Xalqaro huquq. Mas ul muharrir A. X. Saidov. Ma ruzalar kursi. – T
SHARTLI BELGILAR
– yodda tuting
– topshiriq
– huquqiy
vaziyat
– bilimingizni
sinang
– Konstitutsiya va qonun hujjatlaridan
ko‘chirmalar
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan chop etildi.
© V. А. Kostetskiy, 2017.
© «Yangiyo‘l Poligraf Servis», 2017.
Ilmiy muharrir:
Saidov A., yuridik fanlar doktori, prof.
TAQRIZCHILAR:
F. Xaytboyev
— Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazining
Davlat va huquq
V. А. Kostetskiy
DAVLAT VA HUQUQ
ASOSLARI
O‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi va o‘rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi muassasalari o‘quvchilari uchun darslik
1-nashri
О‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi
tasdiqlagan
Toshkent
«Yangiyo‘l Poligraf Servis»
2017
SHARTLI BELGILAR
– yodda tuting
– topshiriq
– huquqiy
vaziyat
– bilimingizni
sinang
– Konstitutsiya va qonun hujjatlaridan
ko‘chirmalar
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan chop etildi.
© V. А. Kostetskiy, 2017.
© «Yangiyo‘l Poligraf Servis», 2017.
Ilmiy muharrir:
Saidov A., yuridik fanlar doktori, prof.
TAQRIZCHILAR:
F. Xaytboyev
— Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazining
ilmiy xodimi, yuridik fanlari nomzodi;
F. Bakayeva
— TDYU davlat nazariyasi va tarixi kafedrasining katta
o‘qituvchisi, yuridik fanlari nomzodi;
S. Akkulova
— Toshkent shahar Xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va
malakasini oshirish instituti kafedrasining katta o‘qituvchisi;
T. Bagdasarova
— Toshkent shahar 49-umumta’lim maktabi «Davlat va huquq asoslari»
fani o‘qituvchisi.
M. Yunusova
— Toshkent shahar 41-umumta’lim maktabi «Davlat va huquq asoslari»
fani o‘qituvchisi.
UO‘K: 34(075.3)=512.133
KBK: 67.0
I-81
Kostetskiy, Vasiliy.
Davlat va huquq asoslari 10-sinf: O‘rta umumta’lim muassasalarining 10-sinf ari
va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun darslik / V. Kostetskiy —
Birinchi nashr. — Toshkent.: «Yangiyo‘l poligraf servis», 2017. — 144 b.
UO‘K: 34(075.3)=512.133
ISBN 978-9943-4936-0-5 KBK: 67.0ya721
Darslik Xalq ta’limi vazirligining dasturiga muvofiq tayyorlangan hamda o‘rta ta’lim
maktablarining 10-sinfi va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari o‘quvchilari
uchun, shuningdek inson huquqlari masalalari bilan qiziquvchilar uchun mo‘ljallangan.
Darslikdagi huquqiy normalar O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga
muvofiq bayon etilgan. Darslikni tayyorlashda G.M. Tansiqboyevaning konstitutsiyaviy
huquq bo‘yicha materiallaridan foydalanilgan.
ISBN 978-9943-4936-0-5
3
O‘QUVCHILARGA
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko‘lamli
islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va
huquq-tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvor-
ligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikeng-
lik muhitini ta’minlash uchun muhim poydevor bo‘ldi, xalqimizning munosib
hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro‘yobga chiqa-
rish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi.
Tez va shiddat bilan o‘zgarayotgan dunyoda inson ongi uchun kurash to-
bora kuchayib borayotgan davrda jinoyatchilik va huquqbuzarliklarning oldi-
ni olish, diniy ekstremizm va terrorizmga, uyushgan jinoyatchilikning bosh qa
shakllariga qarshi kurashish bo‘yicha tashkiliy-amaliy choralarni kuchaytirish
kun tartibidagi eng dolzarb masalalardan biri bo‘lib qoldi. Shu ma’noda mus-
taqillikning dastlabki yillarida boshlangan ishlarning mantiqiy davomi sifatida
2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustu-
vor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida aholining huquqiy madaniya-
tini yuksaltirish va huquqiy ongini oshirish masalalari ham alohida tamoyil si-
fatida o‘z aksini topdi. «Davlat va huquq asoslari» o‘quv fanining o‘z oldiga
qo‘ygan asosiy maqsadi o‘quvchilarning huquqiy madaniyatini yuksaltirishdan
iboratdir.
Aziz o‘quvchi! Quyi sinfarda siz davlat va huquqning kelib chiqishi,
davlat shakllari, xalq hokimiyatchiligi, huquqiy normalar, huquq sohalari,
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, uning tuzilishi, maqsad va vazifalari
haqida bilimlarga ega bo‘lgansiz. Bu darslikda berilgan bilimlar esa huquqiy
bilimlaringizni oshirishga hamda mamlakatimizda amalda bo‘lgan huquq soha-
lari bilan tanishishingizga yordam beradi. Darslikdagi amaliy topshiriqlar orqali
olgan bilimlaringizni mustahkamlaysiz.
OQ YO‘L!
4
I-BO‘LIM. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI —
XALQARO HUQUQ SUBYEKTI
1-§. HUQUQ — SHAXS VA DAVLAT MUNOSABATLARINING
MUSTAHKAM ASOSI
SHAXS VA DAVLAT O‘ZARO MUNOSABATLARINING
KONSTITUTSIYAVIY-HUQUQIY ASOSI
Fuqarolar bilan davlat o‘zaro huquqlar va majburiyatlar orqali uzviy
bog‘liqdir. Shaxs, jamiyat va davlat — bu uchala asosiy qadriyat Konstitut-
siyada belgilab qo‘yilgan.
Konstitutsiya fuqaro, jamiyat va davlat hokimiyati o‘rtasidagi munosabatlar-
ni belgilovchi o‘ziga xos ijtimoiy shartnomadir. Konstitutsiya fuqarolarning umu-
miy teng huquqliligi, fuqaro va davlat o‘rtasidagi munosabatlarda o‘zaro mas’ulligi
g‘oyasiga asoslanadi. Davlat faoliyatining asosiy maqsadi xalqqa xizmat qilishdir.
5
Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xiz-
mat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va
fuqarolar oldida mas’uldirlar.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 2-modda.
O‘zbekistonning asosiy qonuni davlatga, uning hukumat organlariga, man-
sabdor shaxslarga, jamoatchilik birlashmalariga va fuqarolarga Konstitutsiya va
qonunlarga muvofiq faoliyat yuritish majburiyatini yuklaydi.
O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi.
Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat bir-
lashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish
ko‘radilar.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 15-modda.
93-moddaga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekis-
ton Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafilidir.
1-topshiriq.
Kun davomida nima bilan mashg‘ul bo‘lishingizni eslang:
maktabga borasiz, ta’lim olasiz, maktabning ijtimoiy hayotida
(sport va boshqa to‘garaklarda) qatnashasiz, uyga qaytasiz. Qan-
day hollarda davlat bilan munosabatlarga kirishishingizni sanab
o‘ting va bu sizga shaxsan qanday ta’sir ko‘rsatishini ayting.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASI
MAMLAKAT MUSTAQILLIGINING HUQUQIY ASOSI
O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi davlatimiz mustaqilligi-
ning huquqiy zamini, xalq xohish-irodasining oliy ifodasi. Har bir davlat Aso-
siy qonunida birinchi o‘rinda o‘zining boshqaruv shaklini ifoda etishi lozim.
Chunki davlatning siyosiy-huquqiy maqomi belgilanmay turib, jamiyatning ijti-
moiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy va madaniy hayotining ustuvor yo‘nalishlariga
oid qoidalarni aniqlashtirish mantiqsiz bo‘lar edi.
6
Konstitutsiyada respublikaning suvereniteti mustahkamlanishi bilan
O‘zbekiston chinakam mustaqillikka va erkinlikka erishdi, yer, yer osti boy-
liklari, boshqa tabiiy zaxiralar, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va intellektual imko-
niyatlar milliy boylikka aylandi, o‘zbek xalqining asl tarixi va madaniyati qad
rostladi, shoirlar, muallimlar, mutafakkirlar, davlat arboblarining pok nomlari
tiklandi. Insonning huquq va erkinliklari Konstitutsiya va qonunlar tomonidan
himoyalangan.
Davlat mustaqillikka erishgani, BMTga va boshqa xalqaro tashkilotlarga
a’zo bo‘lgani O‘zbekistonga mustaqil tashqi siyosat yuritish, xalqaro muno-
sabatlar yo‘nalishlari va muhim tomonlarini belgilash imkonini berdi.
Konstitutsiyaning 1-moddasida mamlakatimiz suvereniteti xalqaro de-
mokratik qadriyatlarga uzviy bog‘liqligi namoyon etildi va shuning uchun
O‘zbekiston nafaqat suveren, shu bilan birga demokratik respublika deb e’lon
qilindi.
HUQUQIY MADANIYAT HAMDA UNING SHAXS
VA DAVLAT BILAN UZVIY BOG‘LIQLIGI
Yurtimizda olib borilayotgan islohotlar samaradorligini yanada oshirish,
davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sha-
roit yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning bar-
cha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshi-
rish maqsadida mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan
2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustu-
vor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi e’lon qilindi.
Strategiyaning ikkinchi yo‘nalishi «Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-
huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari» deb nomlanadi.
Mazkur yo‘nalishda quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi belgilangan:
—
sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash, sudning nufu-
zini oshirish, sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirish;
—
fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatla-
rini ta’minlash;
—
ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo‘jalik qonunchiligini takomillashti-
rish;
—
jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish
tizimini takomillashtirish;
—
sud-huquq tizimida qonuniylikni yanada mustahkamlash;
—
yuridik yordam va xizmat ko‘rsatish tizimini takomillashtirish.
Qonun ustuvorligini ta’minlash uchun avvalo aholining huquqiy mada-
niyati va ongini yuksaltirish zarur.
Huquqiy ong — jamoatchilik ongining bir sohasi bo‘lib,
unda bilimlar, mulohazalar, baholar, odamlarning huquqqa mu-
nosabati shakllanadi. Huquqiy ong qanchalik yuqori bo‘lsa,
huquqiy madaniyat darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
Ma’naviyatli inson huquqqa oid bilimlarni shunchaki egallab qolmaydi. U
mazkur bilimlarni mushohada qilib, huquqni to‘g‘ri tushunish va unga to‘g‘ri
munosabatda bo‘lishni yo‘lga qo‘yadi. Agar kishi huquqning ahamiyatini
to‘g‘ri baholasa va uning talablarini hurmat qilsa, u qonunni buzmaslikka hara-
kat qiladi.
Agar kishi huquqqa hurmatsizlik bilan munosabatda bo‘lsa, u albatta qo-
nunga zid harakat qiladi. Zero, huquq talablarini ozgina pisand qilmaslik ham
huquq me’yorlarini buzishga olib keladi. Aynan shuning uchun huquqnu bilish
katta ahamiyat kasb etadi.
Qonunlarni bilish o‘z-o‘zidan huquqiy madaniyatning yuqori saviyasidan
darak bermaydi. Qonunlarni yaxshi bilish, lekin, shunga qaramay, ular talabla-
rini bajarmaslik mumkin. Huquqiy madaniyatning mavjudligi faqat qonunlarni
bilishnigina emas, balki ularga bo‘ysunishni ham nazarda tutadi.
2-topshiriq.
Savolga o‘ylab ko‘rib, javob bering:
Huquqiy madaniyatli kishi qonunlarni umuman bilmay-
digan yoki yomon biladigan yoxud bilsa-da, ularni buzadigan
kishidan nimasi bilan farq qiladi?
Qonunlarni biladigan kishi shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni yuridik jihat-
dan savodli himoya qilishga, shaxsiy huquqlari va erkinliklarining buzilishiga
qarshi tu rishga qodir bo‘ladi. Biroq qonunni bilishning o‘zi unga amal qilish
uchun yetarli emas. Shu o‘rinda, huquqiy madaniyat nimalardan tashkil topadi,
degan savol o‘rinli bo‘ladi.
8
Axloqiy dunyoqarash va e’tiqod huquqiy madaniyatning poydevori hisobla-
nadi. Mazkur poydevor qanchalik pishiq va astoydil «qurilgan» bo‘lsa, huquqiy
bilimlar sifati va ulardan oqilona foydalanish, qonunga munosabat (uni hurmat
qilish), huquqiy normalarga rioya etishga tayyor turish, qonun va huquq ustuvor-
ligiga erishishda faol qatnashish shunchalik kuchli o‘rin oladi.
2-topshiriq.
O‘ylab ko‘rib, javob bering:
1. Huquqiy madaniyatga ega kishining axloqiy-ma’naviy qa-
rashlari qanday bo‘lishi kerak?
2. Uning bilim va ko‘nikmalari qanday bo‘lishi zarur?
3. «Huquqqa munosabat» deganda nima tushuniladi?
4. Sizningcha huquqiy munosabatlarda kishining xatti-hara-
katlari qanday bo‘lishi kerak?
3-topshiriq.
Quyidagi vaziyatlarni ko‘rib chiqing va ularda bayon
etilgan xatti-harakatlar qonun talablariga zid kelishi yoki
kelmasligini aniqlang. O‘z fikringizni ayting.
1-vaziyat.
Sud majlisi zalida fuqaro K. ga nisbatan jinoyat ishi ko‘rib
chiqilayotgandi. Sud majlisi jarayonida K. ishni olib borayotgan
sudya M.ni tinmay haqoratlar, uning obro‘yi va sha’nini kamsitib,
so‘kinardi. Sudyaning sud majlisi zalida tartib saqlanishi haqidagi
qonuniy talablariga amal qilmay, K. ozodlikka chiqqach, sudyaga
nisbatan qotillik sodir etishini aytib po‘pisa qila boshladi. Faqat
sud majlislari zalidan konvoy yordamida chiqarib yuborilganidan
keyingina K.ning harakatlari tugatildi.
K. o‘z harakatlari bilan boshqalarning huquqlarini buz-
gan, deb hisoblash mumkinmi? U qonunni buzganmi yoki
axloq me’yorlarinimi?
9
4-topshiriq.
Quyidagi maqol va matallarni huquqiy ong bilan bog‘lang:
• Qonun — qonundir.
• Qonun bor joyda himoya ham bor.
2-vaziyat.
Uyni topshirishga tayyorgarlik ko‘rilayotganda, qurilish rah-
bari K. to‘plangan maishiy chiqindilarni olib borib o‘rmonga
to‘kish ga ko‘rsatma berdi. Chiqindilarni to‘kishga ulgurgan hay-
dovchi V. o‘rmon qo‘riqchisi tomonidan qo‘lga olindi. Haydovchi
V. maishiy chiqindilarni o‘rmonga to‘kish buyrug‘ini quri lish rah-
baridan olganini tushuntirdi.
Qurilish rahbari K. harakatlarida huquqbuzarlikni ko‘-
rish mumkinmi? Haydovchi V. harakatlarida-chi? Bu qanday
huquqbuzarlik deb o‘ylaysiz?
Bilimingizni sinang!
1. Nima uchun kishiga huquqiy bilimlar zarur? Huquqiy savod-
sizlik nimaga olib keladi?
2. Sizningcha, qonun kishining yaxshi maslahatgo‘yi va yordam-
chisiga aylanishi uchun nima qilish kerak?
3. Huquq me’yorlari bilan axloq me’yorlari o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik nimada ko‘zga tashlanadi?
4. Qonunlarni bilmasdan turib adolatsizlikka qarshi kurashib
bo‘ladimi? О‘z javobingizni asoslang.
10
2-§. XALQARO HUQUQ
XALQARO HUQUQIY MUNOSABATLAR VA
ULARNING PRINSIPLARI
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasiga muvofiq
davlatimiz xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli subyektidir. Uning tashqi
siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tah-
did qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish,
boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro
huquqning umume’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi.
. Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, faro-
vonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi,
hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va
ulardan ajralib chiqishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 17-modda.
Xalqaro huquq urug‘-qabila munosabatlari parchalanib, birinchi davlat-
lar yuzaga kelganida paydo bo‘ldi. U davrda qadimgi odamlarda ushbu muno-
sabatlarni tartibga soladigan va urf-odatlarda mahkamlangan muayyan qoida-
lar shakllanib ulgurgandi. Ibtidoiy-jamoa jamiyatida urug‘ va qabila o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga soladigan ushbu qoidalar to‘plamini davlatlarga qa-
dar bo‘lgan qabilalararo «huquq» deb atash mumkin. So‘ngra taraqqiy etib, u
xalqaro huquqqa aylandi.
Xalqaro huquq davlatlar, xalqlar va xalqaro tashkilotlar o‘rtasidagi turli
xil munosabatlarni tartibga soladi.
Xalqaro shartnoma — bir yoki bir necha hujjatlarda tuzilgani va qanday
nomlanganidan qat’i nazar davlatlar yoki boshqa xalqaro huquq subyektlari
o‘rtasida yozma ravishda tuzilgan bitim bo‘lib, tomonlarning o‘zaro huquq va
majburiyatlarini o‘z ichiga oladi.
11
Xalqaro huquq funksiyalari deganda xalqaro huquqning xalqaro-huquqiy
tartibga solish predmeti bo‘lgan munosabatlarga ta’sirining asosiy yo‘nalishla-
rini tushunish lozim.
Quyidagi funksiyalar alohida ajratib ko‘rsatiladi:
1) barqarorlashtiruvchi — xalqaro huquqiy normalar jahon hamjamiyatini
uyushtirishi, muayyan xalqaro huquqiy tartibni belgilashi, uni mustahkamlashi
va yanada barqarorlashtirishi lozim;
2) tartibga soluvchi — uni amalga oshirish orqali xalqaro huquqiy tartibga
erishiladi, tegishli ravishda, ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi;
3) muhofaza etuvchi — xalqaro huquqiy munosabatlarning tegishli ravish-
da muhofaza etilishi demakdir. Xalqaro majburiyatlar buzilganida xalqaro
huquqbuzarliklar subyektlari xalqaro huquq tomonidan ruxsat etilgan javobgar-
lik choralari va sanksiyalarni qo‘llashga haqli;
4) axborot-tarbiyalovchi — davlatlarning oqilona harakatlari bilan bog‘liq
to‘plangan tajribasini tarqatish, huquqdan foydalanish imkoniyatlarini targ‘ib
qilish, huquqni hurmat qilish, uning manfaatlari va qadriyatlarini muhofaza eti-
sh ruhida tarbiyalashdan iborat.
XALQARO MUNOSABATLARNING HUQUQIY ASOSLARI.
XALQARO HUQUQ MANBALARI
Xalqaro huquq subyektlar o‘rtasida kelishuv orqali yaratilgan va
davlatlararo munosabatlarni tartibga soladigan normalardan iborat.
Xalqaro huquqda ikkita asosiy manba: xalqaro shartnoma va xalqaro
rasm-rusum ajratiladi. Biroq xalqaro huquqning ushbu ikki asosiy manbasidan
tashqari xalqaro tashkilotlar, xalqaro konferensiyalar va majlislar hujjatlari
mavjud. Bunday hujjatlar xalqaro tashkilotlar va boshqa subyektlarning o‘zlari
uchun majburiy hulq qoidalarini belgilab bersa, xalqaro huquqning qo‘shimcha
manbalariga aylanadi.
Xalqaro huquqning tartibga solish predmeti suveren va bir biridan mustaqil
subyektlarning munosabatlari hisoblanadi. Davlat ichki huquqi alohida davlat
12
ichidagi subyektlar o‘rtasidagi, odatda, bitta davlat hududi chegarasida va ichki
vakolati doirasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Davlatlar, millatlar va
xalqlar, shuningdek xalqaro tashkilotlar xalqaro huquq subyektlariga kiradi.
Xalqaro huquq prinsiplari — xalqaro munosabatlar subyeklarining
davlatlar tomonidan xalqaro munosabatlar sohasida ishlab chiqilgan xalqaro
hayotning dolzarb masalalari bo‘yicha eng muhim va umum tan olingan hulq
normalari hisoblanadi.
Xalqaro huquq prinsiplari mazmuni:
—
kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik tamoyili;
—
davlatlarning ichki vakolatiga kiradigan ishlarga aralashmaslik ta-
moyili;
—
xalqlar teng huquqliligi va o‘z taqdirlarini o‘zlari belgilashi tamoyili;
—
xalqaro huquq majburiyatlarini vijdonan bajarish tamoyili;
—
davlat chegalarining daxlsizligi tamoyili;
—
inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilish tamoyili.
O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati xalqaro huquqning
umume’tirof etilgan norma va prinsiplariga mos keladi. Jumladan:
—
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomiga;
—
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga;
—
Xalqaro huquq prinsiplari to‘g‘risidagi deklaratsiyaga;
—
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengashining Xelsinki Yakunlovchi
aktiga.
XALQARO MUNOSABATLAR
Xalqaro munosabatlar — tinchlik va hamkorlik o‘rnatish maqsadida
xalqaro maydonda faoliyat yuritadigan davlatlar va xalqaro tashkilotlar, davlat
va jamoatchilik tashkilotlari o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy, huquqiy,
dip lomatik, harbiy va boshqa aloqalarning o‘zaro munosabatli majmuyidir.
13
«O‘zbekiston — xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyektidir»
konstitutsiyaviy prinsipi O‘zbekiston Respublikasining zamonaviy olamdagi
o‘rnini ko‘rsatibgina qolmay, davlatimiz jahon hamjamiyatining ajralmas qismi
ekanini amalda tasdiqlaydi.
XALQARO OMMAVIY VA SHAXSIY HUQUQ
Zamonaviy xalqaro huquq ommaviy va shaxsiy qismlarga bo‘linadi.
Xalqaro ommaviy huquq davlatlar va ommaviy hukumatni taqdim etadigan
siyosiy tashkilotlar, shuningdek xalqaro tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlarni
tartibga soladi.
Shaxsiy huquq xorijiy, jismoniy va yuridik shaxslar qatnashgan fuqaro-
lik-huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Masalan, turli davlatlarga tegishli
firmalar o‘rtasidagi munosabatlar, turli mamlakatlar fuqarolarining nikoh tuzi-
shi va hokazolar.
Xalqaro huquqiy me’yorlar bilan tartibga solinadigan huquqiy muno-
sabatlarda qatnashish uchun yuridik maqomga ega shaxslar xalqaro huquqning
subyektlari hisoblanadi.
BMT Bosh Assambleyasi Rezolyutsiyasining 1-moddasida aytilishicha,
bir davlat tomonidan boshqa davlatning suvereniteti, hududiy daxlsizligi yoki
siyosiy mustaqilligiga qarshi harbiy kuch qo‘llashi yoki Birlashgan Millatlar
Tashkilotining Ustaviga zid keladigan boshqa tazyiq o‘tkazishi
Xalqaro huquq. Mas’ul muharrir A.X. Saidov. Ma’ruzalar kursi. – T .
Xalqaro huquq. Mas’ul muharrir A.X. Saidov. Ma’ruzalar kursi. – T .
Xalqaro huquq. Mas’ul muharrir A.X. Saidov. Ma’ruzalar kursi. – T .
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI A K A D E M I YA XALQARO HUQUQ Ma’ruzalar kursi Toshkent – 2012
- Page 2 and 3: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akad
- Page 4 and 5: Afsuski, xalqaro huquqiy bilimlar d
- Page 6 and 7: 1-mavzu. «XALQARO HUQUQ» TUSHUNCH
- Page 8 and 9: an’anaviy «xalqlar huquqi» o‘
- Page 10 and 11: uchinchi funksiya. Xalqaro huquq, s
- Page 12 and 13: ikkinchidan, xalqaro huquq siyosat
- Page 14 and 15: qadar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan
- Page 16 and 17: Ligasini tuzish va uning Statutini
- Page 18 and 19: ichki huquqi subyektlaridan farqli
- Page 20 and 21: emas, balki yaxlit holda davlatni k
- Page 22 and 23: etilgandir. Buning natijasi o‘lar
- Page 24 and 25: huquqiy subyektligini belgilovchi x
- Page 26 and 27: Xalqaro shartnoma xalqaro huquq man
- Page 28 and 29: yuz berdi. Agar ilgari ulardan biri
- Page 30 and 31: xalqaro huquq manbai sifatidagi aha
- Page 32 and 33: tomonidan imzolanadigan shartnomala
- Page 34 and 35: Davlat hududiy ustunlik ta’siri o
- Page 36 and 37: o‘zaro munosabatlari tizimida bun
- Page 38 and 39: Shartnomalarni ratifikatsiya qilish
- Page 40 and 41: Xalqaro huquqdagi davlatlarni tan o
- Page 42 and 43: anglatar edi. Tan oluvchi davlatlar
- Page 44 and 45: tuzilgan yagona Germaniya davlatini
- Page 46 and 47: MDH mamlakatlari 1992-yilning mart
- Page 48 and 49: hujjatlarning mazmun-mohiyatini ani
- Page 50 and 51: 3-mavzu. ZAMONAVIY XALQARO HUQUQNIN
- Page 52 and 53: elgilash prinsipini qo‘llash uchu
- Page 54 and 55: davlatning siyosiy va iqtisodiy tiz
- Page 56 and 57: Yevropa davlatlari xavfsizligining
- Page 58 and 59: ishlatishga yoki kuch bilan tahdid
- Page 60 and 61: O‘zini o‘zi himoya qilish huquq
- Page 62 and 63: majburiyatlarga sodiqlik huquqiy da
- Page 64 and 65: prinsiplariga, shu jumladan davlatn
- Page 66 and 67: tutilgan choralarni qo‘llash; but
- Page 68 and 69: Xalqaro huquqiy javobgarlik qat’i
- Page 70 and 71: ikinchidan, obyektiv element subye
- Page 72 and 73: ilk tajriba edi. BMT Xavfsizlik Ken
- Page 74 and 75: xalqaro majburiyatlarni muvofiqlash
- Page 76 and 77: Hududlarning mansubligi va chegaral
- Page 78 and 79: Davlat chegarasining shaxslar va tr
- Page 80 and 81: Shuningdek, astronomik chegaralar h
- Page 82 and 83: XX asr boshida bir qancha davlatlar
- Page 84 and 85: maqomi shakllangan. Maxsus Arktikag
- Page 86 and 87: 5-mavzu. AHOLI VA XALQARO HUQUQ. XA
- Page 88 and 89: 5.2. Fuqarolikka ega bo‘lish va y
- Page 90 and 91: ta’minlaydi va ularning nasl-nasa
- Page 92 and 93: Ko‘p fuqarolik. Fuqarolik to‘g
- Page 94 and 95: Fuqarosizning huquqiy maqomidagi en
- Page 96 and 97: Xalqaro tashkilotlar taraqqiyotinin
- Page 98 and 99: Xalqaro tashkilotlarning vazifalari
- Page 100 and 101: Hozirgi zamon xalqaro ommaviy huquq
- Page 102 and 103: Xalqaro tashkilot muayyan muassis-d
- Page 104 and 105: Xalqaro tashkilotlar davlatlar va h
- Page 106 and 107: Assotsiatsiyalangan a’zoning maqo
- Page 108 and 109: Faqatgina ijro faoliyati bilan mash
- Page 110 and 111: Rais, qo‘mitalar, qo‘mitachalar
- Page 112 and 113: 3) delegatlarning alohida huquqlari
- Page 114 and 115: Qarorlar qabul qilish bo‘yicha an
- Page 116 and 117: Tavsiya («istak») mazmunidagi rez
- Page 118 and 119: 1) Bosh Assambleya; 2) Xavfsizlik k
- Page 120 and 121: tavsiyalar kiritishi mumkin va shu
- Page 122 and 123: Xalqaro sud faoliyatining huquqiy n
- Page 124 and 125: YEXHTning oliy organi Davlatlar va
- Page 126 and 127: tarkibiga, shuningdek boshqa xalqar
- Page 128 and 129: 6-mavzu. XALQARO SHARTNOMA HUQUQI 6
- Page 130 and 131: uchinchidan, idoralararo (idoralar
- Page 132 and 133: va xalqaro shartnomalarni imzolash
- Page 134 and 135: tashkilot doirasida qabul qilingan
- Page 136 and 137: Izohdan tashqari, davlatlar xalqaro
- Page 138 and 139: formulalar va xaritalarni o‘zida
- Page 140 and 141: Xalqaro shartnomaning haqiqiy emasl
- Page 142 and 143: majburiyatlariga doir teng huquqli
- Page 144 and 145: irinchidan, O‘zbekiston Respublik
- Page 146 and 147: Ratifikatsiya yorlig‘i Oliy Majli
- Page 148 and 149: O‘zbekiston Respublikasining xalq
- Page 150 and 151: O‘zbekiston Respublikasi nomidan,
- Page 152 and 153: Ayrim huquqshunoslar xalqlar huquqi
- Page 154 and 155: Bunday xronologik yondashuv avval i
- Page 156 and 157: Ba’zi vaqtlarda alohida xalqaro s
- Page 158 and 159: garchi rasman yuridik majburiyatlar
- Page 160 and 161: tuzilmalarni kiritadi: inson huquql
- Page 162 and 163: Umuman olganda, bu mintaqaviy nazor
- Page 164 and 165: qonuniy manfaatga ega bo‘lgan mas
- Page 166 and 167: uchinchidan, huquqlari buzilishi to
- Page 168 and 169: mexanizmlarining birligi (nisbati)
- Page 170 and 171: Tor ma’noda olganda, diplomatiya
- Page 172 and 173: muvofiq, o‘z rasmiy maqomiga asos
- Page 174 and 175: Vena konvensiyasida vakolatxona bos
- Page 176 and 177: iltimosiga binoan bunday guvohlik u
- Page 178 and 179: Xalqaro shartnoma diplomatik huquqn
- Page 180 and 181: 9) o‘z davlati tergov yoki sudlov
- Page 182 and 183: 8.3. Diplomatik va konsullik vakola
- Page 184 and 185: O‘zbekiston Respublikasi vakolatx
- Page 186 and 187: 4) konsullik muassasasining xodimi
- Page 188 and 189: konsulxonaning boshqa mansabdor sha
- Page 190 and 191: Konsul uning konsullik okrugida ist
- Page 192 and 193: 2) meros qilib qoldirilgan mulkning
- Page 194 and 195: 9-mavzu. XALQARO IQTISODIY VA EKOLO
- Page 196 and 197: Preferensial rejim bir iqtisodiy bi
- Page 198 and 199: Ularda ko‘pincha ijro mexanizmlar
- Page 200 and 201: oshirmoqdalar. Jahon iqtisodiyotini
- Page 202 and 203: O‘zbekiston Respublikasi tashqi i
- Page 204 and 205: O‘zbekiston Respublikasining Vazi
- Page 206 and 207: xalqaro savdo huquqini uyg‘unlash
- Page 208 and 209: Yettinchi yo‘nalish savdodagi te
- Page 210 and 211: Xorijiy mulkni natsionalizatsiya qi
- Page 212 and 213: 1) tashkilot faoliyatiga umumiy rah
- Page 214 and 215: ifloslantiruvchi manbalar to‘g‘
- Page 216 and 217: Konvensiyalar bo‘yicha qabul qili
- Page 218 and 219: YUNEPning asosiy vazifalari quyidag
- Page 220 and 221: sifatida namoyon bo‘ladi. Xalqaro
- Page 222 and 223: Qulchilik. 1926-yilda qabul qilinga
- Page 224 and 225: aktlari qaroqchilik sifatida bahola
- Page 226 and 227: ishlari bo‘yicha huquqiy yordam t
- Page 228 and 229: Xavfsizlik Kengashi ta’sis etgan
- Page 230 and 231: ogohlantirmay turib, harbiy harakat
- Page 232 and 233: mojarolar qurbonlariga yordam berad
- Page 234 and 235: qiladigan jiddiy jinoyat sifatida t
- Page 236 and 237: Aholi harbiy ahamiyatga taalluqli f
- Page 238 and 239: Muayyan hududga joylashtirish chora
- Page 240 and 241: Qamoqda saqlash joylarining shart-s
- Page 242 and 243: umumiy nom bilan ataluvchi amaliy t
- Page 244 and 245: Fuqaro aviatsiyasi xavfsizligini ta
- Page 246 and 247: Dunyo okeanining turli hududlarida
- Page 248 and 249: Agar chet el kemasi hududiy dengiz
- Page 250 and 251: Kontinental shelf – quruqlik hududi
- Page 252 and 253: kema sodir etgan harakatlarga tengl
- Page 254 and 255: 11.3. «Xalqaro koinot huquqi» tus
- Page 256 and 257: Agar Yer yuzasida emas, balki kosmo
- Page 258 and 259: 12-mavzu. XALQARO NIZOLARNI HAL ETI
- Page 260 and 261: amaliyotida «nizolar diplomatiya k
- Page 262 and 263: 12.2. «Xalqaro xavfsizlik huquqi»
- Page 264 and 265: oshiriladi. Bunda shartnoma maqsadl
- Page 266 and 267: Amaliyotlarni moliyalashtirish BMT
- Page 268 and 269: sifatida qayd etilgan. Ko‘rinib t
- Page 270 and 271: tabiiy muhitga nisbatan yalpi, uzoq
- Page 272 and 273: TAVSIYA ETILGAN ADABIYOTLAR . .,
- Page 274 and 275: : : / .: . . . . 1, 2. .
- Page 276 and 277: M U N D A R I J A KIRISH………
- Page 278 and 279: 11-mavzu. XALQARO HAVO, DENGIZ VA K
Xalqaro huquq – International law
Xalqaro huquq, shuningdek, nomi bilan tanilgan xalqaro ommaviy huquq va millatlar qonuni, [1] o’rtasidagi munosabatlarda odatda qabul qilingan qoidalar, normalar va standartlar to’plamidir millatlar. [2] [3] U urush, diplomatiya, savdo va inson huquqlarini o’z ichiga olgan ko’plab sohalarda davlatlarni boshqarish uchun me’yoriy ko’rsatmalar va umumiy kontseptual asoslarni belgilaydi. Xalqaro huquq barqaror, izchil va uyushgan xalqaro munosabatlar amaliyotiga qaratilgan. [4]
The xalqaro huquq manbalari o’z ichiga oladi xalqaro urf-odat (qonun sifatida qabul qilingan umumiy davlat amaliyoti), shartnomalar va aksariyat milliy huquqiy tizimlar tomonidan tan olingan huquqning umumiy tamoyillari. Xalqaro huquq ham o’z aksini topishi mumkin xalqaro birdamlik, yaxshi munosabatlarni va o’zaro e’tirofni saqlash uchun davlatlar tomonidan qabul qilingan amaliyot va urf-odatlar, masalan, chet el kemasining bayrog’iga salom berish yoki xorijiy sud qarorini ijro etish.
Xalqaro huquq davlat asosidagi qonunlardan farq qiladi huquqiy tizimlar chunki bu, birinchi navbatda, faqat alohida bo’lmagan taqdirda ham, shaxslarga emas, balki mamlakatlarga taalluqlidir va asosan rozilik asosida ishlaydi, chunki uni amalga oshirish uchun umume’tirof etilgan vakolat yo’q. suveren davlatlar. Binobarin, davlatlar xalqaro huquqqa rioya qilmaslik va hatto shartnomani buzishni tanlashi mumkin. [5] Biroq, bunday qonunbuzarliklar, xususan, xalqaro odatiy huquq va pereptor normalari (jus cogens ), harbiy aralashuvdan tortib, diplomatik va iqtisodiy bosimgacha bo’lgan majburiy harakatlar bilan kutib olinishi mumkin.
The munosabatlar va o’zaro ta’sir milliy huquqiy tizim o’rtasida (shahar qonuni ) va xalqaro huquq murakkab va o’zgaruvchan. Shartnomalar milliy yurisdiktsiyaga ruxsat berganida milliy qonun xalqaro huquqga aylanishi mumkin millatparvar kabi sudlar Evropa inson huquqlari sudi yoki Xalqaro jinoiy sud. Kabi shartnomalar Jeneva konvensiyalari milliy qonunchilikdan shartnoma qoidalariga muvofiqligini talab qilishi mumkin. Milliy qonunlar yoki konstitutsiyalar xalqaro huquqiy majburiyatlarning bajarilishini yoki ichki qonunchilikka qo’shilishini ham nazarda tutishi mumkin.
Mundarija
- 1 Terminologiya
- 2 Tarix
- 2.1 Zamonaviy xalqaro huquqning paydo bo’lishi
- 2.1.1 “Vestfal tizimining” tashkil etilishi
- 3.1 Shartnomalar
- 3.2 Xalqaro odat
- 3.3 Davlatchilik va javobgarlik
- 3.4 Hudud va dengiz
- 3.5 Xalqaro tashkilotlar
- 4.1 Inson huquqlari
- 4.2 Mehnat qonuni
- 4.3 Rivojlanish va moliya
- 4.4 Ekologik huquq
- 4.5 Savdo
- 5.1 Urush va qurolli to’qnashuv
- 5.2 Gumanitar huquq
- 5.3 Xalqaro jinoyat huquqi
- 6.1 Ichki ijro etilishi
- 6.2 Xalqaro tashkilotlar
- 6.3 Xalqaro sudlar
- 6.4 Sharqiy Afrika hamjamiyati
- 6.5 Janubiy Amerika millatlari ittifoqi
- 6.6 And millatlari hamjamiyati
- 10.1 Iqtiboslar
- 10.2 Manbalar
Terminologiya
“Xalqaro huquq” atamasi ba’zida “ommaviy” va “xususiy” xalqaro huquqlarga bo’linadi, ayniqsa, Rim an’analariga rioya qilishga intilgan fuqarolik huquqi olimlari. [6] Rim advokatlari bundan keyin ham ajralib turishi mumkin edi jus gentium, xalqlar qonuni va jus inter gentes, xalqlar o’rtasidagi kelishuvlar. Shu nuqtai nazardan, “ommaviy” xalqaro huquq milliy davlatlar o’rtasidagi munosabatlarni qamrab oladi va kabi sohalarni o’z ichiga oladi shartnoma qonun , dengiz qonuni, xalqaro jinoyat huquqi, urush qonunlari yoki xalqaro gumanitar huquq, xalqaro inson huquqlari qonuni va qochqinlar to’g’risidagi qonun. Aksincha, keng tarqalgan “xususiy” xalqaro huquq “qarama-qarshi qonunlar “, mamlakatlar sudlari chet el elementi bilan ishlarni yurisdiktsiyaga da’vo qiladimi yoki yo’qmi va qaysi mamlakat qonuni amal qiladi. [7]
Zamonaviy (ommaviy) xalqaro huquq tizimi so’nggi o’rta asr an’analaridan kelib chiqqan holda rivojlanganda ius gentium, deb nomlangan millatlar qonuni, kontseptsiyaning to’g’ridan-to’g’ri tarjimasi ius gentium ishlatilgan tomonidan Ugo Grotius va droits des gens ning Emer de Vattel. Zamonaviy atama xalqaro huquq tomonidan ixtiro qilingan Jeremi Bentham 1789 yilda va 19-asrda o’zini tanitdi. [8]
So’nggi kontseptsiya “millatlararo qonun “bu mintaqaviy kelishuvlarga taalluqli bo’lib, unda davlatlar qonunlari, millat mavjud bo’lgan millatlararo huquqiy tizimga zid kelganda qo’llanilishi mumkin emas. shartnoma majburiyat. [9] Tizimlari millatparvar qonun xalqlar umumiy sudga ma’lum sud qarorlarini qabul qilish huquqini aniq topshirganda paydo bo’ladi. [10] Umumiy sudning qarorlari har bir partiyada, millatda to’g’ridan-to’g’ri kuchga ega va milliy sudlar tomonidan qabul qilingan qarorlardan ustun turadi. [11] The Yevropa Ittifoqi bilan ulkan millataro qonunchilik bazasini amalga oshiradigan xalqaro shartnomaviy tashkilotning eng yorqin namunasidir Evropa Adliya sudi masalalarida barcha a’zo davlat sudlaridan ustunlikka ega bo’lish Evropa Ittifoqi qonuni.
“Transmilliy qonun” atamasi ba’zan milliy davlatdan ustun bo’lgan qoidalar majmuasida qo’llaniladi. [12]
Tarix
Asosiy maqola: Xalqaro huquq tarixi
Ning Hitit versiyasi Kadesh shartnomasi, xalqaro shartnomaning dastlabki namunalari orasida.Xalqaro huquqning kelib chiqish manbalaridan kelib chiqish mumkin qadimiylik. Dastlabki misollar orasida tinchlik shartnomalari mavjud Mesopotamiya shahar-shtatlari Lagash va Umma (taxminan miloddan avvalgi 2100 yil) va shartnoma Misr fir’avni o’rtasida Ramses II va Xet podshohi, Hattusilis III Miloddan avvalgi 1258 yilda tuzilgan. Turli xil davlatlararo paktlar va bitimlar ham muhokama qilindi va tuzildi siyosatlar butun dunyo bo’ylab, sharqiy O’rta dengizdan Sharqiy Osiyoga qadar.
Qadimgi Yunoniston boshqaruv va xalqaro munosabatlarning asosiy tushunchalarini ishlab chiqqan, xalqaro huquq tizimining shakllanishiga hissa qo’shgan; ko’plari eng qadimgi tinchlik shartnomalari Yunoniston shaharlari yoki qo’shni davlatlar o’rtasida qayd qilingan. The Rim imperiyasi xalqaro huquqning dastlabki kontseptual asoslarini yaratdi, jus gentium (“millatlar qonuni”), bu Rimda yashovchi chet elliklarning maqomini va chet elliklar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi Rim fuqarolari. Yunoncha kontseptsiyani qabul qilish tabiiy qonun, Rimliklarga homilador bo’lgan jus gentiumas universal sifatida. Biroq, zamonaviy xalqaro huquqdan farqli o’laroq, Rim xalqlari huquqi davlatlar kabi siyosiy birliklar orasida emas, balki chet el shaxslari bilan va ular o’rtasidagi munosabatlarda qo’llanilgan.
Bilan boshlanadi Bahor va kuz davri miloddan avvalgi VIII asrda Xitoy ko’p qismlarga bo’lingan etnik xan ko’pincha bir-biri bilan urushib turgan davlatlar. Keyinchalik, diplomatiya va shartnomalar tuzish qoidalari paydo bo’ldi, jumladan urush uchun adolatli asoslar, neytral tomonlarning huquqlari va davlatlarning birlashishi va bo’linishi haqidagi tushunchalar; bu tushunchalar ba’zan munosabatlarga nisbatan qo’llanilgan Xan bo’lmagan Xitoyning g’arbiy periferiyasi bo’ylab “barbarlar”. [13] Keyingi Urushayotgan davlatlar davri ikkita asosiy maktabning rivojlanishini ko’rdi, Konfutsiylik va Qonuniylik, ikkalasi ham ichki va xalqaro huquqiy sohalar bir-biri bilan chambarchas bog’liq va tashqi aloqalarni boshqarish uchun raqobatdosh me’yoriy tamoyillarni o’rnatishga intilgan. Xuddi shunday, Hindiston qit’asi vaqt o’tishi bilan betaraflik, shartnoma huquqi va xalqaro xulq-atvor qoidalarini ishlab chiqadigan davlatlarning doimiy o’zgaruvchan panoplyasi bilan ajralib turardi. Diplomatik munosabatlarni davom ettirish uchun davlatlar o’rtasida vaqtinchalik va doimiy elchixonalar tashkil etildi va uzoq Evropa va Sharqiy Osiyodagi davlatlar bilan aloqalar o’rnatildi. [14]
Keyingi g’arbiy Rim imperiyasining qulashi milodning beshinchi asrida Evropa keyingi besh asrning ko’p qismida ko’plab urushib turgan davlatlarga bo’linib ketdi. Siyosiy hokimiyat bir qator mavjudotlarga, shu jumladan Cherkov, merkantiliya shaharlari va qirolliklari, ularning aksariyati yurisdiksiyalari bir-birining ustiga chiqadigan va o’zgaruvchan edi. Xitoy va Hindistonda bo’lgani kabi, bu bo’linishlar barqaror va bashorat qilinadigan munosabatlarni ta’minlashga qaratilgan qoidalarni ishlab chiqishga undadi. Dastlabki misollarga quyidagilar kiradi kanon qonuni, boshqaradigan cherkov butun Evropadagi muassasalar va ruhoniylar; The leks merkatoriya savdo va tijorat bilan bog’liq bo’lgan (“savdogar qonuni”); va turli xil kodlari dengiz qonunchiligi kabi Oléron to’plamlari – qadimgi Rimdan olingan narsa Lex Rodiya -va Visbi qonunlari (Visby), reklama roliklarida qabul qilingan Hanseatic League shimoliy Evropa va Boltiqbo’yi mintaqasi. [15]
Shu bilan birga, Islom olami, tashqi aloqalar dunyoni uch toifaga bo’linishi asosida boshqarilardi: The dar al-Islom (Islom hududi), bu erda Islom qonunlari ustun bo’lgan; dar al-sulh (shartnoma hududi), musulmon hukumati bilan sulh tuzgan islomiy bo’lmagan sohalar; va dar al-harb (urush hududi), hukmdorlari Islomni qabul qilishga chaqirilgan islomiy bo’lmagan erlar. [16] [17] Erta ostida Xalifalik milodning ettinchi asrida, Islomiy huquqiy tamoyillar haqida harbiy yurish-turish va davolash harbiy asirlar zamonaviy kashshoflar sifatida xizmat qilgan xalqaro gumanitar huquq. Ushbu davrda islom qonuni harbiy harakatlarga oid gumanitar cheklovlarni, shu jumladan urush zo’ravonligini cheklashga urinishlarni, jangovar harakatlarni to’xtatish, tinch aholi va jangchilarni ajratib ko’rsatish, keraksiz qirg’inlarning oldini olish va kasallarga va yaradorlarga g’amxo’rlik qilishni tashkil etdi. [18] Harbiy asirlarga qanday munosabatda bo’lish kerakligi haqidagi ko’plab talablarga boshpana, oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta’minlash, ularning madaniyatini hurmat qilish va qatl, zo’rlash yoki qasos harakatlarining oldini olish kiradi. Ushbu tamoyillarning ba’zilari kodlashtirilmagan G’arbiy zamonaviy zamongacha xalqaro huquq. [19]
Evropa davrida O’rta yosh, xalqaro huquq, avvalo, urushning maqsadi va qonuniyligi bilan bog’liq bo’lib, nimani tashkil etishini aniqlashga intildi “faqat urush “. Masalan, sulh nazariyasi, asossiz urushga sabab bo’lgan millatni o’sha paytda qonuniy bo’lgan sovrinlarni olish yoki zabt etish huquqidan foydalana olmagan deb hisoblaydi. [20] Yunon-rim tabiiy huquq tushunchasi yahudiy faylasufi tomonidan diniy tamoyillar bilan birlashtirildi Muso Maymonides (1135–1204) va nasroniy dinshunos Tomas Akvinskiy (1225–1274) “millatlar qonuni” ning yangi intizomini yaratish uchun yaratdi, bu uning nomli Rim o’tmishdoshidan farqli o’laroq davlatlar o’rtasidagi munosabatlarga tabiiy huquqni qo’llagan. Islomda shunga o’xshash asos ishlab chiqilgan bo’lib, unda millatlar qonuni qisman musulmon bo’lmaganlar bilan tuzilgan shartnomalarda belgilangan printsiplar va qoidalardan kelib chiqqan. [21]
Zamonaviy xalqaro huquqning paydo bo’lishi
XV asr xalqaro huquqning amaldagi doirasiga jadal rivojlanishiga yordam beradigan omillarning to’qnashuviga guvoh bo’ldi. Ning oqimi Yunon olimlari dan qulab tushayotgan Vizantiya imperiyasi, joriy etish bilan birga bosmaxona, turtki berdi ilm-fan, insonparvarlik va shaxs huquqlari tushunchalarini rivojlantirish. Kattalashtirilgan navigatsiya va razvedka evropaliklar tomonidan olimlarni turli xalqlar va madaniyatlar bilan munosabatlarning kontseptual asoslarini ishlab chiqishga chaqirishdi. Ispaniya va Frantsiya kabi markazlashgan davlatlarning shakllanishi ko’proq boylik, shuhratparastlik va savdo-sotiqni keltirib chiqardi, bu esa o’z navbatida tobora takomillashgan qoidalar va qoidalarni talab qildi.
Murakkab va tez-tez ziddiyatli munosabatlarga ega bo’lgan turli shahar davlatlari o’rtasida bo’lingan Italiya yarim oroli keyinchalik xalqaro huquq nazariyasining dastlabki inkubatori bo’ldi. Yurist va huquq professori Bartolus da Saxoferrato (1313-1357), Rim va Vizantiya qonunlarini yaxshi bilgan, tobora dolzarb bo’lgan sohaga hissa qo’shgan “qonunchilik qarama-qarshiliklari “, bu turli xil suveren yurisdiktsiyalardagi jismoniy shaxslar va sub’ektlar o’rtasidagi nizolarga tegishli; u shunday qilib u asoschisi hisoblanadi xalqaro xususiy huquq. Yana bir italiyalik huquqshunos va huquqshunos professor, Baldus de Ubaldis (1327–1400), Rim, cherkov va feodal qonunlari Shunday qilib, turli millatlar murojaat qilishi mumkin bo’lgan uyushgan qonun manbasini yaratish. Mintaqaning eng taniqli ishtirokchisi, Alberiko Gentili (1552-1608), xalqaro huquqning asoschisi, ushbu mavzu bo’yicha eng dastlabki asarlardan birini muallifi, De Legationibus Libri Tres, 1585 yilda. U xalqaro huquqning turli masalalariga bag’ishlangan yana bir qancha kitoblar, xususan De jure belli libri tres (Urush qonuni to’g’risida uchta kitob), urush va shartnomalar qonunlariga har tomonlama sharh bergan,
Ugo Grotius De jure belli ac pacis, xalqaro huquqning asos matnlaridan biri hisoblanadi. (Rasmda 1631 yil ikkinchi nashrining sarlavha sahifasi ko’rsatilgan).
Ispaniya, kimning global imperiya qo’zg’atilgan oltin asr XVI-XVII asrlarda iqtisodiy va intellektual rivojlanish, xalqaro huquqqa katta hissa qo’shgan. Fransisko de Vitoriya (1486–1546), Ispaniyaning mahalliy xalqlarga munosabati bilan shug’ullangan, millatlar qonunini ularning tug’ma qadr-qimmati va huquqlari uchun asos qilib, xalqlar o’rtasidagi suveren tenglikning dastlabki versiyasini bayon qilgan. Fransisko Suares (1548–1617) xalqaro huquq tabiat qonuniga asoslanganligini ta’kidlagan.
Gollandiyalik huquqshunos Ugo Grotius (1583–1645) xalqaro huquqning eng muhim figurasi sifatida keng tan olingan bo’lib, birinchilardan bo’lib boshqarilmagan “davlatlar jamiyati” dan iborat bo’lgan xalqaro tartibni bayon qilgan olimlardan biri hisoblanadi. kuch yoki urush ammo amaldagi qonunlar, o’zaro kelishuvlar va urf-odatlar bo’yicha. [22] Grotius xalqaro huquqni dunyoviylashtirdi va uni keng qamrovli tizimga aylantirdi; uning 1625 yilgi ishi, De Jure Belli va Pacis (Urush va tinchlik qonuni to’g’risida) tizimini yaratdi tabiiy huquq tamoyillari mahalliy urf-odat yoki qonunlardan qat’i nazar, barcha xalqlarni bog’laydigan. U shuningdek ta’kidladi ochiq dengiz erkinligi, bu nafaqat dunyoni kashf etayotgan va mustamlaka qilayotgan Evropa davlatlari sonining ko’payishi bilan bog’liq edi, balki bugungi kunda xalqaro huquqning asosi bo’lib qolmoqda. Xalqaro huquqni zamonaviy o’rganish 19-asrning boshlariga qadar boshlanmasa ham, XVI asr olimlari Gentili, Vitoriya va Grotsiylar poydevor qo’yishdi va keng miqyosda “xalqaro huquqning otalari” sifatida qaralmoqdalar. [23]
Grotius yangi paydo bo’lgan xalqaro huquq maktablarini, tabiatshunoslar va pozitivistlarni ilhomlantirdi. Oldingi lagerda nemis huquqshunosi bo’lgan Samuel fon Pufendorf (1632-94), tabiat qonunining davlatlardan ustunligini ta’kidlagan. Uning 1672 yilgi ishi, De iure naturae et gentium, Grotiy nazariyalariga asoslangan va tabiiy qonunlarga asoslangan sabab va dunyoviy dunyo, bu faqat davlatlarning tashqi harakatlarini tartibga soladi, deb ta’kidlaydi. Pufendorf sudga qarshi chiqdi Hobbesian tushunchasi tabiatning holati urush va to’qnashuvlardan iborat bo’lib, dunyoning tabiiy holati aslida tinch, ammo kuchsiz va xalqlar qonunlariga rioya qilmasdan noaniqdir. Davlatning harakatlari ushbu davlat tarkibidagi shaxslar yig’indisidan boshqa hech narsadan iborat emas, shu bilan davlatdan tabiiy huquqning asosi bo’lgan aqlning asosiy qonunini qo’llashni talab qiladi. U xalqaro huquqni Evropaning nasroniy xalqlari doirasidan tashqarida kengaytirib, uni umumiy insonparvarlik asosida barcha xalqlar orasida qo’llash va tan olishni qo’llab-quvvatlagan birinchi olimlardan biri edi.
Aksincha, pozitivist yozuvchilar, masalan Richard Zouch (1590–1661) Angliyada va Cornelis van Bynkershoek (1673–1743) Gollandiyada xalqaro huquq xristian yoki yunon-rim manbalaridan ko’ra davlatlarning amaldagi amaliyotidan kelib chiqishi kerak degan fikrni ilgari surdi. Xalqaro huquqni o’rganish urush qonuniga oid asosiy tashvishlardan voz kechib, dengiz qonuni va tijorat shartnomalari kabi sohalarga o’tdi. Pozitivistik maktab yangi ilmiy uslubdan foydalandi va shu nuqtai nazardan Evropada qabul qilinadigan falsafaga empirik va induktiv yondashuvga mos keldi.
“Vestfal tizimining” tashkil etilishi
Ser Alberiko Gentili xalqaro huquqning Otasi sifatida qaraladi. [24]
XVII asrdagi o’zgarishlar “nihoyasiga etganida”Vestfaliya tinchligi “1648 yilda, bu xalqaro huquqda muhim voqea deb hisoblanadi. Natijada”Vestfaliya suvereniteti “mustaqil suveren sub’ektlar tomonidan tavsiflangan amaldagi xalqaro huquqiy tartibotni o’rnatdi”.millat davlatlari “birinchi navbatda chegaralarning daxlsizligi va suveren davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik bilan belgilanadi. Bu taxmin qilinadigan, keng tarqalgan qoidalar va ko’rsatmalar talab qiladigan murakkab munosabatlarni rivojlantirish millatchilik, unda odamlar o’zlarini o’ziga xos milliy o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan ma’lum bir guruhning fuqarolari sifatida ko’rishni boshladilar, milliy davlatlarning kontseptsiyasi va shakllanishini yanada mustahkamladilar.
Tabiatshunoslik va pozitivistik maktablarning elementlari, xususan, nemis faylasufi tomonidan sintez qilindi Xristian Volf (1679–1754) va shveytsariyalik huquqshunos Emerich de Vattel (1714-67), ikkalasi ham xalqaro huquqda o’rta darajadagi yondashuvni izladilar. XVIII asr davomida tabiiy huquqlar kontseptsiyasi xalqaro siyosatda, xususan AQSh va Frantsiyaning respublika inqiloblari orqali ta’sirchan bo’lib qolgan bo’lsa-da, pozitivistik an’analar yanada kengroq qabul qilindi. Faqatgina 20-asrga qadar tabiiy huquqlar xalqaro huquqda yanada kengroq tan olinishi mumkin emas edi.
Yilda ishlab chiqilgan bir nechta huquqiy tizimlar Evropa sifatida tanilgan qit’a Evropa davlatlarining kodlangan tizimlarini o’z ichiga oladi fuqarolik qonuni va Ingliz umumiy huquqi bu sudya qarorlari asosida yozilgan kodlar asosida emas. Dunyo bo’ylab boshqa sohalar turli xil huquqiy tizimlarni rivojlantirdilar, xitoylik huquqiy an’analar to’rt ming yildan oshiqroq tarixga ega edi, garchi 19-asrning oxirlarida Xitoyda fuqarolik protsesslari uchun yozma kod yo’q edi. [25]
19-asrning o’rtalariga qadar davlatlar o’rtasidagi munosabatlar asosan shartnomalar, davlatlar o’rtasidagi kelishuvlar, o’zlarini tutish sharti bilan, majburan, majburiy va majburiy bo’lmagan holatlar bilan belgilab qo’yilgan. Zamonaviy xalqaro huquqning dastlabki hujjatlaridan biri Liber kodeksi davomida AQSh kuchlarining xatti-harakatlarini boshqaradigan 1863 y AQSh fuqarolar urushi, va barcha tsivilizatsiyalashgan xalqlar rioya qilgan urush qoidalari va moddalarini birinchi yozma ravishda o’qish deb hisoblanadi. Bu harbiy jinoyatlar uchun birinchi prokuratura boshlanishiga olib keldi, unda Konfederatsiya komendanti harbiy asirlarni shafqatsiz va buzuq sharoitda ushlab turish uchun sudlangan va osilgan. Andersonvill, Gruziya. Keyingi yillarda boshqa davlatlar o’zlarining xatti-harakatlaridagi cheklovlarga rioya qilishdi va davlatlarning bir-biriga nisbatan munosabatini tartibga solish uchun ko’plab boshqa shartnomalar va organlar, shu jumladan, Doimiy Arbitraj sudi 1899 yilda va Gaaga va Jeneva konvensiyalari, ulardan birinchisi 1864 yilda qabul qilingan.
The Birinchi Jeneva konventsiyasi (1864) xalqaro huquqning dastlabki formulalaridan biridir
Suverenitet kontseptsiyasi deyarli har bir jamiyat ustidan mustamlakalar va ta’sir doiralarini o’rnatgan Evropa kuchlari tomonidan butun dunyoga tarqaldi. Pozitivizm o’zining eng yuqori cho’qqisiga 19-asr oxirida erishdi va uning ta’siri misli ko’rilmagan qon to’kilishidan keyin susay boshladi. Birinchi jahon urushi kabi xalqaro tashkilotlar yaratilishiga turtki bergan Millatlar Ligasi, tinchlik va xavfsizlikni himoya qilish uchun 1919 yilda tashkil etilgan. Kabi xalqaro huquq ko’proq tabiatshunoslik tushunchalarini o’zlashtira boshladi o’z taqdirini belgilash va inson huquqlari. The Ikkinchi jahon urushi tashkil topishiga olib keladigan ushbu rivojlanishni tezlashtirdi Birlashgan Millatlar, kimning Nizom tajovuz qilmaslik, aralashmaslik va jamoaviy xavfsizlik kabi mustahkamlangan printsiplar. Kabi institutlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan yanada mustahkam xalqaro huquqiy tartibot amal qildi Xalqaro sud va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi kabi ko’p tomonlama shartnomalar bilan Genotsid konvensiyasi. The Xalqaro huquq komissiyasi (ILC) xalqaro huquqni rivojlantirish, kodlashtirish va mustahkamlashga yordam berish uchun 1947 yilda tashkil etilgan
Evropa qudratlarining mustamlaka kengayishi orqali geografik jihatdan xalqaro bo’lib, xalqaro huquq 1960 va 70-yillarda, tezkorlik bilan haqiqatan ham xalqaro bo’ldi. dekolonizatsiya butun dunyo bo’ylab ko’plab yangi mustaqil davlatlarning tashkil topishiga olib keldi. Ushbu davlatlarning turlicha siyosiy va iqtisodiy manfaatlari va ehtiyojlari, ularning xilma-xil madaniy kelib chiqishi bilan birga, shu paytgacha Evropada hukmronlik qilgan xalqaro huquq tamoyillari va amaliyotlarini yangi ta’sirlar bilan to’ldirdi. Dan boshlab turli xil muassasalar Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti uchun Jahon savdo tashkiloti, deyarli har bir domenni tartibga soluvchi qoidalar bilan barqaror, bashorat qilinadigan huquqiy tartibotni rivojlantirishga yordam berdi. Ning hodisasi globallashuv dunyoning iqtisodiy, siyosiy va hattoki madaniy nuqtai nazardan tezkor integratsiyasiga olib kelgan, haqiqatan ham xalqaro huquqiy tizimni yaratish uchun eng katta muammolardan birini keltirib chiqaradi.
Xalqaro huquq manbalari
Asosiy maqolalar: Xalqaro huquq manbalari va ICJ holatlari ro’yxati
Xalqaro huquq manbalariga bir qator siyosiy va huquqiy nazariyalar ta’sir ko’rsatgan. 20-asr davomida u qonuniy tomonidan tan olingan pozitivistlar bu a suveren davlat shartnoma printsipiga muvofiq kelishuvga rozilik berish orqali harakat qilish vakolatlarini cheklashi mumkin pacta sunt servanda. Xalqaro huquqning ushbu kelishuv nuqtai nazari 1920 yilgi Xalqaro Adolat Doimiy Sudining Nizomida aks etgan va ICJ Nizomining 7-moddasida saqlanib qolgan. [26] The xalqaro huquq manbalari millatlar hamjamiyati tomonidan qo’llaniladigan, 38-moddasi ostida sanab o’tilgan Xalqaro sudning nizomi, bu borada vakolatli hisoblanadi:
- Xalqaro shartnomalar va konventsiyalar;
- Davlatlarning “umumiy amaliyoti” dan kelib chiqqan holda xalqaro urf-odat; va
- “Sivilizatsiyalashgan xalqlar tomonidan tan olingan” umumiy huquqiy tamoyillar.
Bundan tashqari, sud qarorlari va taniqli xalqaro huquqshunoslarning ta’limotlari “huquq normalarini aniqlashning yordamchi vositasi” sifatida qo’llanilishi mumkin.
Ko’pgina olimlarning fikriga ko’ra, manbalar ketma-ket joylashtirilganligi manbalarning yopiq iyerarxiyasini taklif qiladi. [27] Biroq, 38-moddaning tilida bunday ierarxiya aniq ko’rsatilmagan va xalqaro sudlar va tribunallarning qarorlari bunday qat’iy ierarxiyani qo’llab-quvvatlamaydi. Aksincha, 21-moddasi Xalqaro jinoiy sudning Rim to’g’risidagi nizomi amaldagi qonunlar (yoki xalqaro huquq manbalari) iyerarxiyasini aniq belgilaydi.
Shartnomalar
Xalqaro shartnoma qonunchiligi o’zaro davlatlar tomonidan aniq va ixtiyoriy ravishda qabul qilingan majburiyatlarni o’z ichiga oladi shartnomalar. The Shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasi shartnomani quyidagicha belgilaydi
“Shartnoma” davlatlar o’rtasida yozma shaklda tuzilgan va xalqaro qonunchilik bilan tartibga solinadigan, bitta hujjatda yoki ikki yoki undan ortiq tegishli hujjatlarda ifodalangan yoki uning alohida belgilashidan qat’iy nazar xalqaro shartnomani anglatadi “ [28]
Ushbu ta’rif sud amaliyotini shartnomani quyidagi mezonlarga javob beradigan xalqaro shartnoma sifatida belgilashga olib keldi:
- 1-mezon: Shartnomani talab qilish, vasiyatnomalar uchrashuvlari (concours de volonté)
- 2-mezon: Xalqaro huquq sub’ektlari o’rtasida tuziladigan talab: ushbu mezon davlatlar va xususiy korporatsiyalar o’rtasida imzolangan shartnomalar, masalan, Mahsulotlarni taqsimlash to’g’risidagi shartnomalar. 1952 yilda Birlashgan Qirollik – Eron ishda, ICJ ushbu nizo bo’yicha sud vakolatiga ega emas edi Angliya-Eron neft kompaniyasi nizo xususiy kompaniya va davlat o’rtasida tuzilgan shartnomani buzilishi natijasida kelib chiqqanligi sababli milliylashtirildi.
- 3-mezon: Xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan talab: har qanday ichki qonun bilan tartibga solinadigan har qanday kelishuv shartnoma deb hisoblanmaydi.
- 4-mezon: Hujjat talab qilinmaydi: Shartnoma bitta asbobda yoki ikki yoki undan ortiq tegishli asboblarda aks ettirilishi mumkin. Bu xatlarni almashtirishda eng yaxshi misoldir – (échange de lettres). Misol uchun, agar Frantsiya AQShga Shimoliy Atlantika alyansining byudjetidagi hissasini oshirishi haqida xat yuborgan bo’lsa va AQSh bu majburiyatni qabul qilsa, bu bitim bitimdan chiqqan deb aytish mumkin.
- 5-mezon: Belgilashga hojat yo’q: shartnomani belgilash, xoh “konvensiya” bo’lsin, xoh “bitim” bo’lsin, xoh “bitim” bo’lsin, ushbu bitimning shartnoma sifatida sifatiga ta’sir qilmaydi.
- Yozilmagan mezon: kelishuvning qonuniy ta’sir ko’rsatishi uchun talab: ushbu yozilmagan mezon yuqorida sanab o’tilgan shartlarni bajaradigan shartnomalarni chiqarib tashlashni nazarda tutadi, ammo qonuniy effektlarni ishlab chiqarishni nazarda tutmaydi, masalan. O’zaro anglashuv memorandumlari.
Milliy qonunlarning aniq ma’nosi va qo’llanilishi to’g’risida tortishuvlar mavjud bo’lganda, qonunlar nimani anglatishini hal qilish sudlarning vazifasidir. Xalqaro huquqda talqin manfaatdor davlatlarning vakolat doirasidadir, lekin shartnomalar shartlari yoki tomonlarning roziligi bilan Xalqaro sud kabi sud organlariga ham berilishi mumkin. Shunday qilib, qonunlarni o’zlari uchun sharhlash, odatda, davlatlarning zimmasiga yuklansa-da, diplomatiya jarayonlari va milliy suddan tashqari sud organlari bu maqsadga doimiy ravishda yordam berishadi.
The Shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasi Shartnomani talqin qilishning bir necha asosiy tamoyillarini kodlashtirgan holda, shartnoma “deb izohlanadi yaxshi niyat shartnoma shartlariga ularning mazmuni va maqsadi va maqsadi nuqtai nazaridan berilishi kerak bo’lgan odatiy ma’noga muvofiq. “Bu uch xil talqin nazariyalari o’rtasidagi murosani anglatadi:
- The matnli yondashuv, matnning “oddiy ma’nosiga” qaraydigan, haqiqiy matnga katta vazn belgilaydigan cheklovchi talqin.
- The sub’ektiv yondashuvBu shartnoma asosidagi g’oyalar, shartnomani yaratish konteksti va loyiha tuzuvchilar nimani ko’zlaganligi kabi omillarni hisobga oladi.
- The samarali yondashuv, bu shartnomani “maqsadi va maqsadi nuqtai nazaridan” talqin qiladigan, ya’ni shartnoma maqsadiga eng mos keladigan narsaga asoslangan.
Yuqorida keltirilganlar umumiy talqin qoidalari bo’lib, xalqaro huquqning ayrim sohalari uchun aniq qoidalarni qo’llashga to’sqinlik qilmaydi.
- Gretsiya – Buyuk Britaniya [1952] ICJ 1, ICJ Buyuk Britaniya hukumati va xususiy yunon ishbilarmonlari o’rtasida kelishuv shartlariga binoan nizoni eshitish huquqiga ega emas edi.
- Birlashgan Qirollik – Eron [1952] ICJ 2, ICJ ushbu nizo bo’yicha yurisdiktsiyaga ega emas edi Angliya-Eron neft kompaniyasi milliylashtirilmoqda.
- Yog ‘platformalari ishi (Eron Islom Respublikasi va Amerika Qo’shma Shtatlari) [2003] ICJ 4, minaga urilgan kemalarga etkazilgan zarar to’g’risidagi nizoni rad etdi.
Xalqaro odat
Xalqaro odatiy huquq davlatlar hamrohligidagi izchil amaliyotidan kelib chiqadi Fikr huquqi, ya’ni davlatlarning doimiy amaliyot qonuniy majburiyat bilan talab qilinishiga ishonchi. Xalqaro sudlarning hukmlari va ilmiy asarlari an’anaviy ravishda davlatning xulq-atvorining bevosita dalillaridan tashqari, odat uchun ishonarli manbalar sifatida qaraldi. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin BMT shafeligida Xalqaro Huquq Komissiyasi (XMK) tashkil topishi bilan xalqaro odatiy huquqni kodlashtirishga urinishlar avj oldi. Kodifikatsiyalangan odat huquqi shartnoma asosida kelishuv asosida asosiy urf-odatlarning majburiy talqini qilinadi. Bunday shartnomalarning ishtirokchisi bo’lmagan davlatlar uchun AKM ishi ushbu davlatlarga nisbatan odatdagidek qabul qilinishi mumkin. Huquqning umumiy tamoyillari bu dunyoning asosiy huquqiy tizimlari tomonidan odatda tan olingan printsiplardir. Xalqaro huquqning ayrim normalari majburiy kuchga erishadi huquq normalari (jus cogens) hech qanday yo’l qo’yiladigan kamsitishsiz barcha davlatlarni o’z ichiga oladi. [29]
- Kolumbiya – Peru (1950), odatni xalqaro huquqning manbai deb tan olgan, ammo boshpana berish amaliyoti uning bir qismi emas edi. [30]
- Belgiya – Ispaniya (1970), faqat korporatsiya tarkibiga kirgan davlat (uning yirik aktsiyadorlari istiqomat qiladigan joyda emas) iqtisodiy zarar uchun etkazilgan zararni qoplash uchun sudga murojaat qilishi kerakligini aniqladi.
Davlatchilik va javobgarlik
Shuningdek qarang: Xalqaro huquqdagi monizm va dualizm
Xalqaro huquq identifikatsiya qilish asoslari va mezonlarini belgilaydi davlatlar xalqaro huquqiy tizimning asosiy sub’ektlari sifatida. Shtatning mavjudligi nazoratni nazarda tutadi va yurisdiktsiya hudud bo’yicha xalqaro huquq hududni olish bilan bog’liq, davlat immuniteti va davlatlarning o’zaro munosabatda bo’lgan yuridik javobgarligi. Xalqaro huquq xuddi shunday davlat chegaralarida shaxslarga nisbatan munosabat bilan bog’liq. Shunday qilib, guruh huquqlari, muomala bilan bog’liq keng qamrovli rejim mavjud musofirlar, huquqlari qochqinlar, xalqaro jinoyatlar, millati muammolar va inson huquqlari umuman. Shuningdek, u xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash, qurol nazorati, nizolarni tinch yo’l bilan hal etish va kuch ishlatish xalqaro munosabatlarda. Qonun urush boshlanishini to’xtata olmasa ham, u urush harakatlarini boshqarish va unga nisbatan muomala qoidalarini ishlab chiqdi. mahbuslar. Xalqaro huquq global atrof-muhit, masalan, global umumiylik bilan bog’liq masalalarni boshqarish uchun ham qo’llaniladi xalqaro suvlar va kosmik fazo, global aloqa va jahon savdosi.
Nazariyada barcha davlatlar mavjud suveren va teng. Suverenitet tushunchasi natijasida xalqaro huquqning qiymati va vakolati davlatlarning uni shakllantirish, unga rioya qilish va ijro etishda ixtiyoriy ishtirokiga bog’liqdir. Istisno holatlar bo’lishi mumkin bo’lsa-da, ko’plab xalqaro akademiklarning fikriga ko’ra, aksariyat davlatlar boshqa davlatlar bilan qonuniy majburiyatlarni qabul qilishadi. shaxsiy manfaatdorlik o’zlarining qonunlaridan yuqori bo’lgan qonunlarga rioya qilishdan ko’ra. Sifatida D. V. Greig “xalqaro huquq sohada faoliyat ko’rsatadigan siyosiy omillardan ajralib turishi mumkin emas xalqaro munosabatlar “. [31]
An’anaga ko’ra, suveren davlatlar va Muqaddas qarang xalqaro huquqning yagona sub’ektlari bo’lgan. Ning tarqalishi bilan xalqaro tashkilotlar o’tgan asrda ular ba’zi hollarda tegishli tomonlar sifatida ham tan olingan. Ning so’nggi talqinlari xalqaro inson huquqlari qonuni, xalqaro gumanitar huquq va xalqaro savdo qonunchiligi (masalan, Shimoliy Amerika erkin savdo shartnomasi (NAFTA) 11-bobdagi harakatlar) korporatsiyalarni va hatto ayrim shaxslarni qamrab olgan.
Xalqaro huquq va milliy suverenitet o’rtasidagi ziddiyat akademiya, diplomatiya va siyosatda kuchli munozaralarga va tortishuvlarga sabab bo’ladi. Shubhasiz, davlatning ichki harakatlarini xalqaro huquq va standartlar asosida baholash tendentsiyasi o’sib bormoqda. Hozirgi kunda ko’p odamlar milliy davlatni xalqaro ishlarning asosiy birligi deb bilishadi va faqatgina davlatlar o’z ixtiyori bilan xalqaro huquq bo’yicha majburiyatlarni qabul qilishni tanlashi mumkin va ularning sharhiga kelsak, ular o’z maslahatlariga amal qilish huquqiga ega deb hisoblaydilar. majburiyatlar. Ba’zi olimlar [ JSSV? ] va siyosiy rahbarlar ushbu zamonaviy o’zgarishlar davlatlarning hukumatlaridan hokimiyatni tortib olib, uni BMT va Jahon banki kabi xalqaro tashkilotlarga topshirish orqali davlatlarga xavf tug’diradi, deb hisoblaydilar, xalqaro huquq shunchaki rozilikdan alohida mavjud bo’ladigan darajada rivojlangan deb ta’kidlaydilar. davlatlarning xalqaro qonunchiligiga binoan, qonunlar va sud jarayonlarini xalqaro huquq bilan ajrata oladi. Bu, ayniqsa, davlatlar barcha tsivilizatsiyalashgan davlatlar tomonidan tutilgan xulq-atvor standartlarini buzganda yoki undan chetga chiqqanda sodir bo’ladi.
Bir qator davlatlar hududiy suverenitet tamoyiliga ahamiyat berishadi, shu bilan davlatlarni o’zlarining ichki ishlarida erkinlik bor deb bilishadi. Boshqa davlatlar bu fikrga qarshi. Ushbu nuqtai nazarning bir guruh muxoliflari, shu jumladan ko’pchilik Evropa millatlar, barcha tsivilizatsiyalashgan xalqlarning ulardan kutilgan xulq-atvor me’yorlariga, shu jumladan taqiqlanishiga rioya qilishlarini ta’minlash genotsid, qullik va qul savdosi, bosqinchilik urushlari, qiynoq va qaroqchilik va ushbu umumbashariy me’yorlarning buzilishi nafaqat jabrlanganlarga, balki butun insoniyatga qarshi jinoyatni anglatadi. Ushbu fikrga obuna bo’lgan davlatlar va shaxslar, xalqaro huquqni buzganlik uchun javobgar shaxsga nisbatan, u “xuddi shunday qaroqchi va qul savdogari uning oldida, hostis humani generis, butun insoniyatning dushmani “, [32] va shu tariqa har qanday printsipial adolatli sud oldida adolatli sud jarayonida ayblovni amalga oshirish orqali universal yurisdiktsiya.
Evropa demokratiyalari xalqaro huquqning keng, universalistik talqinlarini qo’llab-quvvatlashga moyil bo’lishiga qaramay, boshqa ko’plab demokratik davlatlar xalqaro huquqga nisbatan turlicha qarashlarga ega. Bir nechta demokratik davlatlar, shu jumladan Hindiston, Isroil va Qo’shma Shtatlar, moslashuvchan, eklektik yondashuvni qo’llang, xalqaro huquqning hududiy huquqlar kabi jihatlarini universal deb tan oling, boshqa jihatlariga ko’ra shartnoma yoki urf-odatlardan kelib chiqadigan narsalarni ko’rib chiqing va ba’zi jihatlarni umuman xalqaro huquq sub’ekti emas deb hisoblang. Rivojlanayotgan dunyodagi demokratik davlatlar, o’zlarining mustamlakachilik tarixi tufayli ko’pincha o’zlarining ichki ishlariga, xususan inson huquqlari standartlariga yoki o’ziga xos institutlariga aralashmaslikni talab qilishadi, lekin ko’pincha xalqaro huquqni ikki tomonlama va ko’p tomonlama darajalarda, masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va ayniqsa, kuch ishlatish, qurolsizlanish majburiyatlari va BMT Nizomining shartlari to’g’risida.
- Tehronda AQSh diplomatik va konsullik xodimlariga oid ish [1980] ICJ 1
- Kongo Demokratik Respublikasi va Belgiya [2002] ICJ 1
Hudud va dengiz
Asosiy maqola: Dengiz qonuni
Dengiz huquqi – bu davlatlar va boshqa sub’ektlar dengiz masalalarida o’zaro aloqada bo’lish tamoyillari va qoidalariga oid xalqaro huquq sohasidir. [33] U navigatsiya huquqi, dengiz minerallari huquqi va qirg’oq suvlari yurisdiksiyasi kabi sohalarni va masalalarni qamrab oladi. Dengiz qonuni farq qiladi admiraltiya qonuni (shuningdek, nomi bilan tanilgan dengiz qonunchiligi), bu xususiy sub’ektlar tomonidan dengizdagi munosabatlar va xatti-harakatlarga tegishli.
The Birlashgan Millatlar Tashkilotining Dengiz huquqi to’g’risidagi konvensiyasi (UNCLOS), 1982 yilda tuzilgan va 1994 yilda kuchga kirgan, odatda dengizning xalqaro xalqaro huquqining kodifikatsiyasi sifatida qabul qilinadi.
- Hududiy nizo
- Liviya va Chad [1994] ICJ 1
- Birlashgan Qirollik – Norvegiya [1951] ICJ 3, Baliqchilik ishi, Norvegiyaning qo’shni suvlar ustidan yurisdiksiyasi chegaralari to’g’risida
- Peru – Chili (2014) xalqaro suvlar to’g’risidagi nizo.
- Bakassi ish [2002] ICJ 2, Nigeriya va Kamerun o’rtasida
- Burkina-Faso-Niger chegarasi bo’yicha nizo ishi (2013)
- Birlashgan Millatlar Tashkilotining Dengiz huquqi to’g’risidagi konvensiyasi
- Korfu kanali ishi [1949] ICJ 1, Buyuk Britaniya Albaniyani xalqaro suvlarda kemalarga etkazilgan zarar uchun sudga beradi. Birinchi ICJ qarori.
- Frantsiya – Buyuk Britaniya [1953] ICJ 3
- Germaniya – Daniya va Gollandiya [1969] ICJ 1, Germaniya tomonidan Shimoliy dengiz kontinental shelfining katta qismini olish uchun muvaffaqiyatli da’vo. ICJ bu masalani qat’iy qonun qoidalariga ko’ra emas, balki adolatli tamoyillarni qo’llash orqali hal qilish kerak, deb hisoblaydi.
- Qora dengizdagi dengiz delimitatsiyasi bilan bog’liq ish (Ruminiya va Ukraina) [2009] ICJ 3
Xalqaro tashkilotlar
Asosiy maqolalar: Hukumatlararo tashkilot va Global ma’muriy huquq
- Birlashgan Millatlar
- Jahon savdo tashkiloti
- Xalqaro mehnat tashkiloti
- NATO
- Yevropa Ittifoqi
- G7 va G20
- OPEK
- Islom konferentsiyasini tashkil etish
- Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti
- Jahon Sog’liqni saqlash tashkiloti
Ijtimoiy va iqtisodiy siyosat
Shuningdek qarang: Qonunlarning ziddiyatlari
- Gollandiya – Shvetsiya [1958] ICJ 8, Shvetsiya o’z vasiylik siyosati bo’yicha yurisdiktsiyaga ega edi, ya’ni uning qonunlari Gollandiyaning qarama-qarshi homiylik tartibini bekor qildi.
- Lixtenshteyn – Gvatemala [1955] ICJ 1 diplomatik himoya bilan bog’liq janob Nottebomning fuqaroligini tan olish.
- Italiya – Frantsiya, Buyuk Britaniya va AQSh [1954] ICJ 2
Inson huquqlari
Asosiy maqolalar: Xalqaro inson huquqlari qonuni va Inson huquqlari
- Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi
- Xorvatiya-Serbiya genotsid ishi (2014) genotsid bo’yicha doimiy da’volar.
- Bosniya va Gertsegovina – Serbiya va Chernogoriya [2007] ICJ 2
- Barcelona Traction, Light, and Power Company, Ltd bilan bog’liq ish [1970] ICJ 1
Kafedra «Xalqaro ommaviy huquq va tarix»
Mamlakatimizda barcha sohalar kabi transport tizimida ham keng ko’lamli islohotlar bo’lmoqda. Xususan, 2020 yilga kelib mamlakatda transport sohasi uchun malakali kadrlar tayyorlash samaradorligini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Transport sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2020 yil 4 maydagi PQ-4703-sonli qaroriga ko’ra Toshkent davlat transport universiteti tashkil etilganligi va ushbu qarorning davomiy ijrosini ta’minlash uchun mamlakatning yagona transport tizimi sifatida turli transport turlari faoliyatini, jumladan Transport huquqi normalari asosida transport korxonalari va ularning mijozlari o’rtasidagi tovarlar, yo’lovchilar, yuklarni tashish uchun keng qamrovli hududiy va xalqaro transport munosabatlarini huquqiy tartibga solish shuningdek transport qonunchiligini yanada takomillashtirish maqsadida transport sohasiga huquqiy bilim va malakaga ega bo’lgan zamonaviy kadrlarni tayyorlash vazifasi bilan TDTrU rektorining 2022 y 5233 sonli buyrug’i asosida “Xalqaro ommaviy huquq” kafedrasi tashkil etildi.
Shuningdek kafedra ushbu ma’suliyatli vazifani amalga oshirishda o‘quv, ilmiy-metodik, ilmiy-tadqiqot, tashkiliy-metodik, ma‘naviy-axloqiy va tarbiyaviy ishlar bilan birgalikda talabalarga milliy va xalqaro huquqiy hujjatlarni mazmunini aniqlash, ularda mustaqil fikrlash, milliy normativ-huquqiy hujjatlar normalarini talqin qilishga oid ko‘nikmalarni shakllantirishdan iborat.
Shu bilan birga hozirgi kunda transport tizimi uchun malakali kadrlar tayyorlash jarayonida talabalarning huquqiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ahloqiy dunyoqarashlarini shakllantirish ishi bilan kafedraning salohiyatli professor-o’qituvchilari jumladan:
- fan doktorlari – A.A.Dadasheva, R.O.Nosirov,
- fan nomzodi vadotsentlar – B.E.Yuldashev, N.Yu.Jo’raboev, N.Sh.Yunusova, N.X.Egamberdieva, M.M.Inagamova
- katta o’qituvchilar – I.B.Mirzaev, S.V. Temirova, B.Q.Malikovlar
samarali ravishda faoliyat ko’rsatmoqdalar.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan fanlar kesimida o’qituvchilarimiz tomonidan Hemis va elektron modul` platformasiga ham ma’lumotlar joylashtirilgan bo’lib, talabalar offline va online shakllarda bilim va malakalarga ega bo’lib kelmoqda. Bu fanlarni TDTrU Ilmiy kengashi tomonidan tasdiqlangan va tavsiya etilgan namunaviy dastur va innovatsion talablar darajasida o’qitish ishi bilan kafedraning barcha o’qituvchilari fidokorona mehnat qilmoqda.
Kafedradagi fanlar ikki tilda, o’zbek va rus tillarida olib boriladi. Har ikki tildagi fan bo’yicha barcha me’yoriy hujjatlar o’zaro mosligi ta’minlangan. O’tkazilgan ma’ruza va seminar mashg’ulotlarining sifat va saviyasi doimo kafedra majlislarida muhokama qilib boriladi, yutuq va ilg’or tajribalar rivojlantirilib, nuqson va kamchiliklarni bartaraf etish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi.
Kafedra tomonidan nazariya bilan amaliyotni uygʻunlashtirish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi, Inson huquqlari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi milliy markazi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi, Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokraturasi Akademiyasi, Oʻzbekiston Respublikasi Advokatlar Palatasi, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Oʻzbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi va boshqa oliy taʼlim muassasalari bilan hamkorlik ishlari yoʻlga qoʻyilgan.
Kafedra faoliyatida o’qituvchilarning malakasini oshirish doimo muhim ahamiyat kasb etib kelgan, zero hozirgi davrda ijtimoiy ongni yangilash, fanlarni zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar talablari asosida o’qitish har bir o’qituvchidan juda katta mahorat talab qiladi. Ta’lim va tarbiyaning samaradorligi esa ana shu mahorat va malakaning darajasiga bevosita bog’liqdir.
Kafedra jamoasi o’zlarining ilmiy, ilmiy-uslubiy va pedagogik faoliyatining asosiy yo’nalishini-Yangilanayotgan O’zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish, uning ma’naviyatini yanada yuksaltirish, qolaversa, “Inson qadrini ulug’lash” degan da’vatkor g’oyaning mazmun-mohiyatini talabalar ongi va qalbiga singdirishga qaratgan.
Kafedra professor-o’qituvchilari o’z bilim va pedagogik mahoratlarini muttasil ravishda oshirib ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlash borasida doimiy izlanishlarni olib bormoqdalar. Bu esa barkamol avlodni shakllantirish, ularning maslak va e’tiqodini mustahkamlash, qolaversa, Yangilanayotgan O’zbekistonimizga munosib kadrlar yetishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
- 2.1 Zamonaviy xalqaro huquqning paydo bo’lishi