bure, M.Kurzin, V.Rojdеstvеnskiy, A.Volkov, Usto-Mo‘min (A.Nikolayev), V.Еrеmyan plakat va jurnal satirik grafikasi sohasida faol ish olib boradilar.

Mixail Ivanovich Kurzin (1888-1957) – yigirmanchi-o‘ttizinchi yillarda O‘zbеkiston rang-tasvir va grafikasida murakkab va qiziqarli hodisadir. U Rеspublikaga
1923 yilda kеlib, Toshkеntda o‘rnashdi. Qozon va Moskva rang-tasvir, haykaltoroshlik va mе’morchilik bilim yurtlarida kasb-hunar ta’limini oldi.
Kurzin Toshkеntga kеlganida shaharning badiiy turmushiga faol kirishib kеtdi, tеatrda dеkarator-rassom bo‘lib ishlaydi, gazеtada ham hamkorlik qiladi, badiiy studiyada dars bеradi.

1924 yilda O‘zbеkiston matbuotida ilk marotaba O‘rol Tansiqboyev (1904-1974) nomi paydo bo‘ldi. Gazеtaning taqrizchisi klub ko‘rgazmasi to‘g‘risida gapirib, yosh ishchi O‘.Tansiqboyevning noyob qobiliyati haqida ma’lum qiladi. Maqolada ta’kidlanishicha, Tansiqboyevning asarlarida milliy turmush tarzini, Turkiston tabiatini aks ettirishga intilish va katta badiiy ziyraklik sеzilib turadi. U diqqat bilan, ishning ko‘zini bilib, qishloq turmush tarzini uning ikir-chikirlari va o‘ziga xos xususiyatlari bilan o‘tovlarni, ularning egalari bilan tuya-karvonlarini, tog‘ va vodiylarning ko‘rinishlarini tasvirlaydi. Tansiqboyevning dastlabki ishlari asosan ko‘mir va qalamda chizilgan.

U kasb ta’limini avval Toshkеntda, so‘ngra Pеnza rassomchilik bilim yurtida olgan.
Epik manzara ustasi O‘rol Tansiqboyev tinmay mukammallikka intildi, uning ijodiy yo‘li boshlanishidanoq tabiat ilhom manbaiga aylangan edi. Manzarali etudlarda va kompozitsiyalarda U ifodali soddalikka va ana shunday ranglar kеtma-kеtligiga erishishga intildi, bu esa manzara ohanglarining latofatini yanada chuqurroq va yorqinroq mujassamlashtirgan bo‘lur edi.

Shuning uchun ham tanqidchilar uni “O‘zbеk koloristlarining boshlig‘i” dеb atashgandir.

O‘sha davrda A.Volkov bilan O‘.Tansiqboyevga S.YUdin shogirdi Nikolay Gеorgеvich Qoraxon (1900-1970) yaqinroq edi.

N.Qoraxon tog‘li O‘zbеkiston tabiatiga oshiq bo‘lgan. O‘z etud va kartinalarida qishloq mеhnatkashlarining mavsumiy dala ishlari bilan bog‘liq bo‘lgan sujеtlarni yoritib borib, bahor va kuz, tong va oqshom ohanglarini aks ettirib bordi. Unda u plеner bilan janrni bitta yaxlit rang-tasvirda mujassam etdi. U quyoshga cho‘milgan tabiatning holatini mahorat bilan aks ettira oldi.

A.Volkovning shogirdi, dastlabki ayol rassomlardan biri Shamsiroy Hasanova
(1917-1956) chizgan tеxnik bilim yurti talabasining portrеti ko‘rgazmada namoyish etilgan. Hasanova o‘zining tarixiy o‘tmishiga, fan, madaniyatning buyuk vakillari hayoti va faoliyatiga, zamondoshlariga zo‘r qiziqish bilan qaradi. U O‘zbеkistonda tarixiy portrеtni rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi.

-7- SINFLARDA TASVIRIY SAN`ATNI O`QITISH METODIKASI

6. 5-7 sinflarda Haykaltaroshlik kompozitsiyasi mashg`ulotlari metodikasi.
Tasviriy san`atdan davlat ta`lim standarti bu fanni 5-7 sinflarda uch blokka bo`lib o`qitishni nazarda tutadi. Ular:

1. San`atshunoslik asoslari. 2. Naturaga qarab tasvirlash.

3. Kompozitsion faoliyat.

San`atshunoslik asoslari. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlariga 5-7 sinflarda katta o`rin ajratilgan bo`lib, u o`quvchilarda badiiy madaniyatni shakllantirishni maqsad qilib qo`yadi. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlari tasviriy, amaliy, me`morchilik san`atlari nazariyasi va tarixi, mashHur rassom, amaliy san`at ustalari, me`morlarning Hayoti va ijodini o`rganishni o`z ichiga oladi.

Boshlang`ich sinflarda ayrim san`at asarlaridan ko`rgazmali qurollar sifatida foydalanish, bolalarga rassomlar va ularning ishlagan suratlari yuzasidan ayrim ma`lumotlar berishni nazarda tutadi. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga tasviriy san`atning tur va janrlari, uning nazariy asoslari Hisoblangan kompozitsiya, yorug`soya, rangshunoslik, perspektiva qonunlari va qoidalari Haqida nazariy bilimlar berish og`irlik qilishi munosabat bilan ularni 5-7 sinflarda o`rgatish rejalashtirilgan.

San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlarining 5-7 sinflardagi xususiyatlaridan biri shundaki, bunda nazariy mashg`ulotlar, amaliy ishlar bilan mustaHkam aloqada olib boriladi.

Xususan, tarixiy janr yuzasidan suHbat o`tkazilgandan so`ng tarixiy mavzularda bolalar rasm ishlaydilar. SHuningdek, bolalar amaliy ishlarda tasviriy san`atning tur va janrlari, tasviriy san`atning nazariy asoslariga doir olgan bilimlaridan foydalanidilar. Natijada, nazariy bilim va malakalar mustaHkamlanadi.

San`atshunoslik asoslarini o`qitish metodikasi kursida didaktikaning ilmiylik, ko`rgazmalilik, muntazamlik va ketma-ketligi, ta`lim va tarbiyaning birligi prinsiplariga rioya qilishni talab etiladi. Ayniqsa, bunday mashg`ulotlarni ko`rgazmaliksiz o`tkazish mumkin emas. Darsda o`qituvchi ko`proq kinofilm, videofilm, diafilm, diapozitiv, slayd, san`at asarlarining reproduksiyalari, foto nusxalaridan foydalanishi samaralidir. SHu bilan birga, viloyat markazlaridagi o`lkashunoslik muzeylarida saqlanayotgan san`at asarlari, shaHar va qishloqlardagi yodgorlik Haykallar va me`morchilik obidalari, tasviriy san`atdan joylarda tashkil etilayotgan ko`rgazmalardagi san`at asarlarining asl nusxalari bilan tanishtirib borish muHimdir. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlarini ma`ruza shaklida emas, ko`proq savol-javob, munozara, o`yin tarzida tashkil etilishi bolalarni faollashtiradi, materiallarni puxta o`zlashtirilishiga yordam beradi.

Xususan, bironta rangtasvir asari taHlil qilinganda o`qituvchi bolalarga taxminan quyidagicha savollar bilan murojaat etishi mumkin:

Bu san`at asarini avvallari ko`rganmisiz? Bu asarni kim ishlagan? Asarda kim yoki qanday voqea tasvirlangan? Asarning nomini kim biladi? Asarda yilning qaysi fasli tasvirlangan? Uni qanday bilish mumkin? Asarda faslning qaysi davri tasvirlangan? Asarda kunning qaysi davri tasvirlangan? Asarning kompozitsiyasi qanday? Rassom o`z asarida tasvirlashning qaysi ifodalilik vositalaridan foydalangan? Asarning koloriti qanday? Rassom o`z asari bilan qanday g`oyani ifodalagan? Suvrat sizga yoqdimi, nega?

Bunday mashg`ulotlarda bolalar suratlardagi obrazlarni tushunib etadigan, asarning mazmunini o`qiy oladigan, ularning ifodaliligini, badiiy vositalarini anglab etadigan, Haqiqiy san`at asarlarini oddiy rasmdan farqini ajrata oladigan bo`ladilar.

San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlari samaradorligini oshirishda o`qituvchining tayyorgarligi muHim rol o`ynaydi. Avvalo, dars mavzusiga doir san`at asarlari tanlanadi. Bunda bir qator talablarga rioya qilish muHim. Ular asarlarning yuksak badiiy saviyada ishlaganligi, ularning mazmunini bolalaraga yaqin bo`lishligi, shuningdek, surat reproduksiyasini a`lo sifatda bajarilgan bo`lishligi va boshqalar. Agarda o`rganish uchun tanlab olingan san`at asarlarining reprodutsiyalari sifatsiz bo`lgani taqdirda yaxshisi, undan foydalanmaslik, unga mazmunan yaqin bo`lgan va sifatli bajarilgan boshqa san`at asarini tanlash maqsadga muvofiqdir.

San`atshunoslik asoslari mashg`ulotining tuzilishi va uni o`tkazish metodikasi Haqida qat`iy bir tavsiya berib bo`lmaydi. U mashg`ulotning tuzilishi, mavzusi va darsning maqsadidan kelib chiqqan Holda turlicha bo`lishligi mumkin. Masalan, san`atunoslik mashg`ulotlarining mavzulari quyidagicha bo`ladi:

1.Tasviriy, amaliy yoki me`morchilik san`atlarining turlari va janrlari. 2. San`atning u yoki bu turidagi oqim va yo`nalishlar. 3. U yoki bu rassom, amaliy san`at ustasi yoki me`morning Hayoti va ijodi. 4. U yoki bu davr san`ati. 5. Tasviriy, amaliy, me`morchilik san`atlarining nazariy asoslari (kompozitsiya, yorug`soya, rangshunoslik, perspektiva).

Bu mavzulardan ko`rinib turibdiki, ularni bir xil metodika asosida o`tkazib bo`lmaydi.

San`at asarlarini taHlil qilishda ularni solishtirib o`rganish muHimdir. SHu maqsadda turli rassomlarning bir xil mavzudagi asarlarini namoyish etib, o`rganish foydalidir. Xususan, I.Levitan, O`.Tansiqboev, I.SHishkin, N.Karaxan, I.Haydarov, Z.Inog`omov, A. Savrasov, A.Kuinji, A.Mo`minov, A.Mirsoatov kabi rassomlarning yil fasllariga bag`ishlangan manzara janridagi asarlaridan 2-3 tasini namoyish etib va solishtirish orqali o`rganish mumkin.

Aytaylik, kuz mavzusidagi asarni taHlil qilishda faqat kuz mavzusidagi asar bilangina emas, balki bunday asarlarni baHor, qish mavzusidagi asarlar bilan Ham solishtirib o`rgansa bo`ladi.

San`at asarlarini reproduksiyalarini texnika vositalari orqali namoyish etganda asarlardagi detallarni yirik Holda ko`rsatilishi obrazlarni chuqur idrok etish, portretlarda shaxsning ichki dunyosini tushunib etishga imkon beradi.

San`atshunoslik mashg`ulotlarining muvafffqiyati ko`p jiHatdan ularni turli yo`llar va metodlarni qo`llash orqali o`tkazilishiga Ham bog`liq. Xususan, bunday mashg`ulotlardan bolalarga san`at asari Haqida insho yozdirish, san`at turlari yoki janrlariga oid reproduksiyalar yig`dirish yoki u yoki bu rassom Haqida materiallar to`platish, tasviriy san`atga doir viktorina, chaynvord, krasvordlar echtirish, o`zi yashaydigan joydagi rassomlar bilan uchrashib, ular Haqida ma`lumot to`plash yoki albomlar tayyorlash mumkin. Bunday ishlar amaliy bezak, me`morchilik san`atlari yuzasidan Ham olib borilishi mumkin.

San`atshunoslik asoslari mashg`ulotining samaradorligi, ularni maktabda o`qitiladigan boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o`qitilishiga Ham bog`liqdir. Ayniqsa, san`atshunoslik asoslari darslarini tarix, geografiya, adabiyot, zoologiya, musiqa darslari bilan aloqadorlikda o`tkazish imkoniyatlari mavjud. Bunday mashg`ulotlar o`zaro aloqadorlikdagi fanlar bo`yicha o`zlashtirilgan bilimlarni mustaHkamlash va chuqurlashtirishga xizmat qiladi.

Quyida “San`atshunoslik asoslari” bo`yicha mashg`ulotlarni o`tkazish metodikasiga doir dars ishlanmalaridan namunalar berilgan.

Darsning mavzusi: Kamoliddin BeHzod–SHarqning buyuk musavviri.

Darsning vazifalari: O`quvchilarni Kamoliddin BeHzod Hayoti va ijodi bilan tanishtirish. Mo“jaz san`at asarlarini idrok etishga o`rgatish. San`atga nisbatan qiziqish uyg`otish.

Darsning jiHozlanishi: Noma`lum muallifning “Kamoliddin BeHzod”, Kamoliddin BeHzodning “Husayn Boyqaro”, “MuHammad SHayboniyxon”, “Samaqanddagi masjidda”, “Sulton Husayn Mirzo saroyida ziyofat”, “Masjid ichidagi munozara” asarlarining reproduksiyalari.

Darsning mazmuni. O`qituvchi dars mavzusini e`lon qilgach, Kamoliddin BeHzodning Hayoti va ijodi Haqida ma`lumot berishga kirishadi.

Quyida Kamoliddin BeHzodning qisqacha Hayoti va ijodi bayon qilinadi. U taqminan 1455 yilda Xirotda kambag`al Hunarmand oilasida tavallud topgan. Uning vafoti Haqida aniq ma`lumotlar yo`q. Ayrim ma`lumotlarga qaraganda 100 yilga yaqin umr ko`rgan. BeHzod-uning ismimi yoki taHallusi ekanligi noma`lum. BeHzod ota-onasidan juda erta ajraladi. Uni Mirak Naqqosh o`z tarbiyasiga olib, voyaga etkazadi va o`zining Xirotdagi “Nigoriston”ida (San`at akademiyasi) naqqoshlik Hunarini o`rgatadi. Bunday mashHur buyuk rassomning qo`lida tarbiya olish katta aHamiyatga ega bo`lgan, deb aytish mumkin. SHuningdek, BeHzodning moHir san`atkor bo`lib etishuvida o`sha davrda Xirot muHitidagi bir talay etuk rassomlar, xattotlar, musiqashunoslarni birlashtirib turgan san`at akademiyasi Ham katta rol o`ynagan.

BeHzodning dastlabki ijodi Sulton Husayn Boyqaro saroyida va u erdagi juda ko`p shoir, olim, san`atkorlarning Homiysi Amir Alisher Navoiy raHnomaligida boshlanadi. U Alisher Navoiyning ustozi AbduraHmon Jomiy, Xirotdagi Hattotlar ustozi Sulton Ali Mashqadiy bilan yaqin aloqada bo`lib, ijod qiladi. San`at va nafosatga ishtiyoqi kuchli bo`lgan BeHzod meHnatsevarligi, zaHmatkashligi tufayli Xirotda mashHur mo“jaz san`at ustasi bo`lib etishdi. SHundan so`ng podsho Sulton Husayn Boyqaro BeHzodni o`z Huzuriga-saroyga chaqiradi va unga maxsus joy ajratib, uning ijodiy ishlariga Hamma sharoitlarni yaratib beradi. 1487 yilda Kamoliddin BeHzod podshoning shaxsiy farmoni bilan Xirotdagi saltanat kutubxonasining boshlig`i etib tayinlanadi. SHox farmonida shunday deyilgan edi: “Ijod va yaratish korxonasi musavvirining irodasi, eru osmon nigorxonasi muHarririning qudrati bilan . Hukm qilurmizki, asr nodiri, musavvirlar peshvosi. Ustod Kamoliddin BeHzod Xumoyun kitobxonasi aHliga: kotib, naqqosh, muzaxxib, jadvalkash, Halkor va zarko`blarga, shuningdek, mazkur ishlarga mansub bo`lgan OlloH pannoHidagi butun mamlakat jamoasiga boshchilik mansabi topshirilsin. TaHrir etildi 889-xijriy yil 27-jumai-ul avval (1487 yil 22 iyul).

1506 yilda Husayn Boyqaro vafotidan so`ng taxt ko`chmanchi o`zbek qabilalarining xoni SHayboniyxon qo`liga o`tadi. SHaybonixon Ham BeHzod ijodiga Hurmat bilan qarab, unga tegishli sharoitlar yaratib beradi. 1510 yilda Eronning Safoviylar saltanati SHayboniyxonga qarshi urush ochib, uni engadi. SHayboniyxon jangda Halok bo`ladi. SHox Ismoil Safoviy 1512 yilda Xirotdagi bir necha iste`dodli san`atkorlarni o`zi bilan Xirotdan Tabrizga olib ketadi. Ular orasida Kamoliddin BeHzod va uning bir qator shogirdlari Ham bor edi.

Bu erda BeHzod o`zining shogirdlari bilan mo“jaz san`atning yirik maktabini yaratdi. 1514 yilda turk podshosi Eronga Hujum qiladi. Ularning qo`li baland kelishini bilgan Eron shoxi Ismoil Kamoliddin BeHzod va mashHur Hattot SHox MaHmud Nishopuriyni turklar olib ketib qolishlaridan xavfsirab, ularni bir g`orga yashirib qo`yishga farmon beradi. 1522 yilda SHox Ismoil Safoniyning maxsus farmoni bilan BeHzod Tabrizdagi saltanat kutubxonasining boshlig`i etib tayinlanadi. BeHzod o`z asarlarining ko`p qismini o`z ona yurti-Xirotdan uzoqda, ya`ni Tabrizda yaratdi, Erondagi jangu jadallar, alg`ov-dalg`ov va ur-yiqitlar BeHzodning o`z ustozlari va yaqin do`stlaridan uzoqda yashashi, uning Hayoti va ijodiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. SHuning uchun Ham musavvir “Tuyalar jangi” nomli asarini yaratganda uning bir chekkasiga “Qalami shikasta, nomurod, faqir BeHzod umri 70 dan oshganda ushbu ishga qo`l urdi”, deb g`am-andux bilan imzo chekkan edi. SHunga qaramasdan BeHzodni Eronda kechirgan Hayoti tabiat, jamiyat va insonga bo`lgan kuchli muHabbat, ijodga bo`lgan jo`shqin ishtiyoq doimo ilgari etakladi.

Kamoliddin BeHzodning Hayoti Haqidagi suHbatdan so`ng o`qituvchi uning ijodiy ishlari,yaratgan asarlari va shogirdlari Haqida to`xtaladi. BeHzod ijodi Haqida gapirganda, uning yuzdan ortiq asarlar ijod qilgan va bu asarlardan bir nechtasini eslab o`tadi. Darsda taHlil qilish uchun uning “Husayn Boyqaro”, “MuHammad SHayboniyxon” portretlarini, “Sulton Husayn Mirzo Huzurida ziyofat”, “Masjid ichidagi munozara”, “SaHrodagi Majnun” asarlarini bolalar bilan birgalikda taHlil qiladi.

Kamoliddin BeHzodning “Husayn Boyqaro” surati musavvir ijodida muHim o`rin tutadi. Unda Xirot sultoni Husayn Boyqaro shoxlarga xos qiyofada, o`zining salobati bilan cho`kkalab o`tirgan qolda tasvirlangan. Uning keng elkali gavdasi, qiyiq ko`zi, yapaloq yuzi, shaHona liboslari shunday xaqqoniy va ustalik bilan ishlanganki, uning gavda tuzilishidagi o`lchov nisbatlari, kiyim-kechaklarini ko`rib, XVI asrda bunday iste`dodli rassom bo`lganligidan Hayratlanasan kishi. Suratning tagiga “Tasviri sulton Husayn Mirzo-BeHzod”, undan Ham quyiroqda “Al-faqir BeHzod” degan so`zlar Ham yozilgan. 37- rasm.

Suratda Husayn Boyqaro shunday zo`r maHorat bilan ishlanganki, uning yuzi-ko`zidan shoHning butun qalbini, boy ichki dunyosini bilib olish mumkin.

Musavvirning “MuHammad SHayboniyxon” tasviri aks ettirilgan rasm Ham diqqatga sazovordir. Ma`lumki, SHayboniyxon 1507 yilda temuriylardan Xirot taxtini tortib olgan shoxlardandir. Uning BeHzod ishlagan surati eng nodir va muvaffaqiyatli ishlaridan Hisoblanadi. U suratda chordana qurib, ikki qo`lini tizzasiga qo`ygan Holda o`ychan va ma`nodor nigoH tashlab o`tiribdi. Bu Holat uning salobatli gavdasi, shoHlarga xos ko`rinishini bildiradi. SHoH kiyimlari oddiy (ranglari yashil, to`q zangori,qizil) semiz va zuvalasi pishiq, qiyla qorin qo`ygan, ko`zlari qisiqroq, cho`qqisoqol ko`rinishda tasvirlangan. Bu tasvirda uning kuchli iroda egasi ekanligi, toju taxt uchun jon-jaHdi bilan kurashuvchi sarkarda ekanligi ko`rinib turibdi. Uning oldida siyoHdon, kitob, qalam, qamish (qamchi) kabilarni tasvirlashda Ham ramziy ma`no bor. Siyoq, qalam, kitob ma`rifat va madaniyat timsoli bo`lsa, qamchi esa beayov, qattiqo`l xukmdor ekanligini bildiradi. Qizil rang- jangu jadallar, yashil rang islom bayrog`i timsolini bildiradi. 38-rasm

Suratning o`ng yuqori burchagida “Surati SHoybekxon” va chap yuqori tomonida esa “Al-abd BeHzod” deb yozilgan.

BeHzodning “Sulton Husayn Mirzo saroyida ziyofat” nomli asarida oqshom paytida go`zal bog` ichidagi ziyofat aks ettiriladi. Sulton Husayn Boyqaro o`z ayonlari bilan panjaralar bilan o`ralgan katta supa ustida o`tiribdi. Suratning yuqori o`ng burchagida xizmatkorlar may quyish bilan ovora. U erda sharbat solingan xumlar, ko`zachalar bor. Eshik oldida oq ro`molli xabash, xizmatkorlar elkalaridagi obkash bilan xumchalarda sharbat tashimoqdalar.

Pastroqda boshida savat ko`tarib olgan yana bir xabash xizmatkor meva-chevalarni supa tomon eltmoqda. Uning oldida xum ko`tarib, supa tomon ketayotgan yana bir xizmatkor tasvirlangan. Suratning past va chap tomonida saroy xodimlaridan uchtasi mast Holda aks ettirilgan. O`rtada ikki kishi qadaHlarga sharob quyishmoqda. Xullas, saroy shoHlar turmushiga xos bo`lgan xolda tasvirlanganki, musavvir uni Ham kompozitsiya, Ham rang, Ham mazmun, Ham badiiylik jiHatidan moHirona aks ettira olgan.

Kamoliddin BeHzodning mashHur asarlaridan yana biri “Masjid qurilishi” deb nomlanadi. 39-rasm. Bu asar Navoiyning “Hamsa” nomli asariga ishlangan bo`lib, Hozirda Londondagi kutubxonada saqlanadi. Unda yirik masjid qurilishi aks etgan. Bu asarda quruvchilar uch guruHga bo`linib tasvirlanadi. Birinchsi eng yuqorida aks etgan g`isht teruvchilar, ikkinchisi –o`rtadagi yordamchilar (material etkazib beruvchilar),uchinchisi- tayyorlovchilar (g`isht va toshtaroshlar) dir. Suratning yuqori va o`rtacha qismida yo`l-yo`l sallali, tesha va g`isht ushlagan kishi-usta tasviri bo`lsa kerak. Suratdagi ko`rinish shunday bir binoki, uni quruvchilar zo`r shijoat va ko`tarinkilik bilan qurishmoqda. Musavvir buni bildirish uchun ularning Hammasini Harakatda tasvirlagan, bironta Ham dam olayotgan yoki tomoshabin bo`lib turgan befarq odam yo`q. Ularni kuzatayotgan nazoratchi Ham yo`q. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, bino qurilishidagi kishilar qullar emas, o`z xoxishi bilan ishlayotgan kishilardir.

Surat bizga xalqimiz tarixi, uning turmush tarzi, meHnati, kiyimlari, meHnat qurollari (tesha, cho`kich, narvon, bel, tog`ora, arqon v.b.), qurilish materiallari, binolar tuzilishi Haqida ayrim ma`lumotlarni beradi. Asar orqali musavvir ajdodlarimizning meHnatga munosabati, islom yo`lidagi sa`y-Harakatlarini Haqqoniy aks ettiradi.

BeHzod salkam bir asr Hayot kechirdi. Uning Hayoti va ijodi SHarq xalqlari, jumladan O`rta Osiyo xalqlari madaniyatida muHim aHamiyat kasb etdi. U o`z ijodi davomida Sulton MuHammad, Qosim Ali, Darvish Usta MuHammadiy, Muzaffar Ali, SHayxzoda Xurosoniy, SHoH Muzaffar, Mir Said Ali, MaHmud Muzaxxib, Abdullo kabi ko`plab shogirdlar tayyorladi. Kamoliddin BeHzod ijodi Xirot, Tabriz, Buxoro, Samarqand, SHeroz, Isfaxon, Istambul, Hindiston va boshqa o`lkalarda mo“jaz san`at maktablari rivojining tarkib topishiga katta ta`sir ko`rsatdi. Kamoliddin BeHzodning ijodini SHarq va G`arbdagi ko`pgina buyuk kishilar yuksak baHolaganlar. Xususan, uni “SHarq Rafaeli deb atashgani Ham bejiz emas.

Buyuk tarixchi Xondamir “Habib-us-siyar” nomli asarida Kamoliddin BeHzod Haqida shunday deb yozgan edi: Kamoliddin BeHzod ajoyib va g`aroyib suratlarni zoHir qiluvchi, Hunar nodirliklarini bunyod etuvchi, Moniy kabi surat chizuvchi mo`yqalamli, olam musavvirlari asarlarini yo`qqa chiqaruvchi va misli yo`q barmoqlari bilan bani odam Hunarmandlari tasvirini mavq qiluvchidir. ”. SHayboniyxon, Vasifiy va boshqalar Ham BeHzodni Moniy sifat rassom, tengi yo`q musavvir, jonsiz narsa tasviriga jon bag`ishlovchi mo`yqalam soHibi deb ta`riflaganlar.

Kamoliddin BeHzod ijodi faqatgina XV-XVI asrlar MovarunnaHr madaniy Hayotida aHamiyatli bo`libgina qalmay, balki butun SHarq, Hattoki Ovro`pada kitob grafikasining rivojlanishida muHim aHamiyat kasb etdi.

BeHzodning Hayoti va ijodi ta`sirida XV-XVI asrlarda O`rta Osiyoda (MovaraunnaHrda) tasviriy san`atida keskin burilish ro`y berdi, olim va san`atkorlar uni san`at tarixida Uyg`onish (Renessans) davri deb atadilar.

BeHzodning asarlari yuksak qadrlanib, O`zbekistondan tashqari, AQSH, Buyuk Britaniya, Turkiya, Rossiya, Eron, Fransiya, Germaniya, Misr kabi bir qator mamlakatlarning kutubxonalarida asrab-avaylab saqlanmoqda.

Darsda o`rganiladigan asarlar slayd yoki reproduksiya yordamida namoyish etiladi.

Uyga BeHzodning asarlaridan birontasi Haqida insho yozish vazifa qilib topshiriladi.

Darsning mavzusi: O`zbekiston Hududida eng qadimgi tasviriy san`at va me`morchilik.

Darsning vazifalari: O`qituvchilarni O`zbekiston Hududidagi eng qadimiy san`at asarlari bilan tanishtirish. Tasviriy san`at va me`morchilik asarlarini o`qitishga o`rgatish. Bolalarda milliy g`ururni shakllantirishga ko`maklashish, ularni vatanparvarlik ruHida tarbiyalash.

Darsning jiHozlanishi: O`zbekiston Hududidan topilgan eng qadimiy me`morchilik obidalari va tasviriy san`at asarlarining reproduksiyalari, foto nusxalari, slayd va diopozitivlari.

Darsning mazmuni: YAngi mavzuning bayoni bolalarning e`tiborini tortish va faollashtirish maqsadida quyidagicha bo`lishi mumkin:

1. O`z qishlog`ingiz, shaHringiz, tumaningiz, viloyatingiz Hududidan topilgan qaysi san`at asarlarini bilasiz?

2. Ana shunday san`at asarlarining namunalari yana qaysi tuman, shaHar va viloyatlar Hududidan topilgan?

3. Qo`yqirilgan qal`a, Fayoz Tepa, Tuproq qal`a, Varaxsha, Ayrtom, Dalvarzin tepa, Afrosiyob kabi mashHur qazilmalar qaysi shaHar, tumanlarda joylashgan?

4. Bu topilmalar nimadan guvoHlik beradi?

Qisqacha bu savol-javobdan so`ng o`qituvchi dars mavzusi yuzasidan quyidagicha suHbat o`tkazadi.

O`zbek xalqi o`zining qadimiy yuksak madaniyati va san`ati bilan faxrlansa arziydi. Buni O`zbekiston Hududida olib borilgan arxeologik qazilma ishlari yaqqol isbotlaydi. Xususan, Varaxsha, Afrosiyob, Halchayon, Tuproqqal`a, Bolaliktepa, Ayrtom, Dalvarzintepa, Qo`yqirilgan qal`a qazilmalaridan topilgan yuksak badiiy saviyada yaratilgan ko`plab me`morchilik obidalari, devoriy rasm, Haykaltoroshlik asarlari, amaliy san`at buyumlari fikrimizning yaqqol dalilidir.

Bu noyob qazilmalarni izlab topishda L.I.Rempel, G.A. Pugachenkova, V.A.Bulatov, B.P.Denike, M.E.Masson, V.A.Nilsen, V.A.SHishkin, A.Asqarov, YA.G`ulomov, S.P.Tolstoy kabi arxeolog va san`atshunos olimlar samarali meHnat qildilar.

Qo`yqirilgan qal`a miloddan avval III-IV asrlarga oid yodgorlik. U O`zbekistonning To`rtko`l shaHridan 22 km uzoqlikda joylashgan.

Unda shoxlar zali, askarlar zali, g`alaba zallari Ham bo`lgan. Bino ikki qavatli bo`lib, diametri 44,4m., balandligi 9,5 m.ni tashkil etadi. Devorga loy olingan joy suv bilan to`lg`azilib, qandakga aylantirilgan. Devor orasidan o`q otadigan tuyniklar bor. Bino ichida 8 ta gumbazli xona bo`lib, undan devoriy rasmlar, idish-tovoq, tobut, Haykalchalar, devoriy naqshlar topilgan.

Bular orasida arfa chalayotgan ayol va qo`sh baraban chalayotgan erkak kishi, shuningdek, qisiq ko`zli, qulog`iga sirg`a taqqan, gulli ko`ylak kiygan ayol rasmlari e`tiborga loyiqdir.

Devoriy rasmlarda ko`plab ayollar tasviri uchraydi. Erkaklar tasviri Ham mavjud. Saroy zallarida devoriy rasmlar bilan bir qatorda ganchdan tayyorlangan releflar, Haykallar ishlangan va ular ustidan ranglar berilgan. G`alaba zalidagi bir relefda shoH va uning atorfida ayonlar aks etgan, boshqa xonadagi releflarda esa kiyik, anor, shuningdek uzum daraxtlari tasvirlangan. Bu devoriy rasmlar va Haykallardagi tasvirlar umumlashma shaklida tipiklashtirilgan obrazlar bo`lib, qadimgi san`atkorlarning yuksak maHoratidan darak beradi.

Fayoztepa–eramizning I-III asrlariga oid budda ibodatxonalari majmuasi bo`lib, Termiz shaHridan 15 km narida, 1968-76 yillarda topilgan. Fayoztepa devorlari paxta va xom g`ishtdan qurilgan. U uch qismdan-markaziy qism, ibodatxona va xo`jalik binolaridan tashkil topgan. Ibodatxonadan balandligi 3 m.li erkak va ayol, shuningdek, muqaddas daraxt tagida o`tirgan odam va uning yonidagi ikki roxib tasvirlangan Haykallar topilgan. Fayoz tepa Eron qo`shinlari, keyinchalik arab istilolari natijasida butunlay vayron bo`lib, qum ostida qolib ketgan.

Tuproqqal`a –miloddan avval I asr va milodning VI asrlariga oid qidimgi shaHar qal`a xarobasi. U Hozirgi Qoraqolpog`istonning Beruniy tumani Hududida bo`lib, u 1938-1950 yillarda topilgan. Buning asosini saroy, unga tutash Ark tashkil etadi. Ark maydoni 40×40 m. balandligi 25 m. bo`lgan. Saroyda 8 ta zal bo`lib, ular bo`rtma naqsh, rel`efli Haykallar, devoriy rasmlar bilan bezatilgan. Devoriy rasmlar ganchli suvoq ustiga meneral bo`yoqlar bilan ishlangan. Tasvirlarda oq, qora, ko`k, zangori, pushti, qizil, sariq, och va to`q yashil, jigarrang, binafsha ranglardan foydalanilgan.

“Qizil xona” deb nomlangan xonada daryo manzarasi, Hayvon, qush, baliqlar tasvirlangan.

Bolaliktepa–Termiz shaHridan 30 km shimolda joylashgan qo`rg`on qal`a. Qal`a 1953-55 yillarda arxeologik qazishlar orqali er ostidan topilgan bo`lib, u V-VI asrlarda yaratilgan deb taxmin qilinadi. Qal`a ichida o`n xona bo`lgan. Bu qal`adan sopol, shisha, musiqa asboblarining siniqlari, chilim kabilarning bo`laklari topilgan. Xona devorlari devoriy rasmlar bilan bezatilgan. Bu rasmlar meHmondorchilik mavzusida bo`lib, loysuvoq ustiga elimli bo`yoqlar bilan ishlangan. 40-rasm. Bu kompozitsiya va uning ranglari rassomning katta maHoratidan dalolat beradi. Odam tasvirlarida maxsi, chopon, belbog`, zirak kabilar qam aks etgan.

Varaxsha–Buxoro shaHridan 40 km g`arbda joylashgan qal`a xarobasi, Hozirda bu joy cho`lga aylangan. Arxeologik qazilmalar shuni ko`rsatadiki, bu erda miloddan ming yil avval odamlar yashagan va u erda tasviriy san`at yaxshi rivoj topgan. Varaxshadagi eng katta bino 9 ga. ni egallagan va balandligi 10 metrni tashkil etgan. 41-rasm. U binoda Hukumdorlar saroyi va ibodatxona, askarxona, aslaxa xonalar bo`lib, ulardan biri qizil xona Hisoblangan. Rangtasvirda ov manzarasi aks ettirilgan bo`lib, unda ko`proq qizg`ish-kulrang, sariq ranglar ishlatilgan. Rasmda soyalar aks etmagan.

Mazkur rangtasvirning ayrim namunalari Sankt-Peterburgdagi Ermitajda saqlanadi. Er ostidan yuksak badiiy saviyada ishlangan Haykallar Ham topilgan. 42-rasm.

Ayrtom-Termizdan 18 km., Amudaryo qirg`og`ida joylashgan qadimiy shaHar, 1932 yilda topilgan. Qazish ishlari jarayonida turli Haykal va frizlar qazib olingan. Ulardan arfa, qo`shnay, ud, nog`ora chalayotgan sozandalar, qo`llarida gulchambar, meva va idishlar ko`targan ayollar va erkaklar tasvirlangan. Bu frizlar ishlanish uslubi va kompozitsiyasi jiHatidan SHimoliy Hindiston Haykaltaroshligiga juda o`xshab ketadi. Bu I-II asrlarda budda dinini O`rta Osiyoga kirib kelishi va tarqalishi bilan bog`lanadi. Ular o`zining badiiyligi jiHatidan niHoyatda yuqori.

1938 yilda Ayrtomdan I-II asrlarga oid budda dini ibodatxonasi Ham topilgan. U erda maxsus Hujralar, budda Haykali bo`lgan. YUqorida qayd qilingan frizlar shu ibodatxonalarni bezagan bo`lishi eHtimoldan Holi emas.

Dalvarzin tepa –Andijon viloyatining Dalvarzin qishlog`ining chekka qismida joylashgan turar joy qarobasi Hisoblanib, u 1952 yilda topilgan. U davrimizning ikkinchi asriga to`g`ri keladi. Er osti qazilganda u erdan bronza quyish ustaxonasi, tosh yotqizilgan ko`chalar, g`alla omborxonalari, turli uy jiHozlari, sopol buyumlar topilgan. Dalvarzin tepada qadimda qishloq xo`jaligi, metall bilan ishlash, tasviriy va amaliy san`at rivojlangan. Er ostidan naqshli idishlar va odam Haykallari Ham topilgan. Ganchdan ishlangan ayol kallasi eramizning II asrida yaratilgan deb taHmin qilinadi.

Afrasiyob–Samarqand shaHri yonbag`ridagi xaroba bo`lib, u miloddan avval VI-V asrlarda mavjud bo`lgan. Afrosiyobni qazish ishlari XX asr boshlarida boshlanib, Hozirda Ham davom ettirilmoqda. Qazilma ishlari natijasida qal`a ichida saroy borligi aniqlanib, uning qadimiy ko`rinishi rekonstruksiya qilingan. Bu binoda bir necha xonalar bo`lib, ulardan biri meHmonxona ekanligi aniqlandi. MeHmonxonaning to`rt tomoniga turli devoriy rasmlar ishlangan. MeHmonxona devorlaridagi rasmlardan birida bir erkak va bir ayol suHbatlashib o`tirgani aks etgan.

Umuman, meHmonxonaning devorlarida to`y safari, daryoda cho`milish, elchilarni qabul qilish marosimi, ov kabilar aks ettirilgan.

To`y safari aks etgan rasmda oq rangdagi filda malika, somon ot mingan kuyov aks etgan. SHuningdek, malikani kuzatib ketayotgan kanizaklar Ham tasvirlangan. Rasmdagi ayol qizil rangdagi ko`ylak, och kulrang ro`mol, sariq lozim, qora etik, qo`lida bilaguzukda moHirona tasvirlangan. 11-rasm. Bu rasmda saroy xodimlaridan ikkitasi tuyalarga minib kuzatib kelayotganliklari ifodalangan. Ulardan biri chol, ikkinchisi undan yoshroq kishi. Ikkovlari Ham serbezak kiyimda tasvirlangan. Ularning bellarida kichik xanjar va qilich osilgan, qo`llarida xassa. Bu ularni saroy amaldorlari ekanligidan dalolat beradi. Ularning orqasida oq rangli parrandalar ergashib kelmoqda. 43-rasm. Bulardan tashqari oq kiyimli kichik kishi Ham tasvirlangan. Ulardan biri qora rangli otni yuganidan tortib kelmoqda, ikkichisi orqaorqda qushlar yonida (u ot mingan Holda bo`lishi eqtimoldan Holi emas) tasvirlangan. Bu rasmlarni sinchkovlik bilan kuzatar ekanmiz, bir necha ming yillar burun ajdodlarimiz moHir san`atkor bo`lib, yuksak badiiy asarlar yaratganliklariga ishonch Hosil qilamiz.

Mazkur darsda o`qituvchi Har bir me`morchilik obidasi, rangtasvir va Haykallarning reproduksiyalari namoyish etadi va ular yuzasidan savol javob tarzida suHbat o`tkazadi.

Mavzuga doir san`at asarlarining reproduksiyalari, fotolari, rasmlarini yig`ish va al`bomga yopishtirish uyga vazifa qilib topshiriladi.

Naturaga qarab tasvirlash. Naturaga qarab tasvirlash tasviriy san`at mashg`ulotlarida ikki bo`limdan tashkil topadi.

1. Naturaga qarab rasm ishlash. 2. Naturaga qarab Haykal ishlash.

Bu ikkala bo`limga boshlang`ich sinflarda etarlicha o`rin berilgan bo`lib ular bolalarda tasviriy malakalarni shakllantirishga qaratiladi. 5-7-sinflarda bu ikkala yo`nalishlar bo`yicha mashg`ulotlar davom ettiriladi.

Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlari boshlang`ich sinflardagiga qaraganda anchagina murakkablashadi va u o`quvchilarning yoshlik xususiyatlari, shuningdek, rasm ishlash malakalarining shakllanganligi bilan asoslanadi. Naturaga qarab rasm ishlashga 5-7 sinflarda savodli rasm ishlashdek jiddiy talablar qo`yiladi. Bunday mashg`ulotlarda bolalar yorug`soya, rangshunoslik, perspektiva asoslari yuzasidan nazariy bilimlar beriladi. YOrug`soya, perspektiva qonunlari asosida kub, prizma, peramida, konus, shar va geometrik shakldagi predmetlar rasmini ma`lum ketma-ketlikda chizdirish maqsadga muvofiqdir. 44-rasm. Keyinchalik topshiriqlar murakkablashib borib, natyurmortlar bir necha predmetlardan tashkil topadi. Naturaga qarab rasm chizish darslarining oxirgi bosqichlarida bolalarga oddiy va kichik o`lchovdagi amaliy san`at namunalari, murakkab tuzilishdagi gullar, mevalar, sabzavotlardan tashkil topgan natyurmotlar qo`yiladi. Bunday mashg`ulotlarda bolalar naturaning tuzilishini, rangini, shaklini, Hajmini narsalarning asliga yaqinlashtirib ishlashlari talab etiladi.

Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlarida, Ham qalamtasvir, Ham rangtasvir ishlari bajariladi. SHuningdek, uzoq davom etadigan (1-2 soatli) mashg`ulotlar bilan birga qisqa vaqt davom etdagan (10-15 minut) qoralama va ranglamalar Ham ishlatiladi.

Naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlaridagi murakkab vazifalarni amalga oshirish uchun yorug`soya, perspektiva, rangshunoslikning nazariy asoslarini o`rganish maqsadida gipsli shar, kub, piramida, konus, silindr kabi geometrik shakllarni chizdirish yaxshi samaralar beradi.

5-7-sinflarda natyurmort ishlash mashg`ulotlarida kolorit muammosi Ham bor. Xususan, shu maqsadda xalq amaliy san`ati namunalaridan (sovuq rangda ishlangan chinni servislar) chizish uchun sovuq koloritli natyurmotlar, kuzgi mevalar, gullar va predmetlardan iliq koloritli natyurmotlar qo`yiladi.

Natyurmotlar ishlashda bolalarni akvarelni ko`p qatlamli, qalin qilib ishlashlariga, oq bo`yoqdan foydalanishlariga yo`l qo`yilmaydi. CHunki, bunda rasm ranglari loyqalashib ketib, ranglar toza qo`rinmaydi.

5-7 sinflarda naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlarining yana bir o`ziga xos xususiyatlari, bu faqat quruq qog`ozda emas, Ho`l qog`ozda Ham bo`yoq bilan rasm ishlashdir.

Natura uchun narsalar tanlash o`qituvchining eng muHim vazifalaridan Hisoblanadi. SHuning uchun bu masalaga aloHida e`tibor berib natyurmort uchun material tanlashda bir qator mezonlarga rioya qilish kerak bo`ladi:

1. Narsalarning estetik jiHatlari, ya`ni ular shakl, rang jiHatdan yoqimli bo`lib, bolalar e`tibori va diqqatini o`ziga tortuvchan bo`lishligi.

2. Narsalar Har jiHatdan bolalarga tanish, moHiyati jiHatdan foydali, ularning Hayotida uchraydigan, shuningdek, bolalarda qiziqish uyg`otadigan bo`lishligi.

3. Tanlanadigan materiallarni naturaga qarab rasm ishlash darslarining maqsad va vazifalariga mos bo`lishligi.

4. Narsalar yuzasini silliq va yaltiroq, rang-barang bo`lmasligi. Ular narsalar Hajmi va ranglarini to`g`ri ko`rishni qiyinlashtiradi va chalkashtiradi.

5. Natura uchun tanlanadigan narsalar tuzilishi jiHatdan tushunarli, bolalar idrokiga mos, yorug`soyalari, blik, reflekslari yaqqol ko`rinib turishligi.

Natyurmort ishlash mashg`ulotlarining metodikasi quyidagilarni e`tiborga olishni nazarda tutadi:

1. Natyurmortlarni bolalar ishtirokida o`rnatish. Bunda natura bilan fon munosabatlarini to`g`ri belgilab olish zarur, ya`ni natura och rangda bo`lsa fonga to`q material tanlanishi narsalarni aniq ko`rinishini ta`minlaydi. SHuningdek, naturani o`rnatishda mayda narsalarni birinchi planga va yiriklarni orqa planga qo`yilishi maqsadga muvofiqdir.

2. Natyurmotni o`quvchilar tomonidan mustaqil va Har tomonlama kuzatish va taHlil qilish.

3. Savol-javob asosida natyurmotni taHlil qilish. Bunda natyurmortni nimalardan tashkil topganligi, ularning joylashuvi, Har bir narsani tuzilishi, shakli, rangi, o`lchovlari, o`lchov nisbatlari, perspektiv qisqarishi aniqlashtiriladi. Natyurmortni bolalar tomonidan mustaqil o`rganilishi va uni savol-javob tarzida taHlilini solishtirma metod asosida o`tkazilishi niHoyatda muHim. Bunda bir predmetni ikkinchi predmetga nisbatan tuzilishi, shakli, rangi, o`lchovlari o`rtasidagi farq, shuningdek, uning Har bir bo`lagining o`lchov nisbatlari, Hajmi, rangi, tuzilishlari bir-birlariga nisbatan solishtirib o`rganiladi.

4. Mavzuga yaqin bironta yoki bir nechta rassomning asarlarining reproduksiya yoki slaydlari namoyish etilib, ular Ham shu tartibda savol-javob orqali taHlil qilinadi.

5. O`qituvchi naturani chizish tartibini tushintiradi. Bu bosqichda o`qituvchi natyurmortni qog`oz yuzasida kompozitsion jiHatdan to`g`ri joylashtirish Haqida gapirib, rasm eskizini chizib olishni tavsiya etadi.

6. O`quvchilarning mustaqil ishlari. Bu bosqichda o`qituvchi bolalar e`tiborini rasmni qalamni bosmasdan engil chiziqlar chizish, narsalarning o`lchov, o`lchov nisbatlari, tuzilishi, rangi, shakli, yorug`soyalari jiHatdan tez-tez solishtirish, yordamchi chiziqlardan o`rinli foydalanish kabilarga qaratishi lozim.

O`qituvchi bolalarning mustaqil ishlari jarayonida ularning faoliyatlarini kuzatadi Hamda tegishli yordamlar ko`rsatadi. Bunda u albatta bo`sh o`zlashtiruvchi bolalarga ko`proq e`tibor beradi. Ish jarayonida bolalar tomonidan muaffaqiyatli bajarilayotgan rasmlardan namunalar butun sinfga namoyish etiladi.

7. Dars ikki soatga mo`ljallangan bo`lsa, qalamtasvir birinchi soatda, uning rangtasvirini ishlash ikkinchi darsda amalga oshiriladi. SHuni Ham qayd qilish lozimki, natyurmort qalamtasviri tayyor bo`lgach, ranglashdan avval uni toza suv bilan Ho`llanadi, aks Holda bo`yoq qog`ozga yaxshi yopishmasligi mumkin.

8. Darsni tugashiga yaqin o`qituvchi bolalar tomonidan 3-4 ta muaffaqiyatli ishlangan rasmlardan ajratib olib, ularni bolalar bilan birgalikda taHlil qiladi. TaHlilda rasmlardagi yutuqlar bilan bir qatorda ularning kamchiliklari Ham ko`rsatilib o`tiladi. Biroq, muaffaqiyatsiz bajarilgan rasmlarni taHlil qilganda ularni Haddan ziyod qattiq tanqid qilmagan ma`qul. Aks Holda, bu rasm mualliflari tushkunlikka tushishlari, tasviriy san`atga bo`lgan qiziqishlari so`nishi mumkin. Ko`rsatiladigan kamchiliklar tavsiya tarzida bo`lishi maqsadga muvofiqdir.

Quyida naturaga qarab rasm ishlash mashg`ulotlari metodikasiga doir dars ishlanmalari berilgan.
Darsning mavzusi: “Paxta” servisi natyurmotining rasmini ishlash.

Darsning vazifalari: O`quvchilarni tasviriy malakalari, badiiy didi, xotirasi, kuzatuvchanligini o`stirish.

Darsning jiHozlanishi: L.Salimjonovaning “Qora kofe” nomli asarining reproduksiyasi yoki slaydi. “Paxta” chinni servisi (lagan, choynak, tarelka, piyola). Xorijiy mamlakat natyurmortchi rassomlarining servis tasvirlangan asarlarining reproduksiyalari.

Darsning mazmuni: YAngi mavzuga bag`ishlangan darsning boshlanish qismida natyurmot Haqida qisqacha suHbat o`tkaziladi. U taHminan quyidagicha bo`lishi mumkin:

Bolalar, siz turli buyumlar, mevalar va sabzavotlar, gullardan tashkil topgan natyurmortlarni bir necha bor rasmini ishlagansiz. Bu mavzuda rasm ishlagan ko`pgina rassomlarni Ham bilasiz. Qani, eslab ko`ring-chi, qaysi rassomlar ro`zg`or buyumlaridan natyurmotlar ishlashgan. Rassomlarimizdan YU.Elizarov. Z.Kovalevskaya, N.Kashina, L.Salimjonova, M.Toxtaev, chet el rassomlaridan SHarden, Kalf, Snayderslar Ham bu soHada shuHrat qozonganlar. Bu rassomlar o`z natyurmotlarida turmushda ishlatiladigan buyumlarni tasvirlar ekanlar, ularning niHoyatda go`zalligini, maqsadga muvofiq tuzilganligini, rang va shakllarining betakrorligidan zavqlanadilar.

L.Salimjonovaning “Qora kofe” nomli natyurmortida asosan kofe ichiladigan idishlar tasviri berilgan. 45-rasm. Kuzatish orqali bu asarning kompozitsiyasi, ranglari va boshqa tomonlari bolalar ishtirokida quyidagicha taHlil qilinadi:

– Bu predmetlar qanday materiallardan tayyorlangan?

-Natyurmortni umumiy eni kattami, yoki bo`yimi? Har bir predmetni-chi?

-Qaysi predmetlarda perspektiv qisqarish bor?

-Servisning badiiy bezagida qanday naqsh unsurlari ishlatilgan? Ularning shakli, o`lchovi, rangi qanday?

-Predmetlarda blik, yorug`soya, yarimsoya, reflekslar bormi? Bo`lsa ular qaysi buyumda, qanday o`lchovda va qanday shaklda?

Bolalarga mustaqil kuzatish uchun ajratilgan vaqt tugaganidan so`ng ana shu savollar asosida natura taHlil qilinadi, o`qituvchi savol beradi, bolalar javob qaytaradilar.

O`qituvchi esa ularning javoblarini to`ldirib, kamchiliklarini tuzatib, asar yuzasidan bildirilgan fikrlarni umumlashtiradi.

O`qituvchi bolalarning navbatdagi vazifalarini tushuntirish uchun “Paxta” servisini taglik ustiga chizish uchun o`rnatadi. Natyurmortni o`rnatishda bolalar Ham ishtirok etadilar. CHunki, u ma`lum vaqtni talab eatdi va bu vaqt davomida bolalarni bu ishga jalb etish sinfda tartib-intizomni saqlash va bolalarni natura bilan kengroq va chuqurroq tanishishlariga imkon beradi. 46-rasm.

“Paxta” servisi natyurmorti sinfning orqa tomonidagi o`tirgan bolalar uchun yaxshi ko`rinmasligi mumkin. SHuning uchun uni sinfning 2-3 eriga o`rnatilishi maqsadga muvofiqdir. Bu natyurmort boshqa predmetlardan bo`lishi Ham mumkin.

Natyurmort o`rnatilib bo`lingach, sinfdagi Hamma o`quvchilarning e`tibori unga qaratilib, uni bolalar mustaqil kuzatishlari uchun imkon beriladi.

-Kuzatish jarayonida o`quvchilar quyidagi savollarga javob topishlari lozim:

-Natyurmortni qanday nomlash mumkin?

-Natyurmort qanday predmetlardan tuzilgan?

-Natyurmortdagi predmetlarni boshqacha joylashtirsa bo`ladimi?

-Bu predmetlar qanday materiallardan tayyorlangan?

-Natyurmortni umumiy eni kattami yoki bo`yimi? Har bir predmetni-chi?

-Servisning badiiy bezagida qanday naqsh unsurlari ishlatilgan? Ularning shakli, o`lchovi, rangi, qanaqa?

-Predmetlarda blik, yorug`soya, yarimsoya, reflekslar bormi?

Natyurmortning rasmini ishlash yo`li doskada chizib ko`rsatiladi. 47-rasm. Rasm ishlash yo`llari bolalarga tushunarli bo`lganidan so`ng u doskadan o`chirib tashlanadi. Aks qola bolalar naturaga qaramasdan rasmni doskadan ko`chirib oladilar. SHuni qam yoddan chiqarmaslik kerakki, bolalarni rasmdan ko`chirib olishga emas, naturadan chizishga o`rgatish lozim. Tayyor rasmdan ko`chirish naturadan chizishga nisbatan ancha oson. Qolaversa, sinfdagi natyurmort turli tomondan turlicha ko`rinadi, ya`ni bolalarning biriga natura to`g`risidan, boshqasiga yonboshidan, yana biriga ma`lum burchak ostidan ko`rinadi. SHuning uchun Har bir bola o`zi o`tirgan joydan qanday ko`rinsa shunday chizishi lozim.

Bolalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi o`z e`tiborini ko`proq bo`sh o`zlashtiruvchilar bilan ishlashga qaratadi. Dars yakunida sinfda bajariladigan ishlardan ko`rgazma tashkil etiladi va ularni taqlil qilinadi. Ko`rgazmaga eng xarakterli rasmlar tanlab olinadi.

Uyga rassomlarning jurnal va kitoblarda berilgan natyurmortlar reproduksiyalari va otkritkalarini yig`ish va albomga yopishtirish vazifa qilib topshiriladi.

Naturaga qarab Haykal ishlash mashg`ulotlari 5-7-sinflarda katta o`rinni egallamaydi. CHunki bolalarning naturaga qarab Haykal ishlash yuzasidan malakalari 1-4 sinflarda ma`lum miqdorda shakllangan bo`ladi. SHu sababdan Ham 5-7 sinflarda naturaga qarab Haykal ishlashga e`tibor kamayadi va uning vazifalari ko`proq Haykaltoroshlik kompozitsiyasi darslarida amalga oshiriladi.

Naturaga qarab Haykal ishlash metodikasi boshlang`ich sinflardagidan deyarli farq qilmaydi. Ular asosan qo`yiladigan vazifalarni ma`lum miqdorda o`quvchilarning yoshlarini Hisobga olib, murakkablashib borishi bilan farqlanadi. Bu farqlar ko`proq natura tuzilishining murakkabligi (Hayvon, qush, odam), shuningdek, naturaning Harakatda tasvirlanishi kabilarda ko`zga tashlanadi.

Quyida naturaga qarab Haykal ishlash metodikasiga doir dars ishlanmasi berildi.

Darsning mavzusi: Burgut Haykalini ishlash.

Darsning vazifalari. O`quvchilarni plastilin, loy, Haykaltaroshlik asboblari bilan ishlash malakalarini rivojlantirish. Hayvonlarning shakli, o`lchovi va o`lchov nisbatlarini to`g`ri idrok etish va tasvirlashga o`rgatish. Bolalarni Hayvonlar Haqidagi bilim va tasavvurlarini kengaytirish.

Darsning jiHozlanishi. Xalq ustalari, Haykaltaroshlar, rassomlar tomonidan ishlangan burgut tasvirlari. Diopozitiv va slaydlar.

Darsning mazmuni. YAngi mavzuning bayoni bolalarga burgutlar Haqidagi suHbat bilan boshlandi. SuHbatda qisqacha va lo`nda qilib burgutlarning tuzilishi, o`lchovlari, Hayoti, ularning odamlarga foydali jiHatlari Haqida umumiy ma`lumotlar beriladi. Burgut tasviriga oid materiallar topilmagani taqdirda kalxat, lochin kabi vaxshiy qushlar Haykalini ishlash mumkin. Burgut yirtqich, vaxshiy qush. U qushlar orasida eng katta, chaqqon va kuchlisi Hisoblanadi. Burgut tanasining uzunligi 1 metrgacha bo`ladi. Qanotlarini yoyganda 2 metrgacha boradi. Uning rangi to`q qo`ng`ir, boshi esa malla bo`ladi. Burgutlar asosan Evropa, Osiyo va SHimoliy Amerikada ko`p uchraydi. O`zbekistonda o`troq Holda kun kechiradi, tog` va ko`llarda, odamlar yashamaydigan joylarga, qoyalar orasiga, saksovullarga uya qo`yadi. Burgutlar asosan kaklik, yumronqoziq, toshbaqa, quyon, tulki, o`rdak kabi mayda Hayvonlar bilan ovqatlanadi. Odamlar burgutlardan Hayvonlarni ovlashda foydalanadilar. Buning uchun ularni bolalikdan boqadilar va qo`lga o`rgatadilar. Uning ko`zi niHoyatda o`tkir bo`lganligi sababli o`z o`ljasini uzoqdan ko`ra oladi, tez uchishi sababli ularga tez etib oladi. Evropa burgutlari ba`zan kichik 7-8 yoshli bolalar, qo`ylar yoki ozg`in chollarni ko`tarib ketgan vaqtlari bo`lgan.

SuHbat davomida bolalarga burgut rasmi yoki Haykali ko`rsatilib, u o`quvchilar bilan birgalikda taHlil qilinadi. Imkoni bo`lgan taqdirda burgutni biologiya xonasidan tulumini olib, namoyish etish yanada samaraliroq bo`ladi. 48-rasm. TaHlil quyidagi savollar yordamida o`tkaziladi:

– Burgut qanday qismlardan tashkil topgan?

– Burgutning bo`yi kattami yoki enimi?

– Burgut qanotining bo`yi enidaan qancha katta?

– Burgutning eni kattami yoki uzunligimi?

– Burgut qanotining uzunligi bo`yiga qaraganda qancha katta?

– Burgutning boshi, bo`yni, dumi uzunligining bir-biriga nisbati qanday?

– Burgut qanotidagi patlari qanday joylashgan?

Bu savol-javoblardan so`ng o`qituvchi turli Holatlardagi burgut rasmlariga bolalar e`tiborini qaratadi. Xususan, qanotlarini yuqori ko`targan, erga qo`nayotgan, parvoz paytida, o`ljasini bosib turgan v.b. Bu ko`rinishdagi burgut rasmlari Ham taHlil qilinadi. Haykallarni namoyish etganda o`qituvchi ularni Har tomondan aylantirib ko`rsatgani ma`qul, chunki bolalar o`z tasviriy faoliyatlarida burgutning Hajmli (bo`yi, eni, qalinligini) tasvirlaydilar.

O`qituvchining navbatdagi vazifasi burgut Haykalining o`lchovi, o`lchov nisbatlari, kompozitsiyasi va unda burgutning Holati Haqida ma`lumot berishdan iborat. (Turli Holatdagi burgut rasmlari). SHundan so`ng o`qituvchi burgut Haykalini loydan yasash tartibini rasmdan tushuntiradi. SHuningdek, u o`zi yoki parallel sinf o`quvchilari tomonidan ishlangan burgut Haykallarini namoyish etishi mumkin.

Ma`lumki, burgut qanotini yoygan yoki boshqa bironta murakkab Holatlarda Haykalini ishlash lozim bo`lsa, unda o`zak (karkas) yoki tirgovich simlardan foydalanish lozim bo`ladi. Bu tirgovich yoki o`zaklardan foydalanilmasa burgut Haykali bo`linib ketishi mumkin. Bunga yo`l qo`ymaslik uchun yordamchi materiallarning moHiyati tushuntiriladi va uni amaliy jiHatdan ko`rsatilishi lozim.

Bolalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi ularga amaliy yordam ko`rsatadi.

Mazkur topshiriq o`z mazmuniga ko`ra murakkab va bir dars davomida to`la bajarilmay qolishi mumkin. Bunday Holda o`qituvchi ishni ikkinchi darsda davom ettirishi mumkin. Har bir darsning oxirida sinfda bajarilgan ishlarga yakun yasaladi va unda o`quvchilarning yutuq va kamchiliklari qayd qilinadi. Kamchiliklarni bartaraf etish yo`llari ko`rsatiladi. Hatto, darsda yaxshi ko`rsatkichlarga erishgan o`quvchilar rag`batlantirilishi Ham mumkin.

Uy ishi. Sinf ishini davom ettirish va yakunlash. Topshiriqni bajarish birinchi darsda boshlanib, uyda yakunlanadigan bo`lsa, ikkinchi darsda bolalar burgut tasviri bilan bog`liq yangi kompozitsiya ishlashlari mumkin. Bir darsda topshiriqni bajarib ulgurmagan o`quvchi ikkinchi darsda ishni davom ettirib yakunlaydi.

Kompozitsiya. Rangtasvir kompozitsiyasi. 5-7-sinflarda rangtasvir kompozitsiyasining metodikasi 1-4-sinflar bilan umumiylikka ega va uning davomi Hisoblansada, biroq ularning bir-birlaridan farqi bor. Bunda asosiy e`tibor mavzular va topshiriqlarni o`quvchilarning yoshi, qobiliyati, ularning avvallari o`zlashtirgan bilim va malakalari Hisobga olinadi.

Rangtasvir mashg`ulotlari o`qitish metodikasi mazkur yo`nalish bo`yicha ta`lim mazmuni asosida tashkil etiladi. Bunda topshiriqlar o`qituvchi tomonidan tavsiya etilgan mavzular asosida o`tkaziladi. Ular asosan, manzara, turmush, tarixiy, batal, afsonaviy, marina, animal janrlar asosida bo`ladi.

Bolalar beshinchi sinfning dastlabki mashg`ulotlarida kompozitsiya, Hajm, rangshunoslik, yorug`soya, perspektivadan nazariy bilimlarni o`zlashtirganliklarini xisobga olib, 6-7-sinflarda rangtasvir kompozitsiyasidan beriladigan topshiriqlar ma`lum miqdorda murakkablashadi, ularni bajarishga ajratiladigan soatlar Ham oshadi. CHunki, 5-7-sinflardagi rangtasvirdan kompozitsiya ishlash ma`lum tayyorgarlik asosida olib boriladi. Bunday mashg`ulotlar ko`proq rangtasvirchi rassomning ijodiy ish uslubiga yaqinlashadi. Bunda o`quvchi mavzuni bilib olgandan so`ng shu asosda bironta g`oyani ilgari suradi. Aytaylik, o`zbek Halqining mustaqillik uchun kurashini ko`rsatuvchi mavzu tavsiya etilsa, bolalar o`zbek xalqining millatparvar, vatanparvar ekanligini, o`z xalqi Vatani uchun jonini Ham ayamasligini, xalq jasoratini tasvirlashni o`z suvratining g`oyasi sifatida ilgari suradi. Ana shu g`oya asosida mavzu yuzasidan materiallar to`plashi kerak bo`ladi. So`ngra ana shu to`plangan materiallar asosida suvratning bir necha variantdagi eskizlari ishlanadi. Suvrat mazmuni yuzasidan qat`iy bir eskiz tanlangandan so`ng uni bajarishga kirishiladi.

O`quvchilar rassomlar kabi yuqorida qayd qilinganidek katta tayyorgarlik ishlarini olib bormaslarda, Har qalay ma`lum ishlarni bajarishlari kerak bo`ladi. Maktab sharoitida rangtasvirdan topshiriq mavzusi e`lon qilingach, o`qituvchi uni tushintiradi. Bunda faqat topshiriqni emas uni bajarish tartibi Haqida Ham fikr yuritadi.

Mavzu yuzasidan suHbatda o`qituvchi uning mazmuni Haqida to`xtaladi. Bu mazmun, albatta, mavzu asosida bo`ladi. Ma`lumki, 5-6- sinflarning tasviriy san`at dasturida rangtasvir yuzasidan “Karvon”, “Muqanna qo`zg`oloni”, “Suv osti dunyosi”, “Oltin kuz”, “Oyim non yopyaptilar”, “Jaloliddinning so`nggi jangi”, “Ulug`bek rasadxonasida”, “Xiva-qo`riqxona shaHar”, “Men sevgan kasb”, “Darbozlar” kabi mavzular tavsiya etilgan. O`qituvchi esa avvalo mavzu mazmunidan kelib chiqib suHbat o`tkazadi. Keyin esa mavzuga doir san`at asarlarining reproduksiyalari, fotolari, otkritka, etyud va boshqa xomaki ishlar ko`rsatilib taHlil qilinadi.

Bunday ko`rgazmali materiallarni to`plashni o`qituvchi o`quvchilarga avvalgi darsda topshiriq tarzida bergan bo`ladi. CHunki, bunda bolalar mavzu Haqida kengroq fikr yuritadilar va o`qituvchiga ko`rgazmali materiallarni to`plashga yordam beradilar.

SHundan so`ng o`qituvchi sinf doskasida kompozitsyaning 2-3 variantini chizib ko`rsatadi yoki uni o`zi avvaldan tayyorlab qo`ygan rasmi orqali tushuntiradi.

Har qanday kompozitsiya ishlash qat`iy ketma-ketlilik asosida bo`ladi. Xususan: 1. Mavzu yuzasidan mazmun tanlash. 2. Mavzu yuzasidan kuzatish ishlarni olib borish. Ayniqsa, manzara, turmush, animal janrlarda rasm ishlaganda bu metod qo`l kelsa, tarixiy, batal, marina janrlarida rasm ishlaganda esa san`at asarlarining reproduksiyalari, slayd, diopozitiv, diafilm, foto va otkritkalardan foydalaniladi. 3. Rasm o`lchovi va formatini tanlash. 4. Tanlangan mazmunni dastlabki kichik o`lchovdagi ishchi eskizda aks ettirish. 5. Rasm uchun qoralama, ranglamalarni bajarish. U dars, darsdan tashqari vaqtlarda Ham bajarilishi mumkin. 6. Rangtasvirni chiziqli tasvirini ishlash. 7. Rangtasvirni bo`yoqlar bilan tasvirini ishlash. Mazkur tartib mavzu, mazmun, o`quvchilarning tayyorgarligi, qobiliyati, tasvirlash imkoniyatlariga qarab o`zgarishi mumkin. Bu o`zgarish ish Hajmini ko`payishi yoki kamayishi Hisobiga, shuningdek, tayyorgarlik va rasm ishlash bosqichlarida Ham bo`lishi mumkin.

Rangtasvir kompozitsiyasi mashg`ulotlariga ko`pincha 2-3 soat vaqt ajratiladi. Ularning birinchi soatida mavzu, mazmun aniqlanadi, material to`planadi, ishchi eskiz tayyorlanadi, chiziqli rasm ishlanadi. Mashg`ulotlarning ikkinchi soatida esa rasmni bo`yoqlar bilan bo`yaladi. Murakkab mazmundagi rasmlar ishlaganda esa, birinchi soatda tayyorgarlik, ikkinchisida eskiz va chiziqli rasm, uchinchisida, ish bo`yoqlar bilan bajariladi.

Bolalar o`z rasmlarini tezroq bo`yab tugallashga juda qiziqishlari oqibatida ularning rasmlari kompozitsiya jiHatdan bo`sh va chala bo`lib qoladi. Bunga yo`l qo`ymaslik uchun bolalar rasmni bo`yashga faqat o`qituvchining ruxsati bilangina o`tishlariga ruxsat etiladi.

O`quvchilarning fikrlarini boyitish va Harakatlarini qo`llab-quvvatlash maqsadida yordamchi ko`rgazmali materiallar faqat darsning boshlanish qismida emas, bolalarning mustaqil ishlari jarayonida Ham amalga oshiriladi. Bu ko`rgazmali materiallar rasmdagi ayrim obrazlarga taaluqli detallar, kompozitsiya, sxematik rasmlar, perspektiva, yorug`soya, bo`yoqlar bilan ishlashga oid bo`lishi mumkin. 49-rasm.

Darsning oxirida sinf ishiga yakun yasash maqsadida muaffaqiyatli, o`rtacha va bo`sh ishlangan bolalar rasmlaridan ayrimlarini ajratib olinadi Hamda ular butun sinf ishtirokida taHlil qilinadi. Bunda ishdagi yutuq va kamchiliklar aniqlanadi Hamda ularning sabablari qayd qilinadi.

Quyida rangtasvir kompozitsiyasi mashg`ulotlari metodikasiga doir dars ishlanmalari berilgan.

Darsning mavzusi: “Suv osti dunyosi” mavzusida rasm ishlash.

Darsning vazifalari: o`quvchilarni suv ostidagi Hayot Haqidagi tasavvurlari va tushunchalarini yanada kengaytirish. Ularda ijodkorlik, fantaziya va badiiy didni o`stirish, tasviriy malakalarni rivojlantirish, tabiatga nisbatan meHr-muruvvatli bo`lishga, ularni asrab-avaylashga o`rgatish.

Darsning jiHozlanishi: dengiz Hayvonlari va o`simliklarning tasvirlari. Dengiz ostini aks ettiruvchi slayd, diapozitiv, diafilm va boshqalar. Dengiz ostini aks ettirishga bag`ishlangan kompozitsiya variantlari.

Darsning mazmuni: dars mavzusi qator tashkiliy ishlar va metodik suHbatlar o`tkazishni taqoza etadi. Ana shunday ishlardan biri suv osti dunyosiga bolalarning Hayoliy sayoHatini uyushtirishdir. Bu dars puxta tayyorgarlikni talab etganligi uchun o`qituvchi avvalgi tasviriy san`at darsida bolalarga suv osti dunyosiga taalluqli bo`lgan rasmlar, reproduksiyalar to`plashni vazifa qilib topshiradi. Hayoliy sayoHat quyidagicha mazmunda bo`ladi. Ma`lumki, suv osti dunyosi, ya`ni okeanlar, dengizlar, ko`llar, daryolar niHoyatda turli-tuman g`aroyibotlarga ega. Xususan, okeanda Hayvonlarning 160.000 dan ortiq, o`simliklarning 10.000 dan ortiq turlari mavjud. Suv Hayvonlari orasida ko`pchiligini baliqlar, (kit, akula, delfin, laqqa baliq, bukri, qilich baliq, yapaloq baliq v.b.) tashkil etadi. Ularning eng kattasi kit Hisoblanab, uzunligi 33 metrga boradi. Akulalarning uzunligi esa 10 metrgacha boradi. Suvlarda baliqlardan tashqari, dengiz toshbaqalari, sakkizoyoqlar, ilonlar, timsoqlar, qurbaqalar, tyulen va boshqalar Ham Hayot kechiradilar. Afsonalarga ko`ra dengiz va okean qa`rida yarmi ayol, yarmi baliq “Rusalka”lar, dengiz shoHlari, dengiz otlari va devlari, ajdarlari yashaydi. 50-rasm. Bu suv Hayvonlarining tuzilishi, shakli, rangi, o`lchovlari shunchalik turli-tuman, rang-barangki, agar ularni o`zaro solishtirilsa, ular Har qanday odamni Ham Hayratlantirishi shubHasizdir.

Masalan, dunyodagi baliqlarning o`zi 25.000 turdan iborat bo`lib, ular ilon shaklida, yumaloq shaklda, pakana shaklda, yapaloq shaklda, boshi katta, tanasi kichik va aksincha, dumi o`zidan uzun, chiroyli va beo`xshov, beozor va vaxshiy, aqlli va beaql, serHarakat, uchar va noHarakat turli-tuman bo`ladilar. Bulardan ularning ranglari Ham qolishmaydi. Ularning oppoqlari, yam-yashillari, qip-qizillari, qop-qora, zangori, jigarrang, qisqasi Hamma rangdagilari bo`ladi. Hattoki 3-4 rangli baliqlar Ham bo`ladi. Bir baliqdagi bir necha ranglar bir-birlariga yaqin, shuningdek, kontrast bo`lishi mumkin. Baliqlar suv ostidagi qoyada, toshlar ichida, silliq toshlarning oralarida, o`simliklar, balchiq va qumlar ichida o`zlariga in yasab Hayot kechiradilar.

Suv Hayvonlari va o`simliklari Haqida Ham ana shunday turli-tumanlik mavjud. 51-rasm. Ularning Ham uzun, yapoloq, dumaloq shakldagilari, to`p bo`lib o`sadiganlari bo`ladi. Bunday umumiy suHbatdan so`ng imkoni bo`lsa o`qituvchi suv osti dunyosidagi Hayotni aks ettiruvchi diafilm yoki kinofilm namoyish etsa dars yanada samarali bo`ladi. Bu darsda bolalarga beriladigan topshiriq suv osti dunyosiga qilingan sayoHat asosida uning tasvirini ishlashdan iborat bo`ladi.

Bolalar o`zlari ishlayotgan tasvirlarida quyidagi ko`rinishlardan birontasini aks ettirishlari tavsiya etiladi:

1. Suv ostidagi Hayvonlarning tinch Hayoti. 2. Suv osti Hayvonlarining o`zaro jangi. 3. G`ovvoslarning suv osti dunyosini o`rganishlari. 4. Afsonaviy Hayvonlarning (rusalka, dev, dengiz shoHi, ajdar, suv otlari v.b.) suv ostidagi Hayoti va boshqalar.

Topshiriqni bajarish texnikasini Har bir o`quvchining o`zi tanlaydi. u akvarel, guash, rangli qog`ozdan, tabiiy materiallar (barg, ildiz, daraxt, shoHlari, gazmol parchalari, tashlandiq materiallar, tosh, o`simlik v.b.) dan bo`lishi mumkin.

Bolalar ijodiy ishga kirishishlaridan avval o`qituvchining ularga mavzu yuzasidan tayyorlagan kompozitsiya variantlarini yoki ularning sxemalarini ko`rsatishi, topshiriqni yuksak darajada bajarilishiga yordam beradi. Bunday materiallardan foydalanish o`qituvchi tomonidan oldindan Hisobga olinishi Hamda bu Haqda bolalarga avvalgi darsda tegishli ko`rsatmalar berilgan bo`lishi lozim. Agarda dars jarayonida bolalar o`z ishlarini faqat qalamda tasvirlab ulgurganlari taqdirda, uni tegishli badiiy va tabiiy materiallar bilan uyda davom ettirishlari mumkin.

O`qituvchi tomonidan ko`rgazmali qurol sifatida namoyish etilgan ishlar sinf doskasida dars oxirigacha saqlanadi. O`quvchilar ulardan bemalol foydalanadilar.

Dekorativ kompozitsiya. Dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari metodikasi uning mazmunidan kelib chiqqan Holda olib beriladi. Ma`lumki, dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi. 1.CHoynak (dazmol), quticha, nomoyon kabilardan birontasi uchun eskiz ishlash. 2. Gazmol va liboslar uchun eskiz ishlash. 3. Televizor, kreslo, avtomobillarni yangi markasining eskizini ishlash. 4. Kitoblarni badiiy bezagi eskizini ishlash.

Dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari metodikasi, rangtasvir kompozitsiyasi mashg`ulotlari metodikasi bilan umumiylikka ega bo`lsada, biroq uning o`ziga xos jiHatlari Ham bor. Ular ko`proq dekorativ faoliyatning turli tumanligida ko`zga tashlanadi. Xususan, ular jiHozlar, kiyimlar, in`terer, avtomobillar, kitoblarning badiiy bezagi bilan bog`liq Holda olib boriladi. 5-7-sinflarda dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlarining boshlang`ich sinflardagidan yana bir muHim farqi ularning ko`proq ijodiy xarakterda bo`lishligidir. Boshlang`ich sinflarda dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlarida naqsh namunalaridan ko`chirish katta o`rinni egallasa, 5-7- sinflarda bunday mashg`ulotlar faqat ijodiy tusda bo`ladi. Bunda bolalar faoliyatiga ko`proq mustaqillik beriladi, ularning badiiy tafakkuri, fikri va tasvirlash malakalari o`stiriladi.

Bunday mashg`ulotlarda san`atshunoslik asoslari bo`yicha bolalarga kompozitsiyadan berilgan nazariy bilimlarga tayanish va ularga rioya qilgan Holda ijodiy ishlarni bajartirish muHim Hisoblanadi.

O`quvchilarning tasviriy ishlarini baqolashda ularning kompozitsiyaning qonun va qoidalariga qanchalik rioya qilganliklari Hisobga olinadi. Dekorativ kompozitsiya ishlash metodikasi quyidagi tartibda va ketma-ketlikda o`tkaziladi: 1.O`quvchilarga dars mavzusi va topshiriqni tushuntirish. 2. Mazuga doir materiallar bilan tanishtirish. Bunda bolalarga amaliy san`atga doir fotolar, naqshlar, buyumlar uchun kompozitsiya eskizlari, bezak elementlari, bezak sxemalari ko`rgazmali qurol orqali namoyish etiladi, ulardan ayrimlari doskada chizib ko`rsatiladi. 3. Tasvirlanadigan dekorativ kompozitsiya elemetlarini joylashuv sxemasi yoki eskizini chizib olish. 4. Dekorativ kompozitsiyaning o`lchovi va formatini aniqlash. 5. Dekorativ kompozitsiyani qalamtasvirini chizib olish. 6. Bezak uchun zarur bo`lgan ayrim tabiiy materiallarni stilizatsiyalash. Bu bosqichda ayrim naqsh elementlari o`zgartirilishi mumkin. 7. Dekorativ kompozitsiyani bo`yoqlar bilan ishlash.

5-7-sinflarda dekorativ kompozitsiya ishlash mashg`ulotlarining xarakterining turli-tuman ekanligini Hisobga olib, ularning Har biriga metodik jiHatdan aloHida-aloHida yondoshish talab etiladi. Xususan, gazmollar, kiyimlar uchun bezak eskizini ishlash mashg`ulotlarida o`qituvchi ko`proq ko`rgazmalilikka e`tibor berib, turli mato-gazmol nusxalari, kiyimlarning fotolari yoki slaydlarini ko`rsatsa, bironta adabiy asarga (Hikoya, ertak, masal, doston v.b.) illyustratsiya ishlash mashg`ulotlarida esa bolalar e`tiborini ko`proq asar mazmuniga qaratadi. Zaruriyat bo`lganda asarni qayta-qayta o`qib yoki so`zlab beradi, savol-javob o`tkazadi.

Avtomobillarni yangi markasining eskizini ishlash mashg`ulotida esa ularning turli markadagi rasmlarini namoyish etadi, bir-biridan farqini ko`rsatib beradi.

Dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari metodikasining o`ziga xos xususiyatlaridan biri ko`proq bolalarni mustaqil ishlashga yo`naltirishdir.

5-7-sinflarda dekorativ kompozitsiyadan amaliy mashg`ulotlar shu sinflarda beriladigan nazariy bilimlar bilan bog`lab o`tkaziladi. Ayniqsa, amaliy bezak va dizayn, liboslar yuzasidan nazariy mashg`ulotlar berilgandan so`ng dekortiv kompozitsiyadan amaliy ishlar bajariladi.

Dasturda o`zbek xalq amaliy san`atini nazariy jiHatdan o`rganishga aloHida e`tibor berilgan bo`lib, u dekorativ kompozitsiyada o`quvchilar tomonidan bajariladigan barcha topshiriqlarni talablar darajasida amalga oshirishga o`z ta`sirini ko`rsatadi. CHunki, bolalar tomonidan bajariladigan Har bir dekorativ kompozitsiyada o`zbek xalq amaliy san`atining milliy badiiy an`analari o`z ifodasini topgan bo`ladi.

Quyida dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlarini o`tkazish metodikasiga doir dars ishlanmalari berilgan.

Dasrning mavzusi: o`zbek milliy liboslari eskizini ishlash.

Darsning vazifalari: o`quvchilarning badiiy-ijodiy qobiliyatlari va rasm ishlash malakalarini rivojlantirish. Bolalarning milliy o`zbek kiyimlari Haqidagi tasavvurlarini boyitish. Xalq san`atiga qiziqishlarini uyg`otish.

Darsning jiHozlanishi: o`zbek milliy kiyimlarining suratlari, reproduksiyalari, diopozitivlari va slaydlari. O`qituvchining o`zi tayyorlagan bir necha milliy o`zbek kiyim eskizlari. Lotin Amerikasi, Afrika, Ovro`pa xalqlari kiyimlarining rasmlari. Katta yoshdagi erkak va ayol, o`g`il va qiz bola gavdasi tasvirlangan rasm.

Darsning mazmuni: o`qituvchi darsning mavzusini e`lon qilgandan so`ng o`zbek milliy kiyimlari Haqida qisqacha suHbat o`tkaziladi. Bu suHbatning boshlanish qismida o`zbek milliy kiyimlari bilan bolalar avvalgi darsda tanishganliklarini Hisobga olib, ularga bir qator savollar beriladi. Bundan maqsad bolalarning o`zbek milliy kiyimlari Haqidagi tasavvurlarini tiklash va boyitishdan iborat. Xususan, bu borada quyidagicha savollar beriladi:

-Qanday o`zbek milliy kiyimlarini bilasiz (erkaklar, ayollar va bolalar kiyimlari Haqida aloHida-aloHida to`xtalish zarur)?

-O`zbek milliy kiyimlari boshqa xalqlar kiyimlaridan qaysi jiHatlari bilan farq qiladi?

-Erkaklar milliy kiyimlari ansambliga qaysi kiyimlar kiradi? Ayollarnikiga-chi?

-Ayollarning kiyimlarida yosh xususiyatlar qanday Hisobga olinadi? Erkaklarda-chi?

-O`zbek milliy erkaklar kiyimlari bilan ayollar kiyimlari o`rtasida qanday farq bor?

SHundan so`ng o`qituvchi bolalar javoblaridagi kamchilik va xatolarni ko`rsatib, suHbatga yakun yasaydi. U quyidagi mavzuda bo`ladi:

Har bir xalq o`z milliy kiyimlariga ega. Biroq ularning Hammasida umumiylik bo`lib, ular bosh kiyim, ustki kiyim, oyoq kiyim, shuningdek, turli tuman taqinchoq kabilarda ko`zga tashlanadi.

Bu kiyim va taqinchoqlar majmuasi kostyum deb ataladi. Kostyumda kishi kiygan Hamma kiyimlar (bosh, ustki, poyafzal, shuningdek, taqinchoqlar) bir-biriga shakl, rang, o`lchov jiHatidan mos Holda tayyorlanadi. Har bir Halqning kostyumlari bir maqsadga qaratilgan bo`lsa-da, biroq ular bir-biridan farq qiladi.

Hatto, O`zbekistonning Har bir viloyatida tikiladigan va kiyiladigan kiyimlarni bir-biridan farq qiladigan tomonlari ko`p. Xususan, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari o`z uslubiga ega bo`lsa, Buxoro va Samarqand boshqa uslubga, Farg`ona vodiysi aHolisi yana boshqa uslubga ega. SHunday fikrlarni Qoraqalpog`iston Respublikasi, Xorazm, Toshkent, Sirdaryo kabi viloyatlarning kiyimlari yuzasidan Ham aytish mumkin. 52-rasm.

O`zbek xalqi turlicha iqlim sharoitlarida Har xil kiyimlar kiygan. Ular erkaklar, ayollar, bolalar kiyimlariga bo`lingan.

Qisqacha suHbatdan so`ng o`qituvchi milliy kiyimlardan namunalar ko`rsatib, ulardan qaysilari qaysi viloyatga tegishli ekanligini, qaysi birlari kambag`allar va qaysilari boylar uchun mo`ljallanganligini aniqlash yuzasidan ko`rsatmalar beradi.

Savol-javobdan so`ng o`qituvchi rasmdagi kiyimlardan 1-2 tasini bolalar bilan birgalikda taHlil etadi va bolalarning navbatdagi vazifasi o`zbek milliy kiyimlari eskizini tayyorlashdan iborat ekanligini qayd qiladi. So`ngra o`z ko`rsatmalarini quyidagi mazmunda davom ettiradi:

Bolalar, avvalo daftaringizga doskadagi ko`rgazmali qurollarda aks ettirilgan odam qomati rasmini ishlang, so`ngra uning ustiga o`zingiz xoxlagan o`zbek milliy kiyimlarining rasmini ishlaysiz. O`zbekistonning qaysi viloyatiga xos kiyim ishlamoqchi bo`lsangiz, uning o`ziga xos tomonlarini saqlashga Harakat qiling. SHuningdek, rasmingizda kiyimning qaysi mansabdagi yoki xizmatdagi kishilar uchun mo`ljallanganligini Ham yodingizdan chiqarmang. Siz ishlagan kiyim eskizi yagona ansamblni tashkil etsin. O`zingiz ishlagan kiyim namunasini betakror bo`lishligiga Harakat qiling. U kitoblarda berilgan va men ko`rsatgan kiyimlar tasviridan farq qilsin. Biroq rasmingizda o`zbek milliy kiyimlariga xos xususiyatlar bilinib tursin. Doskada namoyish etish uchun qo`yilgan kiyim rasmidan to`la ko`chirib olish mumkin emas, biroq ulardagi ayrim qismlarni, naqsh unsurlari, ranglari, shakllaridan foydalansa bo`ladi.

O`qituvchi o`zbek kiyimlarining namunasini yaratish uchun ularni boshqa xalqlarning milliy kiyimlari bilan solishtirib ko`rish kerakligini qayd qiladi. SHu maqsadda o`qituvchi bolalar e`tiborini boshqa xalqlar kiyimlariga Ham qaratadi. So`ngra bolalar mustaqil ravishda milliy kiyim namunasini yaratishga kirishadilar. Kiyim namunasining rangtasviri o`qituvchining ruxsati bilan amalga oshiriladi. Bunda o`qituvchi Har qaysi bolaga aloHida yondashadi. CHunki, ijodiy ishlar saviyasi Hamma bolalarda bir xil bo`lishi mumkin emas. Liboslarning namunalari, ranglari Haqida aloHida to`xtalib o`tish lozim. Bunda u o`zbek ustalari yorqin toza ranglarni niHoyatda yoqtirishlarini qayta-qayta ta`kidlab o`tadi. SuHbat davomida o`qituvchi bolalarga shuni Ham etkazishi kerakki, kiyimlar eskizini ishlashdan avval Har bir o`quvchi ularni kimlar uchun (erkaklargami, ayollargami, qishlikmi, yozlikmi, baHor yoki kuzlikmi, yoshlargami, qariyalargami, boygami, kambag`algami, ziyoligami yoki amaldorgami, ruHoniygami, oddiy xizmatchigami) mo`ljallanganligini yaxshilab o`ylab olishi kerak bo`ladi. Xuddi shuni Hisobga olib, kiyim materiali, uning bezak guli, rangi, kompozitsiyasi tanlanadi.

Dars bolalarning ijodiy ishlari ko`rgazmasini tashkil etish va muHokama qilish bilan yakunlanadi.

Uyga sinf ishini yakunlash vazifa qilib topshiriladi.

Darsning mavzusi: Kitob saqifalarining badiiy bezagi eskizini ishlash.

Darsning vazifalari: Kitob badiiy bezagi Haqida ma`lumot berish. Bolalarni kitob mazmuni va uning badiiy bezagi to`g`risidagi tushunchalarini kengaytirish. O`quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o`stirish. Rasm orqali o`z fikrlarini ifodalay olishga o`rgatish. Bilimlar manbai bo`lgan kitobga muHabbat uyg`otish va ularni avaylab asrashga o`rgatish.

Darsning jiHozlanishi: 1.O`lchov, rang, shrift, bezak kompozitsiyasi jiHatdan turlicha kitoblar. 2. O`qituvchi tomonidan bironta kitobga ishlangan bezaklar. 3. Kitob saHifalarini bezashga doir ishlangan parallel sinf o`quvchilarining ishlari.

Darsning mazmuni: yangi mavzuni bayon etish kitob Haqida suHbat bilan boshlanadi. Bu suHbatda kitobning kishilar Hayotidagi aHamiyati Haqida gapiriladi. Kitob bilim manbai, u ko`pgina avlodlarning tajribasini o`zida aks ettiruvchi xazina, u o`qituvchi va tarbiyachidir. Kitob ijtimoiy ishlab chiqarishning Hamma soHalarida (sanoat, qishloq xo`jaligi, fan, meditsina, madaniyat, san`at v.b.) ishlovchilar uchun amaliy ko`rsatmalar beradi. Maktabda u darslik, turli xalqlar o`rtasidagi munosabatlar vositasini o`taydi. Ayniqsa, Hozirda kitobsiz Vatanni dushmanlardan Himoya qilib bo`lmaydi. Murakkab texnikani o`zlashtirish mumkin emas. Turli buyum va oziq-ovqatlarni ko`plab ishlab chiqarishni, fan va san`at sirlarini bilib bo`lmaydi. Usiz o`qimishli va madaniyatli kishilar tayyorlash mumkin emas.

Kitoblar o`lchov, shakl, bezak unsurlari, rangi, bezak kompozitsiyasi jiHatdan niHoyatda turli-tuman bo`ladi.

Kitoblarni yaratish ishi bilan ko`pchilik mutaxassislar shug`ullanadilar. Kitob mazmunini yozuvchi yozadi, uning bezagini rassom bajaradi. Kitobning yaratilishida yozuvchi va rassomlardan tashqari, muHarrirlar, korrektorlar, bosmaxona xodimlari Ham ishtirok etadilar.

Texnika rivoj topmasdan avval kitoblar qo`l bilan bunyod etilar edi. Kitob matnining atroflari va oralari naqshlar va rasmlar bilan yuksak badiiy saviyada bezatilardi. Qog`oz kashf etilmasdan avval odamlar sopol, daraxt barglari, Hayvon terilariga yozishgan.

Ayrim ma`lumotlarga qaraganda Respublikamiz xududida, ya`ni Samarqandda 560 yillaridayoq qog`ozga yozilgan kitoblar bo`lgan.

XI asrda Xitoyda, XU asrning 40-yillarida Germaniyada kitob bosishni ixtiro qilinishi kitob tayyorlash tarqqiyotida yangi davrni ochgan. Respublikamiz xududida bosmaxonalarda birinchi bor ko`p nusxali kitoblar 1868 yilda Toshkentda nashr etildi.

Kitoblarni nashr etishda rassomning ishi beniHoyat katta. Rassomlar tomonidan kitoblarga ishlangan illyustratsiyalar, bezaklar kitob mazmunini aniqroq va tezroq tushunib olishga yordam beradi.

Qadimgi vaqtlarda Ham kitoblarni bezatishga aloHida e`tibor berilgan. Avvalgi davrlarda Respublikamiz xududida yaratilgan kitoblarni bezatishda rassomlardan, ayniqsa Kamoliddin BeHzod, Sulton MaHmud, Qosim Ali, MaHmud Muzaxxib, Abdullo, MuHammad Murod Samarqandiylar katta shuHrat qozonganlar.

XX asrning ikkinchi yarmida O`zbekistonda I.Ikromov, V.Kedrin, M.Reyx, A.Osheyko, H.Basharov, I.Kiriakidi, T.MuHammedov kabi ko`plab kitob bezagi ustalari etishib chiqqan. Ular kitob bezagi san`atining milliy, badiiy an`analarini davom ettirib, katta yutuqlarni qo`lga kiritganlar.

Kitob muqova jildi (superoblojka), muqova, titul varag`i, boshbezak, zarHal Harf (bosh Harf), illyustratsiya, yakuniy bezak kabilardan tashkil topadi. SHe`riy kitoblarda satrlar orasida naqshiy bezaklar tasvirlanishi Ham mumkin. Kitobning titul varag`ida muallifning familiyasi, kitobning nomi, nashr etilgan joyi, yili, nashriyot nomi va boshqalar yoziladi.

Kitob birinchi betining yuqori qismi badiiy bezatiladi. Bu bezak naqsh yoki mazmunli tasvirdan (shunchaki narsalar tasviri bo`lishi Ham mumkin) iborat bo`ladi. Uni boshbezak deb yuritiladi. Ular katta-kichikligi jiHatidan turlicha bo`lib, muvaffaqiyatli tasvirlangan taqdirda mazkur kitob bobini, ba`zan butun kitob mazmunini o`zida aks ettirishi mumkin. SHu bilan birga bosh bezak bu betni badiiy bezatish vazifasini Ham o`taydi. Boshbezak Haqida gap borganda uning kitobdagi o`rni, o`lchovi, rangi, shakli, tasvir unsurlari Haqida to`xtalib o`tish lozim. Ularni tushuntirishda ertak, Hikoya, she`r, doston, masal, roman kabi kitob bezaklaridan foydalaniladi.

ZarHal Harf kitobning matnini Har bir bob yoki paragrafining birinchi Harfi Hisoblanadi va u yirik Holda ishlanadi, naqsh va turli real tasvirlar bilan bezatilgan bo`ladi. ZarHal Harflar ko`pincha bolalar ertaklarida va she`riy kitoblarda ko`p qo`llaniladi. ZarHal Harf namunalari turli kitoblardan, shuningdek, o`qituvchining o`zi tayyorlagan ko`rgazmali quroli orqali ko`rsatiladi. Misol uchun “O`zbek xalq ertaklari” kitobini namuna sifatida o`rganish va bolalarga ko`rsatish uchun tavsiya etish mumkin. SHu to`plamdagi ertaklardan birontasini tanlab olib, o`qituvchi shu asosda bolalar bilan ish olib boradi.

O`qituvchi yuqoridagi kabi illyustratsiya va yakuniy bezak Haqida gapirib, ularning namunalarini turli kitoblardan ko`rsatadi. YAkuniy bezak Ham boshbezak kabi o`lchovda, rangda, shaklda, kitob yoki bob oxirida beriladi. U ko`proq kitob yoki uning bobiga xulosa yasaydi. Kitoblarning matn qismlarining atroflari naqshli bezak bilan bezatilishi qam mumkin. O`qituvchi kitob bezaklaridan namunalar Ham ko`rsatadi. 53-rasm.

Kitoblarning ichki bezagi yuzasidan umumiy tushunchalar berib bo`linganidan keyin o`qituvchi asosiy vazifaga o`tib, uni tushuntiradi.

O`qituvchi ertakning qisqacha mazmunini bolalarga tushuntirib, uning ichki bezagini ko`rsatadi, ular yuzasidan savol-javob o`tkazadi. Savol-javobdan so`ng topshiriq yuzasidan qisqacha ko`rsatma beradi. U quyidagicha mazmunda bo`ladi:

Bezak ishlariga kirishishdan avval boshbezak, zarHal Harf, yakuniy bezak, ishlanadigan kitob betlarining matn o`rnini albom varag`ida belgilab qo`yiladi. SHuningdek, bu varaqda bosh bezak, yakuniy bezak va zarHal Harflarning o`z o`rni Ham belgilanadi. Kitob matni uchun qoldirilgan joyni albom varag`ining chekkasigacha taqalmaydi. Kitob varag`ining to`rt tomonidan joy qoldiriladi. Kitobning matn qismi paralel gorizontal chiziqlar bilan belgilab qo`yiladi.

Ishni akvarel bo`yoq, flomaster, tush, guash bilan bajarish mumkin. Bezashga kirishishdan avval bolalar o`qituvchi ko`rsatgan kitob bezaklarini yana bir bor sinchiklab ko`rib chiqadilar va ulardan ijodiy foydalanadilar. Hech vaqt kitoblardagi bezaklardan ko`chirib olishga ruxsat etilmaydi. Har bir o`quvchi o`z ishini mustaqil ravishda kitobdagi bezaklardan o`zgacharoq, yanada qiziqarliroq ishlashga Harakat qilishi lozim.

Vazifa bolalarga tushunarli bo`lgach, o`qituvchi ularni mustaqil ishga o`tishlariga ruxsat etadi. O`zi partalararo yurib topshiriqni bajarishga qiynalayotgan o`quvchilarga yordam berib boradi.

O`quvchilarning ko`pchiligi bir xil xatolarga yo`l qo`yganlari taqdirda butun sinfni ishdan to`xtatib, ularning xatolarini tushuntiradi.

Darsni mustaHkamlash maqsadida o`qituvchi o`tilganlar yuzasidan savol-javob orqali suHbat o`tkazadi. SuHbatda bolalar e`tiborini quyidagilarga qaratiladi:

1. Kitoblarning kishilar Hayotidagi aHamiyati nimada?

2. Kitoblarning yaratilishida qaysi soHa mutaxassislari ishtirok etadilar?

3. Kitoblar qanday qismlardan tashkil topadi?

4. Kitob badiiy bezagining qaysi bo`laklarini bilasiz?

5. Qadimda qaysi o`zbek musavvirlari kitob bezagi bo`yicha ijod qilganlar?

6. Hozirgi o`zbek grafik rassomlaridan kimlarni bilasiz?

7. Supermuqova, muqova, titul, boshbezak, zarHal Harf, yakuniy bezak, illyustratsiya kabilarni Har biriga aloHida–aloHida ta`rif bering.

O`qituvchi dars oxirida sinfda ishlangan eng muvaffaqiyatli, o`rtacha va bo`sh ishlangan ishlardan namunalar ajratib olib, ularni o`quvchilar bilan taHlil qiladi, kamchiliklarini ko`rsatadi.

Uyga sinfda ishlangan kitob bezaklariga o`xshash boshqa kompozitsiya, boshqa unsurlardan bezak ishlarini bajarishni vazifa qilib topshiriladi.

Haykaltaroshlik kompozitsiyasi. Haykaltoroshlik kompozitsiyasi tasviriy san`at darslarida katta o`rinni egallamasa-da, uni o`qitishda Ham o`ziga xoslik mavjud.

5-7-sinflarda bunday mazmundagi topshiriqlarni bajarishda bolalardan kompozitsiyaning qonun va qoidalariga rioya qilgan Holda ishlash talab etiladi. Ularning bajaradigan ishlari, mazmunan Ham, tasvirlash texnikasi jiHatidan Ham boshlang`ich sinflardagiga qaraganda savodliroq bo`lishi kerak. Bunda ko`proq kompozitsiyadagi detallarni ishning bosh g`oyasiga bo`ysunishi qonuni, muvozanat qonuni, detallarning Haykalda simmetrik va assimetrik joylashuvi qoidasi, kompozitsiyasida Harakat va turg`unlik, qarama-qarshilik kabi qoidalarga aloHida e`tibor beriladi.

Haykaltoroshlik kompozitsiyasi mashg`ulotlarini o`tkazish metodikasi ta`lim mazmunidan kelib chiqqan Holda belgilanadi. Bunda ko`proq bolalarning yoshi, idroki, Haykal ishlash malakalarining shakllanganlik darajasi va boshqa sifatlari e`tiborga olinadi.

5-7-sinflarda Haykaltoroshlik kompozitsiyasi mashg`ulotlari uchun “Karvon”, “Otchoparda”, “Ona va bola Hayvonlar”, “Qo`chqorlar jangi”, “AjdarHo”, “Qo`ychivon” xalq qaHramonlariga yodgorlik mavzularida dekorativ, relefli va yumaloq Haykallar ishlash tavsiya etilgan.

Haykaltoroshlik kompozitsiyasi mashg`ulotlarida o`qituvchilar quyidagi jiHatlarga ko`proq e`tibor berishlari lozim:

1. Mavzu yuzasidan suHbatlar o`tkazish. 2. Mavzuga doir fotolar, rasmlar namoyish etish. 3. Mavzuga doir o`qituvchining namuna uchun tayyorlagan ishlarini namoyish etish va uning mazmunini tushuntirish. 4. Mavzuga doir kompozitsiya sxemalarini doskada ko`rsatish. 5. Mavzuga doir parallel sinf o`quvchilarining ishlaridan namunalar ko`rsatish Hamda ularni taHlil qilish. 6. Bolalarga mustaqil ish uchun eskiz chizdirish. 7. Bolalar tomonidan ishlangan eskiz namunalaridan ayrimlarini butun sinfga ko`rsatib taHlil qilish. 8. Eskiz asosida o`quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish.

Bolalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi ularning faoliyatlarini muntazam kuzatib turadi va zaruriyat tug`ilganda kerakli maslaHatlarni beradi. Bolalarning mustaqil ishlari jarayonida o`qituvchi bajarilayotgan ishlardan namunalar olib, ularni barchaga namoyish etadi.

Ayrim mavzular o`z mazmuniga ko`ra keng qamrovli ishlarni talab etadi. Xususan, “Otchoparda” mavzusida Haykal ishlash shunday mavzulardan Hisoblanadi. CHunki, bunday mavzuda Haykal ishlaganda kamida uch odam va uch ot tasvirlarini yasashga to`g`ri keladi. Bu ishlarni bir o`quvchi mavzuga ajratilgan bir yoki ikki soatli darsda bajara olmaydi. Topshiriqni bir yoki ikki soat darsda bajarib ulgurish uchun ishni jamoa bo`lib bajarish kerak bo`ladi. Jamoa ishda 3-4 o`quvchi birlashib bajariladigan kompozitsiyadagi detallarni bo`lishib oladilar. Har bir o`quvchi o`ziga yuklangan vazifani bajarib bo`lgach ulardan yagona kompozitsiya tuziladi.

Haykaltaroshlikdan kompozitsiya ishlash mashg`ulotlarida o`quvchilar o`z e`tiborlarini ko`proq quyidagi jiHatlarga karatishlari zarur:

I. Mavzu asosida Haykal ishlash uchun mazmunni to`g`ri tanlash.

2. Haykalda uning detallarini kompozitsiya jiHatdan to`g`ri va chiroyli joylashtirish. 3. Haykal detallarining shakli, o`lchovlari va o`lchov nisbatlarini to`g`ri belgilash. 4. Haykaldagi detallarning Holatlarini to`g`ri belgilash. 5. Haykaldagi Har bir detalni to`g`ri tasvirlash. 6. Ish joylarini toza va tartibli tutish.

Quyida Haykaltoroshlik kompozitsiyasi mashg`ulotlarini o`tkazish metodikasiga doir dars ishlanmasi berilgan.

Darsning mavzusi: “Otchoparda poyga” mavzusida Haykal ishlash (jamoa ish).

Darsning vazifalari. O`quvchilarning Haykal ishlash (loy bilan ishlash) malakalarini, shaklni His qilish qobiliyatlari va ijodkorligini o`stirish.

Darsning jiHozlanishi. “Poyga” mavzusida ishlangan tasviriy san`at (rangtasvir, Haykaltaroshlik, grafika) asarlarining reproduksiyalari, rasmlar, suratlar.

Darsning mazmuni. Dastlab o`qituvchi otchopar va u erda bo`ladigan musobaqalar Haqida suHbat o`tkazadi. SuHbatda otchoparda ot bilan o`tkaziladigan o`yinlarga poyga, qizquvish, uloq kabilar kirishi va u erda xalq sayllari, milliy bayramlar, ommaviy sport musobaqalari tez-tez o`tkazilib turilishi aytiladi. Bu o`yinlar yirik sport va ommaviy maydonlarda o`tkaziladi. Ularda o`nlab zotli, sinalgan chopqir otlar, tanilgan chavandozlar va ming-minglab tomoshabinlar ishtirok etadilar.

Bu mavzuda A.Deyneka, Q.Basharov, D.Tugarinov va boshqa rassomlar va Haykaltaroshlar sermazmun asarlar yaratganlar. 54-rasm.

O`qituvchi bu asar reproduksiyalaridan bir yoki ikkitasini namoyish etib, ularning mazmuni, kompozitsiyasi, ifodalilik vositalari va boshqalar Haqida fikr yuritadi. So`ngra ot va odam rasmlari orqali ularning tuzilishi, bo`laklari, o`lchovlari va o`lchov nisbatlari, shakllari, xarakatdagi Holatlari tushuntiriladi.

Bunday Haykalni yaratish uchun bolalar avval ot, so`ngra odam tasvirini aloHida-aloHida ishlab olib, so`ngra ularni bir umumiy kompozitsiyaga birlashtiradilar. Ko`rgazmali materiallardan foydalanib, otning Harakati, uning shakli va o`lchovlari aniqlashtiriladi, odam Haykali ot Haykali ustiga o`rnatilib, ular poygada chopayotgan Holatga keltiriladi.

CHavandoz Haykalini ishlayotgan bolalar quydagilarga e`tibor beradilar:

-Haykalning umumiy eni 15 sm.dan, balandligi 12 sm.dan oshmasligiga;

-poygada chopayotgan ot Holatining aniq tasvirlanishiga;

-chavandozning ot ustida va poyga Holatida to`g`ri tasvirlanishiga;

-chavandoz kiyimlarining milliy bo`lishligiga;

-chavandoz bilan ot o`lchovlarini bir-biriga mos tasvirlanishi va b.

Haykallar tayyor bo`lgach, 3-4 o`quvchi birgalikda “Otchoparda poyga” mavzusida kompozitsiya yaratadilar. Dars yakunida Har galgidek ko`rgazma tashkil etiladi.

Uyga “Otchoparda” mavzusida jurnal va kitoblardagi rasmlarni o`rganish va shu asosda yangi kompozitsiya ishlash topshiriladi.

4.4. Tasviriy san`atni tabaqalashtirib o`qitish
Maktabda tasviriy san`at darslari samaradorligini oshirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning samarali turlaridan biri Hisoblangan tabaqalashtirilgan ta`lim muHim aHamiyat kasb etadi.

Tabaqalashtirilgan ta`lim o`quvchilarni individual tarzda, shuningdek, guruHlarga ajratib o`qitish, ularning mustaqil ishlarini to`g`ri va maqsadga muvofiq tashkil etish orqali sinfdagi barcha o`quvchilar bilim va malakalarini dinamik rivojlanishiga xizmat qiladi. Bunda o`qituvchi Har bir o`quvchining qiziqishi, qobiliyati, layoqatini Hisobga olib, mashg`ulotlarni tashkil etish orqali dars samaradorligini oshirishiga erishadi.

Ma`lumki, sinfdagi barcha o`quvchilarning qobiliyatlari, fanga qiziqishlari, psixologik va estetik xususiyatlari turlicha bo`lganligi sababli berilayotgan bilimlar va shu asosda tashkil etilayotgan metodika Hamma o`quvchilarga bir xil ta`sir ko`rsatmaydi. Natijada, sinfdagi barcha o`quvchilar o`quv materiallarini bir xil o`zlashtirmaydilar. Bundan bolalarga qanday pedagogik ta`sir ko`rsatilganda ko`zlangan maqsadga erishish mumkinligi muammosi paydo bo`ladi. Uning samarali yo`llaridan biri ta`limga tabaqalashtirilgan yondoshuvdir.

Ayrim pedagog olimlarning asarlarida tabaqalashtirilgan ta`limning moHiyati, uning ilmiy asoslari chuqur taHlil qilib berilgan, ayrim ilg`or boshlang`ich sinf o`qituvchilari esa bo`sh o`zlashtiruvchi yoki qoloq o`quvchilar bilan individual ishlash bo`yicha tajriba to`plaganlar.

Pedagogika nazariyasida pedagog olimlar tomonidan tabaqalashtirilgan ta`limni ikki turi qayd qilinadi: 1. Darajali tabaqalashtirish. 2. Ixtisoslashtirilgan tabaqalashtirish.

Darajali tabaqalashtirish ikki turga bo`linadi:

1.Individual ta`lim. Bunda o`quvchilarning qobiliyati va imkoniyatlariga qarab Har bir o`quvchi bilan aloHida-aloHida ish olib boriladi.

2. GuruHli ta`lim. Bunda o`quvchilarni qobiliyati va imkoniyatlariga qarab ularni ikki va undan ortiq guruHlarga ajratib o`qitiladi.

Ixtisoslashtirilgan tabaqalashtirish esa u yoki bu fanni chuqur o`rgatish, turli kasblarga yo`naltirish yoki ularni asoslarini o`zlashtirishga qaratilgan bo`ladi. Bular qatoriga tasviriy san`atni chuqur o`rgatadigan maktablar (sinflar), fakultativlar, to`garaklar kiradi.

Ta`lim nazariyasi va amaliyotida tasviriy san`atdan tabaqalashtirilgan ta`limning quyidagi turlari mavjud:

– tabaqalashtirilgan maktablar ta`limi;

– tabaqalashtirilgan sinflar ta`limi;

– tabaqalashtirilgan guruHlar ta`limi;

Bu yo`nalishlar Ham darajali, Ham ixtisoslashtirilgan bo`lishi mumkin. Ko`p yillardan buyon pedagogik amaliyotda boshqa fanlar qatori taviriy san`atdan ixtisoslashtirilgan maktablar va sinflar, fakultativ kurslar faoliyat ko`rsatmoqdalar.

Tabaqalashtirilgan ta`lim Haqida fikr yuritganda avvalo uni Ham ijobiy va salbiy jiHatlari Haqida etarli tasavvurga ega bo`lishlik niHoyatda muHim. Darajali tabaqalashtirib o`qitishning ijobiy jiHatlari Haqida to`xtalganda quyidagilarni qayd qilish lozim. Bunda:

1.Sinfdagi barcha o`quvchilar dastur materiallarini o`zlashtirishga erishadilar.

2.Sinfdagi barcha o`quvchilarning bilim va malakalarida, ijodiy ishlarida o`sish kuzatiladi va u o`quvchilarni fanga bo`lgan qiziqishlarini oshiradi.

3.Sinfdagi barcha o`quvchilarning faolligi oshadi. CHunki, past o`zlashtiruvchilar guruHidagi Har bir bola yuqori o`zlashtiruvchilar guruHiga o`tishga Harakat qiladi. YUqori o`zlashtiruvchilar guruHidagi bolalar esa past o`zlashtiruvchilar guruHiga tushib qolmaslik uchun Harakat qiladilar.

4.O`quvchilarni qobiliyati va imkoniyatlariga qarab bilimlar berilayotganligi sababli, ular tomonidan o`quv yuklamalarini o`zlashtirishga zo`riqish Hollari ro`y bermaydi.

5. Sinfdagi iqtidorli o`quvchilarning chuqur va atroflicha bilimlar olishga bo`lgan eHtiyojlari Ham qondiriladi.

6. Tabaqalashtirilgan ta`lim uni demokratiyalashtirish va insonparvarlashtirishga yordam beradi.

Ko`pchilik mutaxassislar o`quvchilarni (past, o`rta, yuqori) o`zlashtiruvchi bolalar guruHlariga ajratib o`qitishning ma`qullagan Holda, uni yuqori, shuningdek, past o`zlashtiruvchi bolalar faoliyatlarida salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini Ham qayd qilishadi. Xususan, ular yuqori o`zlashtiruvchi bolalarda manmanlik, boshqalardan o`zlarini ustun qo`yish yoki ularni mensimaslik, o`ziga ortiqcha baHo berish, boshqalar bilan qo`pol muomalada bo`lish kabi xislatlarda kuzatilishini qayd qilishadi. SHu bilan birga bu toifadagi bolalarda qo`rquv qissi Ham paydo bo`ladi. CHunki, ular topshiriqlarni yuqori darajada bajarmaganliklari oqibatida yuqori guruHdan quyi guruHga tushib qolishlari Ham mumkin.

Past o`zlashtiruvchi o`quvchilar esa tabaqalashgan guruHlarda o`zlarini kamsitilgan, o`quvi yo`q deb Hisoblaydilar. Ko`pincha tengdoshlari, aka-uka, ota-onalari orasida o`zlarini aqli kalta bolalardek His etadilar. Natijada ular tushkunlikka tushib, o`qishga Havaslari qaytadi. Sinfdoshlariga qo`shilmay, ular bolalarga aralashmaydigan odamovi bo`lib qoladilar. Bora-bora bu toifadagi o`quvchilarga o`qituvchi, ota-onalar, sinfdoshlari tomonidan bildiriladigan turli tanbeH va dashnomlari ularning ruHiyatiga yomon ta`sir ko`rsatishi mumkin. Natijada, bu Hol ularni Hamma narsaga, Har qanday gaplarga befarq bo`lib qolishlari va rivojlanishdan to`xtab qolishlariga olib keladi. O`qituvchi tabaqalashtirilgan ta`limni amalga oshirishga kirishar ekan, uning yuqorida qayd qilingan Ham ijobiy, Ham salbiy jiHatlariga to`g`ri yondoshib ish olib borishi kerak bo`ladi.

Masalaning ana shu nozik jiHatlarini Hisobga olib, bolalarni guruHga ajratganda sinfdagi qobiliyatli, qobiliyatsiz, o`zlashtiruvchi, o`zlashtirmovchi, yuqori, quyi so`zlarning o`rniga oddiygina qilib birinchi, ikkinchi, uchinchi guruHlar deb qo`llash maqsadga muvofiqdir.

Tabaqalashtirib o`qitishning samarasi katta ekanligi bilan bir qatorda uning murakkab jiHatlari Ham mavjudligini aloHida qayd qilish lozim. Uning murakkabligi o`qituvchining uch xil darajadagi dasturlar asosida mashg`ulot olib borishi bilan bog`liq. Buning uchun Har bir guruH uchun tasviriy san`atdan aloHida darsliklar, metodika, didaktik va tarqatma materiallar, texnika vositalari kerak bo`ladikim, ularsiz mashg`ulotlarni talablar darajasida tashkil etib bo`lmaydi. Bu esa quyidagi yo`nalishlarda ifodalanadi:

1.Tabaqalashtirilgan tasviriy san`at ta`limini ilmiy asoslarini puxta egallagan bo`lishlik.

2. Mashg`ulotlar uchun zarur bo`lgan o`quv- metodik majmualar bilan qurollangan bo`lishlik.

3. Mashg`ulotlar uchun zarur bo`lgan maxsus xona va moddiy-texnikaviy bazaga ega bo`lishlik.

4. O`qituvchi o`z fanidan o`quvchilarni bilim va malakalari saviyasi Haqida to`liq ma`lumotga ega bo`lishligi v.b.

Muammoning qiyin va murakkab jiHatlaridan biri bu o`qituvchining o`quvchilar Haqida to`liq tasavvurga ega bo`lishligidir. Ma`lumki, Har bir shaxs, o`zicha bir dunyo, shu qatori tasviriy san`atdan bilim malakalari Ham bir-biridan farq qiladi. Buning ustiga bolalardagi o`ziga xoslik shunchalik turli-tumanki, ularni aniqlash niHoyatda mushkul.

Bolalarni Har jiHatdan bilish uchun o`qituvchi tomonidan bolalar orasida pedagogik va psixologik tashxis o`tkazishi zarur bo`ladi. Bu ish bevosita quyidagilar bilan bog`liq: o`quvchining umumiy qobiliyati, uning xarakteri, qaysi fanga qiziqishi va ularni qaysi darajada bilishi, o`qishga bo`lgan qiziqishi, tasavvur, tafakkur va ijodiy fikrlash darajasi, faolligi va fantaziyasi, xotira va kuzatuvchanligi, diqqati, tashabbuskorligi, mustaqilligi, uyda mashg`ulotlar uchun bo`lgan shart-sharoitlari v.b. TashHisda o`quvchilarni sog`ligi va fiziologik o`sishini bilish Ham foydadan Holi emas.

SHuningdek, bolalarni qush va Hayvonlarga, kasb-Hunarlarga, san`at turlariga, sport turlariga qiziqishlarini bilish Ham muHim. CHunki, bolalarga pedagogik ta`sir ko`rsatishda ularni ana shunday qiziqishlariga qarab ta`lim berishning samarali ekanligi fanimizda anchadan buyon ma`lum.

YUqorida qayd qilingan sifatlar bilan bir qatorda o`qituvchi o`z fanidan o`quvchining tasviriy san`atga doir xususiyatlarini Ham bilishi kerak bo`ladi. Bu borada o`qituvchi dars jarayonida Har bir bolaning bilim va malakalaridagi o`sishni Ham bilib turishi zarur.

O`quvchini bilim va malakasidagi rivojlanish darajasiga qarab bilim berish yana shuning uchun Ham muHimki, bunda zaruriyat tug`ilganda o`quvchilarni u guruHdan bu guruHga o`tkazish imkonini beradi.

Darajali tabaqalashtirib o`qitishning yana bir ko`rinishi mavjud bo`lib, unda bolalarni fanlar bo`yicha bilim va malakalarining darajasiga qarab emas, balki umumiy tarzda tabaqalashtirilishidir. Bunda bolalarni temperamenti asosiy rol o`ynaydi. Bunday sifatlar bo`yicha tabaqalashtirilganda bolalar xoleriklar, sangvinlar, flegmatiklar va melonxoliklar guruHlaridan tashkil topadi.

CHunki, o`qituvchi dars jarayonida o`quvchilarga topshiriqlar berganda, biron narsani talab qilganda, ularning psixologik xususiyatlariga tayanish samarali kechadi. Ishning saviyasi ko`p jiHatdan bolalarni ana shu sifatlarini bilib, to`g`ri munosabatda bo`lishlikka bog`liqdir.

O`qituvchi bolalarning diqqati, idroki, xotirasi, tafakkuri, nutqi, His-tuyg`ulari, xarakteri Haqida Ham tasavvurga ega bo`lishi talab etiladi.

O`quvchilarning bilim va malakalari, ijodiy qobiliyatlari, qiziqishlari, idroklarini Hisobga olib o`tkaziladigan pedagogik tashHis ishlari quyidagi tashkiliy ishlar bilan bog`liq:

-o`quvchilar bilimlarini aniqlash uchun test materiallarini tayyorlash;

-o`quvchilarning bilim va malakalarini aniqlash uchun anketa va savolnomalar tayyorlash;

-o`quvchilarni bilim va malakalarini baHolash mezonlarini ishlab chiqish;

-o`quvchilarni bilim va malakalarini aniqlashga doir didaktik materiallar tayyorlash;

O`quvchilarning bilim va malakalarini tashHis etish bilan masalaning echimi tugamaydi. YAngi materialni bayon etish va uni o`quvchilar tomonidan to`liq o`zlashtirilishi uchun tegishli metodika zarur bo`ladi. Bu bosqichning muHim jiHatlaridan biri tashHisdan o`tgan guruHlarda o`quvchilarning tasviriy san`atdan bilimlar Hajmi va darajasini aniqlashdir. Gap shundaki, yangi mavzuni idrok etishga guruHdagi barcha o`quchilar tayyormi yoki yo`qmi, axir guruHdagi barcha bolalarning bilim va malakalari bir xil emasku?! Bir guruHdagi bir o`quvchi ikkinchisiga qaraganda ozmi, ko`pmi kengroq va chuqurroq bilimga ega. SHunday ekan, guruHdagi barcha bolalarni o`qituvchi yangi materialni idrok etishi va o`zlashtirishi uchun tayyorlashi lozim bo`ladi.

Tabaqalashtirish faqat guruHlar bo`yicha emas, Har bir o`quvchi bilan Ham yakkama-yakka ish olib borishni Ham nazarda tutadi. U dars jarayonida, uyga topshiriqlar berganda amalga oshiriladi. SHuningdek, individual ta`lim faqat bo`sh o`zlashtiruvchi bolalar bilan ishlashni emas, bir yo`la iqtidorli, qobiliyatli bolalar bilan ishlashni Ham nazarda tutadi.

Maktabda tasviriy san`atdan darajali tabaqalashtirishning ikki yo`nalishi tavsiya etiladi:

1.O`quvchilarning idroki va qobiliyatini Hisobga olib tabaqalashtirish. Bu yo`nalishga bolalarni o`qituvchi tavsiya etadi.

2.O`quvchilarni qiziqishiga qarab tabaqalashtirish. Bunda guruHlarni bolalarning o`zlari tanlaydilar.

Maktabda bolalarning tasviriy san`atga qiziqishi, idroki, qobiliyatlarini Hisobga olib, ularni bir necha guruHga bo`lish mumkin:

1.Idroki past, bilim va tushunchalarni sekin va qiyin o`zlashtiruvchi bolalar, ularni o`qishga Havasi yo`q va qobiliyati qoniqarli emas, ijodkorlik Hislatlari sezilmaydi.

2.O`qishga Havasi va qobiliyati o`rtacha, nazariy bilimlarni o`zlashtirishi va ijodkorligi o`rtacha.

3.O`qishga Havasi, ijodiy qobiliyati va fantaziyasi kuchli, berilayotgan bilimlarni tez va puxta idrok eta oladilar.

Mana shu xususiyatlar asosida tasviriy san`atdan ta`lim mazmuni tabaqalashtiriladi. Tabaqalashtirilgan ta`lim mazmunini, o`ziga xos xususiyatlarini Hisobga olib, u uch toifaga bo`linadi:

1. Dasturning minimum darajasi. U tasviriy san`at o`quv predmetidan ta`limning davlat standartlarida belgilangan bilimlarni nazarda tutadi. Ta`lim mazmunining bu toifasida bolalarning bilim va malakalari, ijodiy qobiliyatlarini o`stirish minimum darajada bo`ladi.

2. Dasturning o`rtacha darajasi. Tasviriy san`atdan beriladigan bilimlar va malakalar ta`limning davlat standartlarida ko`rsatilgan minimum darajadan yuqoriroq bo`ladi. O`quvchilarda ijodiy fikrlash va fantaziyani talab etadigan topshiriqlar minimum darajada qoladi.

3. Dasturning yuqori darajasi. Tasviriy san`atdan o`quvchilarning idroki, qobiliyatini Hisobga olgan Holda ularga keng bilim va chuqur malakalar beradigan, ularning ijodkorligini, iste`dodini ro`yobga chiqaradigan mashg`ulotlardan tashkil topadi.

Ma`lumki, darajali tabaqalashtirishning ikki yo`li mavjud:

1. Bir sinf o`quvchilaridan ikki va undan ortiq guruH tashkil etib o`qitish.

2. Maktabdagi bir necha parallel sinf o`quvchilaridan quyi, o`rta va yuqori o`zlashtiruvchi o`quvchilar sinflarini tashkil etib o`qitish.

Ta`limning ikkinchi yo`li o`qituvchiga unchalik katta qiyinchilik tug`dirmasada, birinchi yo`li katta mas`uliyat talab etadi. U ancha murakkab jarayon bo`lib, bunda bir vaqtning o`zida o`qituvchi uch guruH bilan ish olib borishi kerak bo`ladi. Bunda o`qituvchi uch xil ta`lim mazmuni, dastur va darsliklar, turli-tuman didaktik materiallar va turli metodikalardan foydalanadi.

O`quvchilarni tabaqalashtirib o`qitishning muvaffaqiyati ko`p jiHatdan o`quvchilarni mustaqil ishlarini to`g`ri amalga oshirishga bog`liq. Bolalar topshiriqlarni mustaqil bajarish ko`nikmalariga ega bo`lganlaridagina bu boradagi ishlar samarali kechadi. Tabaqalashtirib o`qitishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tasviriy san`atdan mustaqil ishlarni quyidagi shakllarini qo`llash maqsadga muvofiqdir:

1. Tarqatma materiallar bilan ishlash. 2. Darslik bilan ishlash. 3. Kompyuter bilan ishlash. 4. Ijodiy ishlarni bajarish. 5. Kitob o`qish. 6. Mashg`ulotlar mavzusiga doir sayoHat qilish. 7. Ota-ona, mutaxassis, do`st-dugonalar bilan suHbat va munozaralar qilish. 8. Topishmoq va krossvordlar echish v.b.

SHuni Ham qayd qilish lozimki, tabaqalashtirilgan sinf va guruHlarda Har bir guruH uchun tuzilgan ta`lim mazmuniga mos metodika qo`llaniladi. Ta`lim mazmunidan kelib chiqqan Holda barcha guruH bolalari bilan mashg`ulotlar frontal, shuningdek, guruHli yoki individual Holda amalga oshirilishi mumkin.

Tabaqalashtirilgan guruHlarga topshiriqlar turli shakl va turli mazmunda Ham tavsiya etiladi. Ularning asosiy shakllari:

1. Har bir guruHga tasviriy san`atdan aloHida mazmun yoki mavzularda topshiriqlar tavsiya etish.

2. Bir necha guruHga bir xil mazmun yoki mavzuda, biroq turli murakkablikda topshiriqlar tavsiya etish. YAgona mavzuda topshiriq berilganda uni uch toifadagi o`quvchilar guruHiga uch xil murakkablikda tavsiya etiladi.

3. GuruHlarning ayrimlarida tasviriy san`atdan nazariy, boshqasida amaliy xarakterdagi mashg`ulotlar olib borish.

4. Ayrim guruHlarga o`quvchilarning to`la mustaqil ishlari uchun topshiriqlar berilsa, boshqalariga o`qituvchining ishtirokida bajariladigan vazifalar tavsiya etiladi.

5. Tabaqalashtirilgan guruHlarning ba`zilarida rangtasvir, boshqalariga Haykaltaroshlik yoki san`atshunoslik asoslari bo`yicha mashg`ulotlar o`tkazsa bo`ladi.

6. Ayrim guruHlarda yangi material bayon etilsa boshqasida o`tilganlarini qaytarish Ham mumkin.

7. O`qituvchi topshiriqlarni bir necha variantlarda tavsiya etadi, o`quvchilar ulardan o`zlariga ma`quli va kuchlari etadiganini tanlab oladilar.

8. Ayrim guruHlar bilan mashg`ulotlarni sinfda boshqalar bilan sinfdan tashqarida amalga oshirish.

9. Zaruriyat tug`ilganda bolalar erkin mavzularda ish bajarishlari Ham mumkin.

Tabaqalashtirilgan ta`limni amalga oshirishda birinchidan, bolalarga tasviriy san`atdan beriladigan bilim va malakalarning dozasi, topshiriqni bajarishga ketadigan vaqt, o`quvchining bu topshiriqni bajarishga bo`lgan layoqatini o`qituvchi tomonidan aniq tasavvur etilishi lozim. Ikkinchidan, ta`lim mazmunini bolalar ongiga singdirish uchun metodikani to`g`ri tanlash Hamda bu metodikani amalga oshirishga xizmat qiladigan moddiy-texnikaviy asosning yaratish muHimdir.

Buning uchun o`qituvchi avvaldan darsga puxta tayyorgarlik ko`rgan, uni ssenariysini atroflicha va chuqur ishlab chiqqan bo`lishi kerak. SHu bilan birga Har bir darsda bolalarning bilim va malakalaridagi o`zgarishlarni bilib turish Ham aHamiyatlidir. Tabaqalashtirilgan ta`limda yangi bilimlarni bolalar tomonidan o`zlashtirilishiga erishish uchun avvaldan ularni tayyorlash lozim va bunga o`quvchi to`la ishonch Hosil qilgandan so`ng yangi mavzuni bayoniga o`tishi lozim.