Tashqi savdoni rivojlantirishda xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalanishning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

1. www. stat. uz. 2021-yil yakunlari bo’yicha statistik ko’rsatkichlar tahlili.

Iqtisodiyot nazariyasi. Qobilov Sh.R. Darslik. – Toshkent, 2013.

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Xalqaro hisob-kitoblar – bu turli mamlakatlarning hukumatlari, korxonalari, muassasalari va fuqarolari o‘rtasida yuzaga keladigan pul talabnomalari va majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni tartibga solish tizimidir. Xalqaro hisob-kitoblar turli shakllarda – naqd pulga, kreditga, oldindan bajarilgan to‘lov (avans to‘lov) bo‘yicha amalga oshiriladi. Jahon savdosida bitim narxining 80–90 foiz to‘lanadigan, qolgan qismi esa shartnoma bo‘yicha belgilangan muddatlarda naqd pul bilan to‘lanadigan kreditdan keng foydalaniladi. Xalqaro savdoda xizmatlar muhim o‘rin egallaydi. Xizmat deganda moddiy mahsulotda o‘z ifodasini topmaydigan, balki iste’molchi ega bo‘ladigan muayyan foydali samarada namoyon bo‘ladigan pulli faoliyat tushuniladi. Xizmat, shuningdek harakat natijasida va boshqa institutsional birlik bilan o‘zaro kelishuv asosida yuz bergan institutsional birlik holatining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Ma’lumot o‘rnida keltirsak, jahon savdo tashkilotining tasnifiga ko‘ra, 600 dan ortiq turdagi xizmatlar mavjud. Xalqaro valuta fondining to‘lov balansini tuzish bo‘yicha yo‘riqnomasiga muvofiq, to‘lov balansida inobatga olinadigan savdo xizmatlari tarkibiga 11 turdagi xizmatlar (transport, qatnov (sayohat), aloqa, qurilish, sug‘urta, moliya, axborot, litsenziyalar, biznes xizmatlar, madaniyat, hukumat tashkilotlariga tovarlar yetkazib berish) kiradi. Iste’molchiga yetkazib berish usullariga ko‘ra, xizmatlarning investitsion (bank, mehmonxona va boshqalar), savdo (transport, sug‘urta va boshqalar), savdo-investitsiya (aloqa, qurilish, axborot va boshqa) turlari ajratiladi. Xizmatlar omilli (kapital, mehnat, texnologiyalarning mobilligi bilan bog‘liq to‘lovlar) va omilsiz (xizmatlarning qolgan turlari) bo‘lishi mumkin. Xizmatlar bilan savdo qilish xususiyatini sotuvchi va xaridorning bitim tuzish vaqtidagi aloqasining mavjudligi tashkil qiladi. Xizmatlar savdosida bitimlar tuzishning quyidagi shartlari mavjud: 1) xaridorning mobilligi (turizm, tibbiy yordam va boshqalar); 2) sotuvchining mobilligi (qurilish, audit va boshqalar); 3) bir vaqtning o‘zida sotuvchi va xaridorning mobilligi yoki xizmatning o‘zining mobilligi (xalqaro telefon so‘zlashuvi, uchinchi mamlakatdagi xalqaro konferensiya kabilar). Jahon xizmatlar tarkibida xususiy sektor, transport xizmatlari yetakchi o‘rin tutadi. Xizmatlar qiymati hajmining 75 foizi rivojlangan mamlakatlar tomonidan eksport qilinadi. Jahon iqtisodiyoti nuqtai 644

nazaridan xizmatlarning eng muhim turi transport xizmatlaridir (tovar va yo‘lovchilarni xalqaro miqyosda tashish). Moliyaviy lizing ijaraga beruvchining xarajatlari qoplanishi va unga foyda ta’minlanishini nazarda tutadi. Ijarachi ijara muddati tugaganidan so‘ng, ijara predmetini qaytarishi, uni qoldiq qiymati bo‘yicha sotib olishi yoki yana ijaraga olishi mumkin. Ishlab chiqarish (operativ) lizingi ijaraga olinayotgan texnikaning amortizatsiya davridan kamroq muddatga foydalaniladi, shu bois ijara stavkalari yuqoriroq bo‘ladi. Lizing kompaniyasi uskunani xorijiy firmadan sotib olishi va o‘z mamlakatiga ijaraga berishi (import lizing) yoki aksincha bo‘lishi (eksport lizing) mumkin. Xizmatlar bilan savdo qilishda konsalting xizmatlari (audit, boshqaruv maslahatlari va boshqalar), vositachilik keng tarqalgan. Jahondagi turli mamlakatlar mahsulot ishlab chiqaruvchilari o‘rtasidagi aloqaning asosiy shakllaridan biri tashqi savdo faoliyatidir. O‘zbekistonning tashqi savdosi tovar, xizmat va kapital bilan mamlakatlararo almashuv (kreditlar olish)ni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston tashqi savdosining tarkibiga uning quyidagi turlari kiradi: eksport, import, tranzit savdo (tovarni xorijda sotib olish va ayni vaqtda uchinchi mamlakatga sotish), tovarlarni qayta eksport yoki qayta import qilish, litsenziyali savdo kelishuvlari va boshqalar. O‘zbekistonning jahon mamlakatlari bilan tashqi savdo munosabatlarini rivojlantirishiga quyidagilar asosiy ta’sir ko‘rsatmoqda: 1) jahon savdosining liberallashuvi (erkinlashuvi); 2) jahon savdo tashkiloti qoidalari bo‘yicha jahon savdosining tartibga solinishi; 3) xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, texnika taraqqiyoti ta’sirida ishlab chiqarishning baynalminallashuvi. O‘zbekiston jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasidagi oraliq o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston jahon iqtisodiyotida sezilarli o‘rin egallaydi. Dunyoning 210 dan ortiq mamlakatlari orasida O‘zbekiston o‘zining tabiiy resurs hamda ishlab chiqarish salohiyati bo‘yicha o‘ta muhim mavqega ega. 2012-yilning 1yanvar ma’lumotlariga ko‘ra, hududi bo‘yicha 55-o‘rinda, aholi soni bo‘yicha dunyoda 39-o‘rinni egallaydi. Kumush, volfram, fosfarit, kaliy tuzi, nodir metallar va boshqa qimmatbaho minerallar, jumladan, oltin zaxirasi bo‘yicha 4-o‘rinda, uran zaxirasi bo‘yicha 7-o‘rinda, molibden bo‘yicha 8-o‘rinda, misning aniqlangan zaxirasi bo‘yicha 10-o‘rinda, tabiiy gaz bo‘yicha 14-o‘rinni egallab, dunyoning yetakchi davlatlari 645

Page 1 and 2: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI IS
Page 3 and 4: SO‘ZBOSHI Mamlakatimiz bundan yig
Page 5 and 6: Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga eg
Page 7 and 8: iznes va xususiy tadbirkorlik faoli
Page 9 and 10: iqtisodiyot nazariyasi – ishlab chi
Page 11 and 12: Metodologiya – bu fan predmetini o
Page 13 and 14: Iqtisodiyot nazariyasi tabiiy fanla
Page 15 and 16: Nazariyada miqdoriy tahlil ham qo
Page 17 and 18: iqtisodiyot falaj bo‘lib qolgan,
Page 19 and 20: o‘troq yashash turmush tarzining
Page 21 and 22: Vaholanki, o‘sha davrda 5,5 milli
Page 23 and 24: Dunyoviy taraqqiyot yo‘lida bir-b
Page 25 and 26: Iqtisodiy kategoriyalar quyidagi tu
Page 27 and 28: tanlov esa tovarlarning narxi va na
Page 29 and 30: ahbarlarining erk-irodasi va qat’
Page 31 and 32: miqdori qisqaradi. Aksincha, ular q
Page 33 and 34: o‘lishiga qaratiladi. Budjet siyo
Page 35 and 36: (chegaradan o‘tish, yashash va is
Page 37 and 38: Iqtisodiy fan mavzui (predmeti) – o
Page 39 and 40: Tizimli tahlil – muayyan obyektning
Page 41 and 42: 2-MAVZU. IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMLA
Page 43 and 44: Buning oqibatida, ulkan tabiiy, min
Page 45 and 46: hisoblangan ishlab chiqarish vosita
Page 47 and 48: vujudga keltiradi. Individ – inson
Page 49 and 50: Bu omilning kuchi va ta’siri, eng
Page 51 and 52: Aholiga ijtimoiy yordam ko‘rsatis
Page 53 and 54: yakkahokimligi, mustamlaka tuzumiga
Page 55 and 56: Tayanch tushunchalar: Tizim, iqtiso
Page 57 and 58: 9. Tizimlar tafsilotida ijtimoiy-iq
Page 59 and 60: kengaytirishga, modernizatsiyalashg
Page 61 and 62: jihatdan qayta jihozlash tadbirlari
Page 63 and 64: yangilash jarayoniga tijorat bankla
Page 65 and 66: – samarali ichki va tarmoqlararo is
Page 67 and 68: 2.2. Ishlovchilarining bilim saviya
Page 69 and 70: oyligidir. Iqtisodiyotdagi har qand
Page 71 and 72: chiqarish jarayonida yaratilgan mah
Page 73 and 74: zamonaviy usullaridan keng foydalan
Page 75 and 76: xususiyati ichki transaksion xaraja
Page 77 and 78: Intellektual kapital – inson intell
Page 79 and 80: Mulkchilik o‘zlashtirish borasida
Page 81 and 82: Davlatning demokratik negizlari bar
Page 83 and 84: keltirishini ko‘rsatib turibdi. C
Page 85 and 86: Mazkur islohotlar natijasida 1990-2
Page 87 and 88: o‘zlashtirishlar borki, ular har
Page 89 and 90: muhim omillaridan ekanligini va uni
Page 91 and 92: Turkiston o‘lkasida individual mu
Page 93 and 94: oylikdir. Uning subyekti faqat ijar
Page 95 and 96: xizmat qiladi. Bu mulkning ahamiyat
Page 97 and 98: yoki elat mulkini bildirmaydi. U mu
Page 99 and 100: korxona jamoasiga ustunlik beradi,
Page 101 and 102: jamiyatlari (21,5 foiz) va mulkchil
Page 103 and 104: olinishi zarur, rieltor esa vakolat
Page 105 and 106: Aslida yaqin kelajakda kichik va o
Page 107 and 108: 5. Mamlakatning iqtisodiy salohiyat
Page 109 and 110: Tuproq resurslari: qishloq xo‘jal
Page 111 and 112: Mehnat salohiyatining sifat tomoni
Page 113 and 114: Iqtisodiy salohiyat hajmi, tuzilish
Page 115 and 116: Asosiy fondlar tarkibiga, shuningde
Page 117 and 118: 4. Bozor tizimi xilma-xil mulkchili
Page 119 and 120: Shaxsiy mulk – shaxs hamda xo‘jal
Page 121 and 122: Unga muvofiq, qonun hujjatlaridagi
Page 123 and 124: Ishlab chiqarishda yaratilgan mahsu
Page 125 and 126: shug‘ullanadilar. Bozor iqtisodiy
Page 127 and 128: xolis raqobatga yo‘l bergan holda
Page 129 and 130: kerakli tovarlar va xizmatlarni ish
Page 131 and 132: qatnashib turishiga dalolat beradi.
Page 133 and 134: Iste’molchilar bozorida eng ko‘
Page 135 and 136: ilmiy g‘oyalar, texnikaviy yangil
Page 137 and 138: narx 1,2 marta o‘sdi (shu narx in
Page 139 and 140: qanday usullar bilan sotilishidan q
Page 141 and 142: Bozor muhofazasi deganda milliy boz
Page 143 and 144: Bozor iqtisodiyoti – ayirboshlash t
Page 145 and 146: 4. Bozor ishtirokchilarining mavqei
Page 147 and 148: archa mulk shakllarining tengligini
Page 149 and 150: oshirilgan tarixiy ishlarning amali
Page 151 and 152: farz, ham qarz bo‘lishini bildira
Page 153 and 154: O‘zbekistonning bozor iqtisodiyot
Page 155 and 156: qonunning ustuvorligini ta’minlas
Page 157 and 158: iqtisodiyotni barqarorlashtirish mu
Page 159 and 160: qonunsizlik va zo‘ravonlikni ko
Page 161 and 162: Yangi neft-gaz konlarini aniqlash,
Page 163 and 164: mulkchilik tiklanib, uning rivoji u
Page 165 and 166: 8. Qonun ustuvorligini ta’minlash
Page 167 and 168: Bozor munosabatlariga o‘tish davr
Page 169 and 170: sharti bozor iqtisodiyotiga o‘tis
Page 171 and 172: 2-BO‘LIM. MIKROIQTISODIYOT 7-MAVZ
Page 173 and 174: – tijorat siriga ega bo‘lish, biz
Page 175 and 176: davom ettirish orqali davlatimiz iq
Page 177 and 178: Agar 2005-2011-yillarda mamlakatimi
Page 179 and 180: qilish va mulkdorlar huquqlarining
Page 181 and 182: chakana savdo hamda umumiy ovqatlan
Page 183 and 184: 1) faqat foyda olishni ko‘zlab, u
Page 185 and 186: kishilarga foyda o‘rniga zarar ke
Page 187 and 188: foizi Rossiya Federatsiyasi va Qozo
Page 189 and 190: erkinligining kafolatlari to‘g‘
Page 191 and 192: So‘rov natijalariga ko‘ra, maml
Page 193 and 194: tadbirkorlar foydasiga talqin qilin
Page 195 and 196: kichik biznes va xususiy tadbirkorl
Page 197 and 198: kabi illatlar uchrab turayotganini
Page 199 and 200: xususan, talab yuqori bo‘lgan cha
Page 201 and 202: Mavzuni chuqur o‘rganish instrume
Page 203 and 204: 3. O‘zbekistonda iqtisodiy isloho
Page 205 and 206: hamda davlat idoralari tomonidan be
Page 207 and 208: Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi
Page 209 and 210: 7) Davlat mulkini boshqarish qo‘m
Page 211 and 212: Rejali iqtisodiyotda ma’muriy-buy
Page 213 and 214: kamayishiga, demak, mehnat faolligi
Page 215 and 216: suyultirilgan gaz ishlab chiqarish
Page 217 and 218: 2) korxonaning barqaror ishlashiga
Page 219 and 220: holatini kuzatib borish va hokazo.
Page 221 and 222: texnologiyalar, maxfiy tartib va bo
Page 223 and 224: Yuqorida sanab o‘tilgan barcha va
Page 225 and 226: 8. Korxonaning tijorat sirlari va a
Page 227 and 228: shakliga tayanadi, ishlab chiqaruvc
Page 229 and 230: muayyan tovarga o‘ta yuqori baho
Page 231 and 232: 1-chizma. OP – tovar birligining ba
Page 233 and 234: mavjuddir. Bu bog‘lanish taklif e
Page 235 and 236: ildiradi. Bozorga elastik taklif xo
Page 237 and 238: iste’mol savatining 120 foizini t
Page 239 and 240: ma’lumotlarga ko‘ra, iste’mol
Page 241 and 242: tufayli aholining asosiy nooziq-ovq
Page 243 and 244: 11. Talabning narxga bog‘liqligin
Page 245 and 246: 5. Talabni tovarning qadr-qiymati h
Page 247 and 248: Raqobat – bozor subyektlari iqtisod
Page 249 and 250: mulk o‘z egalari qo‘liga topshi
Page 251 and 252: Erkin raqobat ikki darajada namoyon
Page 253 and 254: paytda monopolist korxonalarga o‘
Page 255 and 256: topshiriladi, ikkinchidan, ko‘p u
Page 257 and 258: mahsulot va xizmatlar turi bo‘yic
Page 259 and 260: qismidagi muomala doirasi bo‘lib,
Page 261 and 262: o‘yicha qiymati 6 milliard 200 mi
Page 263 and 264: mosligini ta’minlashni barcha kor
Page 265 and 266: o‘ladi ya’ni bankrotga uchraydi
Page 267 and 268: Bozor hokimiyati – muayyan bozor tu
Page 269 and 270: xarajatdan ancha yuqori qilib o‘r
Page 271 and 272: «Boshqaruv» atamasi italyancha «
Page 273 and 274: menejer ishning muvaffaqiyatli sur
Page 275 and 276: qiladigan mahalda amalga oshiriladi
Page 277 and 278: 3) maqsad miqdoran o‘lchovga ega
Page 279 and 280: asillik, toza nasllik va ulug‘vor
Page 281 and 282: 5. Boshqarish samaradorligini ta’
Page 283 and 284: uchun kurashgan. «Vaqfiya», «Ixl
Page 285 and 286: yaratilgan. Shunga ko‘ra, marketi
Page 287 and 288: Marketing esa, ilm-fan sifatida mil
Page 289 and 290: variantlari ishlab chiqaruvchiga ye
Page 291 and 292: segmentlarga bo‘lish mumkin. Masa
Page 293 and 294: 1. Menejment – xo‘jalik faoliyati
Page 295 and 296: ishtirokchilarning xususiyatlarini
Page 297 and 298: eksport; import; tashqi savdo ayl
Page 299 and 300: sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy
Page 301 and 302: Amaliyotda ishlab chiqarilgan va fo
Page 303 and 304: Investitsion sarflar tadbirkorlik s
Page 305 and 306: Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pir
Page 307 and 308: chuqurlashtirish jarayonlarining na
Page 309 and 310: makroiqtisodiy muvozanatni taqozo e
Page 311 and 312: jihatlari (sabablari, oqibatlari, n
Page 313 and 314: ikkinchidan, muvozanatlik resurslar
Page 315 and 316: Makroiqtisodiy muvozanatlik Yaxlit
Page 317 and 318: mahsulot muvozanatli darajasida ish
Page 319 and 320: iste’mol buyumlari ishlab chiqara
Page 321 and 322: Makroiqtisodiy barqarorlik siyosati
Page 323 and 324: Bu, o‘z navbatida, boy tabiiy zax
Page 325 and 326: Iqtisodiy o‘sishning intensiv tur
Page 327 and 328: 327 2-jadval O‘zbekiston milliy i
Page 329 and 330: tarmoqlaridan biri bo‘lgan kasana
Page 331 and 332: sohasida faoliyat olib boradigan 48
Page 333 and 334: Agar 1990-yilda iqtisodiyotga kirit
Page 335 and 336: to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar
Page 337 and 338: aqobatdoshligini oshirish bo‘yich
Page 339 and 340: O‘zbekistonda umumiy foydalanishd
Page 341 and 342: viloyatining sanoat salohiyatini, i
Page 343 and 344: jamg‘arilishi uning hamma funksio
Page 345 and 346: – oltin, uran, neft va boshqa qimma
Page 347 and 348: olib kelishi mumkinligi davlatimiz
Page 349 and 350: dalilidir. Shuningdek, O‘zbekisto
Page 351 and 352: qadriyatlarini ham barcha o‘zgari
Page 353 and 354: iste’mol tovarlarini tayyorlaydig
Page 355 and 356: 8. Yalpi ichki mahsulot (YAIM) nima
Page 357 and 358: Yalpi ichki mahsulot (YAIM) ijtimoi
Page 359 and 360: Mo – naqd pullar; M1 = Mo + tegishl
Page 361 and 362: tasdiqlaydi. Banknot va tangalarnin
Page 363 and 364: oldi-berdi munosabatlarida to‘lov
Page 365 and 366: inflatsiyaga moslashadilar. Davlatn
Page 367 and 368: choralari ko‘rilishi kerak. Infla
Page 369 and 370: chiqarish uchun narxni o‘zgartiri
Page 371 and 372: narxlari va ta’riflariga o‘tild
Page 373 and 374: Inflyatsion kutishlar mexanizmi – i
Page 375 and 376: Inflatsiya darajasini narxlarning z
Page 377 and 378: vositasida aholining ijtimoiy madan
Page 379 and 380: Moliya siyosati – iqtisodiyot subye
Page 381 and 382: ko‘rsatadi. Jahon Savdo tashkilot
Page 383 and 384: O‘zbekiston Respublikasi Preziden
Page 385 and 386: Jahon moliyaviy inqirozining zamiri
Page 387 and 388: iskka tortilgan aktivlar qatoriga k
Page 389 and 390: Ayrim mutaxassislar 2008-yilda jami
Page 391 and 392: iqtisodiy dasturning quyidagi eng m
Page 393 and 394: – davlat moliyaviy tizimini boshqar
Page 395 and 396: Birov pulini qaytarib olishga ishon
Page 397 and 398: muddat uning bir qismi bo‘sh bo
Page 399 and 400: limitlanmagan kreditlarga bo‘lina
Page 401 and 402: anklarga do‘konlar bergan schotga
Page 403 and 404: Xalqaro reyting kompaniyalarining
Page 405 and 406: manbalar – yuridik va jismoniy shax
Page 407 and 408: espublikaga (Qoraqalpog‘istonga)
Page 409 and 410: Oliy Majlis Senati tomonidan ma’q
Page 411 and 412: Budjet taqchilligini moliyalashtiri
Page 413 and 414: xarajatlarining 58,7 foizi ijtimoiy
Page 415 and 416: vazifalari hamda vakolatlarini aniq
Page 417 and 418: tartibida o‘z hisob raqamlari haq
Page 419 and 420: Ssuda – moddiy boyliklar garovi his
Page 421 and 422: oladigan foydaning ulushiga huquqni
Page 423 and 424: Mavzu yuzasidan asosiy xulosalar: 1
Page 425 and 426: unga real sharoitga qarab baho beri
Page 427 and 428: – O‘zbekiston Respublikasi Prezid
Page 429 and 430: Bank aktivlari – banklarning asosiy
Page 431 and 432: 2009-yilda jami bank kreditlari tar
Page 433 and 434: muhim iqtisodiy munosabat sifatida
Page 435 and 436: Belgilanayotgan soliqlar va yig‘i
Page 437 and 438: (jamlovchi) vazifasiga ega bo‘ldi
Page 439 and 440: — xo‘jalik faoliyatining natija
Page 441 and 442: Odatda, soliq majburiyatlarini baja
Page 443 and 444: Agarda bevosita soliqlarning oxirgi
Page 445 and 446: Moliya yilida soliq solinadigan dar
Page 447 and 448: — foydali qazilmalar (shu jumlada
Page 449 and 450: yo‘q. Masalan, Shimoliy Koreyanin
Page 451 and 452: Mustaqillik yillarida yagona ijtimo
Page 453 and 454: 1992-yildan 2010-yilgacha bo‘lgan
Page 455 and 456: foiz, kapital qo‘yilmalar 12,4 fo
Page 457 and 458: likasining ayrim qonun hujjatlariga
Page 459 and 460: jismoniy shaxslar tomonidan barcha
Page 461 and 462: yuzaga chiqadi. Amaliyotda soliq mu
Page 463 and 464: lavozimdagi shaxsiga qonun tomonida
Page 465 and 466: to‘lovchi subyektlar shaxsiy va m
Page 467 and 468: – jamoatchilik fikridan, ommaviy ax
Page 469 and 470: soliq qonunchiligini talqin qilishd
Page 471 and 472: oshqa soliqlar. Soliqlar quyidagi f
Page 473 and 474: 16-MAVZU. AGRAR SOHADAGI IQTISODIY
Page 475 and 476: kasb etadi. Milliy iqtisodiyotni ri
Page 477 and 478: islohotlar va tarkibiy o‘zgarishl
Page 479 and 480: • qishloq xo‘jaligida faoliyat
Page 481 and 482: qishloq xo‘jaligiga davlatning ra
Page 483 and 484: chiqarish mavsumiyligi sababli ayla
Page 485 and 486: lashtirish, turli mulk shakllariga,
Page 487 and 488: mamlakatimizning turli hududlaridag
Page 489 and 490: og‘larda yuqori iste’mol xususi
Page 491 and 492: ozor infratuzilmasi amalda yangidan
Page 493 and 494: jabhalariga qanchalik chuqurroq sin
Page 495 and 496: ham ishtirok etishi zarur. Fuqaroli
Page 497 and 498: o‘g‘itlardan foydalanish samara
Page 499 and 500: xo‘jaligi xarajatlarida sanoat ma
Page 501 and 502: «Qishloq taraqqiyoti va farovonlig
Page 503 and 504: ta’kidlash kerakki, mamlakatimizd
Page 505 and 506: Mavzuni chuqur o‘rganish instrume
Page 507 and 508: darajasining yuksalishi bozor qoida
Page 509 and 510: ko‘payishidan olinadigan daromad
Page 511 and 512: 3. Bozor va nobozor daromadlar Daro
Page 513 and 514: salohiyatini takomillashib borishga
Page 515 and 516: yilda bu ko‘rsatkich iste’mol s
Page 517 and 518: Aholi bandligi. Mamlakatimizda 1990
Page 519 and 520: o‘lgan kishilar soni ancha ko‘p
Page 521 and 522: 3. Vagit Alekperov 7,8 neft va gaz
Page 523 and 524: iznes – jamiyatda ham iqtisodiy, ha
Page 525 and 526: yo‘l bilan topilgan daromadlar ha
Page 527 and 528: osqichma-bosqich qo‘lga kiritish
Page 529 and 530: xususiylashtirish va liberallashtir
Page 531 and 532: aksincha, buning sur’ati pasaygan
Page 533 and 534: daromaddagi tafovutlar kamroq sezil
Page 535 and 536: Iqtisodiyotda band bo‘lgan har bi
Page 537 and 538: AQSh dollari ekvivalentida 2,7 baro
Page 539 and 540: Yalpi iste’mol xarajatlari. Oilan
Page 541 and 542: Kartoshka 29 36 41 45 47 155,2 O‘
Page 543 and 544: 6. Davlatning ijtimoiy siyosati. O
Page 545 and 546: siyosiy kuch bilan emas, balki o‘
Page 547 and 548: istiqbolda ham mamlakatimizni muvaf
Page 549 and 550: Inson sog‘lom yashashi uchun ovqa
Page 551 and 552: Savol va topshiriqlar: 1. «Daromad
Page 553 and 554: Ijtimoiy soha – aholi turmush tarzi
Page 555 and 556: Davlatning daromadlarni qayta taqsi
Page 557 and 558: 2) samaradorlik – raqobat muhitini
Page 559 and 560: mexanizmi insonni mehnatga bo‘lga
Page 561 and 562: mo‘ljalini izdan chiqaradi. Shund
Page 563 and 564: tadbirlar ishlab chiqiladi va bular
Page 565 and 566: o‘ladi. Ma’muriy usul yordamchi
Page 567 and 568: Fiskal siyosatda iqtisodiyotni barq
Page 569 and 570: ishlatilishini, yerni garovga qo‘
Page 571 and 572: Davlat – jamiyatdagi turli manfaatl
Page 573 and 574: Xufiyona iqtisodiyotning yuqoridagi
Page 575 and 576: 2. Xufiyona iqtisodiyotning turlari
Page 577 and 578: – korxonalarning muayyan guruhi uch
Page 579 and 580: siyosiy arboblarning sotilishi; 2)
Page 581 and 582: – boshqa yurisdiksiyada (masalan, o
Page 583 and 584: milliy iqtisodiyotda uning rivojlan
Page 585 and 586: – umumlashgan bilvosita usullar (st
Page 587 and 588: Qo‘llaniladigan usullarning xilma
Page 589 and 590: Tadbirkorlar huquqlarining himoya q
Page 591 and 592: unsurlarning manfaati uyg‘unlasha
Page 593 and 594: Qonunlar odatda real hayotdagi o‘
Page 595 and 596: 5 Singapur 9,3 13 0,2 8,9-9,6 6 Shv
Page 597 and 598: ham belgilaydi. O‘zbekistonda bu
Page 599 and 600: Pora amalda tovar sotish hisobidan
Page 601 and 602: farovonligini oshirishga yo‘nalti
Page 603 and 604: qarshilik ko‘rsatish. Bu holat ch
Page 605 and 606: olib keladigan ofat. Ushbu Konvensi
Page 607 and 608: – ijroiya hokimiyat organlarida dav
Page 609 and 610: – soliqqa oid huquqiy munosabatlar
Page 611 and 612: Mavzuni chuqur o‘rganish instrume
Page 613 and 614: 6. «Xufiyona» iqtisodiyot bir qat
Page 615 and 616: Iqtisodiy manfaatdorlik asosida xal
Page 617 and 618: Takror ishlab chiqarish tuzilmasi –
Page 619 and 620: Iqtisodchi olim U. Rostou keyinchal
Page 621 and 622: Iqtisodiy rivojlanish omillari – bu
Page 623 and 624: davlatlararo darajada hal qilish yo
Page 625 and 626: qilinadigan muammolarning miqyosiga
Page 627 and 628: pensiyaga chiqish yoshini oshirish
Page 629 and 630: og‘liq bo‘lmoqda. Mamlakat hayo
Page 631 and 632: Umuman olganda, iqtisodiyot ikki xi
Page 633 and 634: Buning tasdig‘ini tashqi dunyo bi
Page 635 and 636: ijtimoiy-madaniy makoniga taalluqli
Page 637 and 638: Savol va topshiriqlar: 1. Jahon xo
Page 639 and 640: Integratsiya – milliy xo‘jaliklar
Page 641 and 642: 3) ishlab chiqarish omillaridan foy
Page 643: To‘liq xarajatlar usuli bo‘yich
Page 647 and 648: yuqori texnologik tarmoqlarga, duny
Page 649 and 650: to‘qimachilik-trikotaj liboslari
Page 651 and 652: tashqi savdo operatsiyalarining lit
Page 653 and 654: Ochiq iqtisodiyot valutalarning ayi
Page 655 and 656: Valuta kurslarini hisob-kitob qilis
Page 657 and 658: Valuta bozorining konyunkturasi, av
Page 659 and 660: Respublikasi, Gonkong, Singapur, Ta
Page 661 and 662: AQSh dollari, yevro va iyena dunyon
Page 663 and 664: 2. Kreditning muddatliligi – uni qa
Page 665 and 666: 1) qarzdor hisobiga yoziladigan mol
Page 667 and 668: qilinishi mazkur jarayonlarning jad
Page 669 and 670: tutadigan yirik davlatlarni o‘z m
Page 671 and 672: etish bilan bog‘liq keng ko‘lam
Page 673 and 674: tovarlarning universal klassifikato
Page 675 and 676: tadbirkorlar va mehnatkashlar o‘r
Page 677 and 678: , , . 5. Ochiq iqtisodiyot x
Page 679 and 680: kooperatsiyasi va xalqaro mehnat ta
Page 681 and 682: harakatlanishi haqida kelishib olad
Page 683 and 684: Gonkong, Singapur) – ASEAN (Janubi-
Page 685 and 686: – Yevropa fuqaroligining joriy etil
Page 687 and 688: ank kapitali yo‘nalishida qudratl
Page 689 and 690: Afrika mamlakatlari iqtisodiy o‘s
Page 691 and 692: uzoqlashmaslikka amal qiladi. Biz b
Page 693 and 694: Mamlakatimiz iqtisodiyotini tubdan
Page 695 and 696: Bu vazifaning o‘rtaga qo‘yilish
Page 697 and 698: 2001 22 3,9 2,7 10,2 7,0 3,9 14,9 3
Page 699 and 700: 2003 9,9 12,8 2,7 7,9 44,4 10,2 12,
Page 701 and 702: ozorida raqobatbardoshligining must
Page 703 and 704: 1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya (
Page 705 and 706: Proteksionizm – bu savdo siyosatini
Page 707 and 708: taraqqiyotni tezlatsa, salbiyligi u
Page 709 and 710: 1. O‘zbekistonning bozor iqtisodi
Page 711 and 712: 17-MAVZU. AHOLI DAROMADLARI VA DAVL
Page 713: QOBILOV Sharif Rahimovich, iqtisod

Tashqi savdoni rivojlantirishda xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalanishning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Yulduzxon Rasuljonovna Isroilova, Xotamjon Abdukarimovich Qobulov

Maqolaning maqsadi tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalangan holda mamlakatimizning eksport-import salohiyatini oshirish orqali tashqi savdoni rivojlantirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo‘lgan. Maqolada xususiy-ilmiy (taqqoslash,statistik tahlil) metodidan foydalanilgan. Mamlakatimizdagi eksportyor va importyorlarning faoliyat olib borishlari uchun yaxshi muhit va eng zamonaviy hisob-kitob shakllarini va savdoni moliyalashtirish vositalarini taqdim qilish orqali risklarni kamaytish va ular ishini yengillashtirishga asoslanadi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Tashqi savdoni rivojlantirishda xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalanishning ahamiyati»

Tashqi savdoni rivojlantirishda xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalanishning ahamiyati

Yulduzxon Rasuljonovna Isroilova Xotamjon Abdukarimovich Qobulov hqobulov@rambler.ru Toshkent moliya instituti

Annotatsiya: Maqolaning maqsadi tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalangan holda mamlakatimizning eksport-import salohiyatini oshirish orqali tashqi savdoni rivojlantirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo’lgan. Maqolada xususiy-ilmiy (taqqoslash,statistik tahlil) metodidan foydalanilgan. Mamlakatimizdagi eksportyor va importyorlarning faoliyat olib borishlari uchun yaxshi muhit va eng zamonaviy hisob-kitob shakllarini va savdoni moliyalashtirish vositalarini taqdim qilish orqali risklarni kamaytish va ular ishini yengillashtirishga asoslanadi.

Kalit so’zlar: akkreditiv, inkasso, TSOYEAT (Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi)

The importance of the use of forms of international calculation in the development of foreign trade

Yulduzxon Rasuljonovna Isroilova Khotamjon Abdukarimovich Kobulov hqobulov@rambler.ru Tashkent Institute of Finance

Abstract: The purpose of the article was to develop recommendations for the development of foreign trade by increasing the export-import potential of the country using the forms of international settlements of commercial banks. The article uses a special scientific method (comparison, statistical analysis). It is based on reducing risks and facilitating their work by providing a good environment for exporters and importers in our country and the most modern forms of accounting and trade finance.

Keywords: letter of credit, collection, TSOYEAT (Unified electronic information system of foreign trade operations)

O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida tan olingan birinchi kundanoq tashqi iqtisodiy aloqalarga katta e’tibor qaratildi. Hech bir davlat tashqi iqtisodiy aloqalarsiz mukammal rivojlana olmaydi. Tashqi savdoning mohiyati jahon iqtisodiy munosabatlarining xalqarolashtirish va globallashuvi asosida turli mamlakatlar (eksport-import operatsiyalari) tomonidan tovarlar va xizmatlar almashinuvi, iqtisodiyotning xalqaro bo’linishi faollashishi bilan bog’liq. Mustaqillik yillaridan to hozirgi kungacha respublikamiz iqtisodiyotida katta tarkibiy o’zgarishlar ro’y berdi, mamlakatimiz iqtisodi rivojlangan, eksportga yo’naltirilgan sanoat va qishloq xo’jaligiga aylandi. Shu bois O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik subyektlarining tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish , qo’shma korxonalar tashkil etish, iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni jalb etish uchun keng imkoniyat va shart-sharoitlar yaratilmoqda. Har yili tashqi savdoni rivojlantirish, eksport-importni rag’batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturlarini ishlab chiqilishi buning yaqqol isbotidir. Bugungi kunda mamlakatimizning tashqi savdo aylanmasidagi ko’rsatkichlari, eksport-import salohiyati xam sezilarli darajada oshib bormoqda.

TAHLIL VA NATIJALAR

Xususan, 2021-yilning yanvar-noyabr oylari yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasi ( TSA) 37,9 mlrd. AQSh dollarini tashkil etib, 2020-yilga nisbatan 5 mlrd. AQSh dollariga yoki 15,0 %ga ko’paydi. O’zbekiston jahonning 181 ta mamlakatlari bilan savdo aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy Xalq Respublikasida (17,7%), Rossiya Federatsiyasida (17,4%), Qozog’istonda (9,3%), Turkiyada (8,0%), Koreya Respublikasida (4,4%), Qirg’iz Respublikasi (2,2%) va Germaniyada (1,8%) qayd etilgan. Respublika tashqi savdo aylanmasi tarkibida eng yuqori ulushni Toshkent shahri 38,7% ulush bilan 15 mlrd. AQSh dollarini, eng quyi ulushni esa Surxondaryo viloyati 1,1% ulush bilan 345,2 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. [1]

Ushbu natijalardan ko’rinib turibdiki, mamlakatimizning tashqi savdo aylanmasida eksport-import salohiyatini tiklash va kengaytirish bo’yicha sezilarli ishlar amalga oshirilgan. Bu o’z navbatida xalqaro hisob- kitoblarni nisbatan kamroq bo’lsa ham ulushi borligini ko’rsatadi.

Xalqaro hisob-kitoblar – bu turli mamlakatlar hududida joylashgan davlatlar, korxonalar (tashkilotlar) va fuqarolar o’rtasida tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdan kelib chiqadigan pul talablari va majburiyatlari uchun to’lovlarni tashkil etish tizimi. Biz bilamizki, tashqi savdo operasiyalarida korxonalar yoki davlatlar o’rtasida savdo shartnomalari (bitimlari) tuziladi. Tashqi savdo shartnomasi bo’yicha to’lovlar amalga oshiriladigan hisob-kitoblarning o’ziga xos shaklini tanlash asosiy vazifalardan bo’lganligi sababli u sheriklarning kelishuvi bilan belgilanadi va shartnomaning tegishli bandlariga kiritiladi. Eksport qilinadigan va olib kiriladigan

tovarlar (xizmatlar) bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi mamlakat qonunchiligi bilan tartibga solinadi, shuningdek, to’lov hujjatlarini rasmiylashtirish va to’lashning xalqaro qoidalariga bo’ysuniladi. Shu bilan birga, yaratilayotgan qulay shart-sharoitlarga qaramay, tadbirkorlik subyektlari tomonidan tashqi savdo shartnomalari to’g’risidagi qonun hujjatlarida belgilangan to’lov intizomi qoidalariga rioya qilmaslik holatlari ko’paymoqda. Shuning uchun Tashqi savdo operatsiyalarining to’lov intizomini mustahkamlash, muddati o’tgan tashqi qarzlar holatlarini o’rganish, ularni qisqartirish bo’yicha olib borilayotgan ishlar samaradorligini oshirish, asossiz qarzlarni unifikatsiya qilish Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi (keyingi o’rinlarda TSOYEAT) tadbirkorlik subyektlari tomonidan tashqi savdo shartnomalari va schyot-fakturalar to’g’risidagi ma’lumotlarni TSOYEATga kiritish tizimi yaratildi. Tijorat banki tashqi savdo shartnomalari bo’yicha pul mablag’larining harakati to’g’risidagi ma’lumotlar TSOYEATga to’liq, o’z vaqtida va to’g’ri kiritilishi kundalik nazoratini amalga oshiradi. [2]

Xalqaro hisob-kitoblarning sub ‘ektlari, mulk huquqi hujjatlarini o’tkazish jarayonida bir-biri bilan o’zaro aloqador bo’lgan, eksportchilar, importchilar, banklar hisoblanadi. Tashqi savdo faoliyati ishtirokchilarining pul mablag’lari harakatini tashkil etuvchi banklar vositachi vazifasini bajaradi. Hisob-kitoblarning eng katta hajmi bank hisobvaraqlariga yozuvlar kiritish orqali naqd pulsiz pul o’tkazmalari orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, xalqaro hisob-kitoblarda jahonning eng yirik banklari yetakchi rol o’ynaydi. Banklar hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun o’zlarining xorijiy filiallari va xorijiy banklar bilan o’rnatilgan “nostra” va “loro” vakillik hisobvaraqlaridan foydalanadilar. Vakillik munosabatlari hisob-kitoblar tartibini, vositachilik haqi miqdori, foydalanilgan mablag’larni to’lash usullarini belgilab beradi. Xalqaro hisob-kitoblarni o’z vaqtida va samarali amalga oshirish uchun banklar odatda kutilayotgan to’lovlar tuzilishi va muddatlariga muvofiq turli valyutalarda talab qilinadigan valyuta pozitsiyalarini saqlab qoladilar va valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish siyosatini olib boradilar. Xalqaro amaliyotda banklar nisbatan yuqori daromad olish uchun o’z valyuta aktivlarini jahon qarz kapitali bozorida, jumladan, Yevrobozorda joylashtirishni afzal ko’rib, “nostro” hisobvaraqlari bo’yicha minimal qoldiqni ta’minlashga harakat qiladilar. Xalqaro hisob-kitoblar turli shakllarda amalga oshiriladi, jumladan xalqaro miqyosida – avans to’lovlari shaklida, veksel, cheklar, akkreditiv, inkasso yoki qabul qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Banklar tomonidan qo’llaniladigan naqd pulsiz hisob–kitoblarning asosiy va qulay shakllari hujjatli akkreditivlar, bankjo’natmasi va inkasso hisoblanadi. Quyida ularni har biriga qisqacha to’xtalib o’tamiz:

Bank jo’natmasi (o’tkazmasi) – bu xaridor va unga xizmat ko’rsatuvchi bankka ma’lum miqdorni boshqa mamlakatga o’tkazish va pul o’tkazmasini oluvchiga to’lash

to’g’risida buyruq berganida amalga oshiriladigan hisob-kitob turi. Bank o’tkazmasi to’lovni amalga oshirishning eng sodda, eng arzon va tezkor shakli.

Inkasso operatsiyasi – mijoz o’zi xizmat ko’rsatadigan vakolatli bankka inkasso topshig’ini, tovarlarni jo’natganligini (ishlarni bajarilishini, xizmatlarni ko’rsatishini) tasdiqlovchi hujjatlar to’plamini, oluvchiga ilova xati bilan taqdim etadi. Xaridor ishonch hosil qilishi mumkinki, hisob-kitob hujjatlarini to’lagandan so’ng, u tovarga bo’lgan huquqni, shuningdek yuk tashish va mulk huquqini oladi. Yetkazib beruvchi pul tushguncha uning mollari uning ixtiyorida bo’lishiga amin bo’ladi. Inkasso hisob-kitoblari banklar uchun ham, bitim ishtirokchilari uchun ham foydali.

Akkreditiv shakli – bu to’lovchining o’z bankiga mablag’larni qabul qiluvchining foydasiga arizada ko’rsatilgan shartlar asosida to’lovni amalga oshirish majburiyatini ta’minlash to’g’risidagi buyrug’idir. Banklar ishtirokining maksimal ulushi akkreditivlar bo’yicha hisob-kitoblarga to’g’ri keladi chunki u qulay lekin murakkab hisob- kitob turi bo’lib, xalqaro hisob-kitoblarda uning har xil turlari qo’llaniladi. Yuqorida keltirilgan hisob-kitob turlari bizning bank amaliyotimizda keng qo’llanilib kelinmoqda. Hisob-kitoblar qanchalik mijozlar uchun tez, ishonchli, qulay bo’lsa tavakkalchiliklar va yo’qotishlar shuncha kam bo’ladi.

Xulosa qilib aytganda, xalqaro hisob-kitoblar shakllarining ahamiyatli jihati shundaki, eksportyor va importyorlarning faoliyat olib borishlari uchun yaxshi muhit va eng zamonaviy,ishonchli,qulay hisob-kitob shakllari va savdoni moliyalashtirish vositalarini taqdim qilish orqali ular ishini yengillashtirishdan iborat. Xalqaro hisob-kitoblarni qo’llash orqali etkazib beriladigan tovar uchun to’lashning maqbul shakllari va usullarini tanlash – to’lov tezligi va kafolati, miqdori, bank va moliya operatsiyalari bilan bog’liq xarajatlar, shuningdek da’volarning oldini olish qobiliyati va zararlarni minimallashtirishga qaratilgan bir qancha muammolarning oldi olinadi.

1. www. stat. uz. 2021-yil yakunlari bo’yicha statistik ko’rsatkichlar tahlili.

2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 14-apreldagi 216-son qaroriga 1-ILOVA. “Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimidan umidsiz qarzdorliklarni hisobdan chiqarish tartibi to’g’risida NIZOM” // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 15.04.2021-y., 09/21/216/0337-son

3. Tohir Malikov, Khotamjon Kobulov. Models of market economy formation and Interaction of fiscal policy // International Journal of Economic Growth and Environmental Issues – ISSN:2321-6247 SJIF Impact Factor ((2021): 8.047, Journal DOI: 10.36713/epra0713 (Volume: 9, Issue: 2, February 2021)

4. Кобулов Х.А. Вопросы финансовой безопасности в условиях модернизации Республики Узбекистан // «Интернаука»: научный журнал – № 3(132). Часть 2. Москва, Изд. «Интернаука», 2020. – с. 14-16

5. Khotamjon Kobulov, Sherzod Jalilov, Sherali Sultonov, Nodira Soatova. Modeling the processes of forming a strategy for the revenue potential of local budgets // Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems. VOLUME 12, ISSUE 6. 2020. DOI: 10.5373 / JARDCS / V12I6 / S20201161. Pages: 1210-1216

Tashqi savdoni rivojlantirishda xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalanishning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

Iqtisodiyot nazariyasi. Qobilov Sh.R. Darslik. – Toshkent, 2013.

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Tashqi savdoni rivojlantirishda xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalanishning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Yulduzxon Rasuljonovna Isroilova, Xotamjon Abdukarimovich Qobulov

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Yulduzxon Rasuljonovna Isroilova, Xotamjon Abdukarimovich Qobulov

Текст научной работы на тему «Tashqi savdoni rivojlantirishda xalqaro hisob-kitob shakllaridan foydalanishning ahamiyati»

Related posts: