Yangi adabiyot darsliklari
– 5-sinf adabiyot darsligining 2-qismida Alisher Navoiy 90 yoshli Lutfiy bilan koʻrishganida 12 yoshda ekani aytiladi. Hazrat Navoiyning tugʻilgan yilidan kelib chiqsak, bu voqea 1453 yilda yuz bergan. 8-sinf adabiyot darsligida Lutfiyning tugʻilgan sanasini 1366 yil deb koʻrsatilgan. 1366 ga 90 ni qoʻshsak, 1456 hosil boʻladi. Demak, bu maʼlumotda ham tafovut bor.
Yangi adabiyotlar bilan tanishing!
Toshkent moliya instituti axborot-resurs markazi kitob fondiga 2021 yil iyun oyida kelib tushgan yangi adabiyotlar.
| Darslik |
| 1. Buxgalteriya hisobi: Darslik / B.A.Xasanov va boshq. – Т.: “Iqtisodiyot dunyosi”, 2021 y. – 992 bet. 950000 so‘m. 20 nusxa. |
| O‘quv qo‘llanma |
| 2. Буюк сиймоларнинг боқий қудрати: Ўқув қўлланма / Муқаддима ва хулоса муаллифи генерал-лейтенат Б.А. Матлубов. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2017 й. – 240 бет. Ҳадя. 4 нусха. |
| 3. Юксак маънавият ва қонун устуворлиги асосида яшаш, эл-юртга садоқат, адолат, ҳалоллик фазилатлари ва муомала маданиятини камол топтириш: Ўзбекистон Республикаси ИИВ таълим муассасалари ва амалиёт ходимлари учун ўқув қўлланмаси: – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2014 й. – 448 бет. Ҳадя. 2 нусха. |
| Monografiya |
| 4. Жумаев Н., Рахмонов Д., Азимова Д. Ўзбекистонда давлат қарзи ва иқтисодий глобаллашув. Монография. – Т.: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2020 й. – 164 бет. Ҳадя. 4 нусха. |
| 5. Мамлакат иқтисодий хавфсизлиги ва рақобатбардошлигини таъминлаш – барқарор иқтисодий ўсиш асоси. Монография / Т.С. Расулов ва бошқ. – Т.: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2020 й. – 360 бет. Ҳадя. 18 нусха. |
| 6. Хамдамов Ш. Ёшга доир пенсия таъминотининг ташкилий-иқтисодий асосларини такомиллаштириш: Монография. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2021 й. – 212 бет. Ҳадя. 2 нусха. |
| Izohli lug‘at |
| 7. Muhamedova S., Shirinova Y., Narimova G. Bank-moliya terminlarning o‘zbek tilidagi izohli lug‘ati. – T.: “Inovatsiya-Ziyo”, 2020 y. – 158 bet. Hadya. 13 nusxa. |
| Konferensiya materiallari |
| 8. “Замонавий молиянинг миллий ва халқаро долзарб масалалари” мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари тўплами. – Т.: ТМИ, 2021 й. – 432 бет. Ҳадя. 4 нусха. |
| Avtoreferat |
| 9. Абдуллаев Д. Иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини таъминлашда юридик шахслар фойдасини солиққа тортиш тартибини такомиллаштириш йўналишлари. Автореферат. – Т.: “Davr matbuot savdo” МЧЖ, 2021 й. – 56 бет. Ҳадя. 1 нусха. |
| 10. Аширбаев Э. Ўзбекистон Республикасида кичик бизнес соҳасининг иқтисодий ривожланиш жараёнларини статистик баҳолаш. Автореферат. – Т.: ТКТИ, 2021 й. – 60 бет. Ҳадя. 1 нусха. |
| 11. Баракаев О. Замонавий корпоратив бошқарув тизимида аудит ва аудиторлик ҳисоботини такомиллаштириш йўналишлари. Автореферат. – Т.: “Davr matbuot savdo” МЧЖ, 2021 й. – 59 бет. Ҳадя. 1 нусха. |
| 12. Гафуров А. Кўмир саноати корпоратив бошқарувида ахборотлаштириш тизимини такомиллаштириш. Автореферат. – Т.: “Impress Media”, 2021 й. – 57 бет Ҳадя. 1 нусха. |
| 13. Матчанова А. Агросаноат мажмуаси бошқарув тизимида кооперацияни шакиллантириш ва ривожлантириш. Автореферат. – Т.: “Impress Media”, 2021 й. – 60 бет Ҳадя. 1 нусха. |
| 14. Юлдашева Н. Маҳаллий бюджетларни тартибга солиш усулларини такомиллаштириш. Автореферат. – Т.: “Humoyunbek-Istiqlol Mo‘jizasi”, 2021 й. – 58 бет Ҳадя. 1 нусха. |
| Dissertatsiya |
| 15. Абдуллаев Д. Иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини таъминлашда юридик шахслар фойдасини солиққа тортиш тартибини такомиллаштириш йўналишлари. Диссертация. – Т.: “Davr matbuot savdo” МЧЖ, 2021 й. – 139 бет. Ҳадя. 1 нусха. |
| Badiiy adabiyotlar |
| ОЎМТВ хузуридаги Маънавият ва маърифат марказидан келтирилган бадиий адабиётлар 37 номда, 1035 нусха, 2045122 сўм. |
OO’MTV huzuridagi “Ma’naviyat va ma’rifat” markazidan keltirilgan badiiy adabiyotlar.
| T/r | Muallif | Adabiyot nomi | Nusxa |
| 1 | М.Норчева | Кафтдаги йўл | 28 |
| 2 | А.Зокиров | Она замин | 28 |
| 3 | А.Норов | Эйнштейн жумбоғи | 28 |
| 4 | А.Аллаберганов | Гуллаётган чечаклар | 28 |
| 5 | Р.Ахмедова | Орзу ва денгиз | 27 |
| 6 | Р.Бобожон | Изтироб шивири | 28 |
| 7 | Туйғулар алангаси | М.Умурзокова | 28 |
| 8 | А.Ботир | Улғайиш | 28 |
| 9 | Я.Фаёз | Бахтимизининг зар туморлари | 28 |
| 10 | А.Турсунов | Бургутқоя | 28 |
| 11 | М.Музффаров | Фош | 28 |
| 12 | Ю.Ўрмонова | Уйғоқ юлдузлар | 28 |
| 13 | Бек Али | Мен ахир сенман | 28 |
| 14 | А.Солижонов | Севгиран нигох | 28 |
| 15 | Б.Хамро | Широқнинг қайтиши | 28 |
| 16 | Мухаммад Сиддик | Ёху | 28 |
| 17 | Ф.Неъматуллаев | Кабиса | 28 |
| 18 | Ш.Шавкат | Рухим қушлари | 28 |
| 19 | А.Мухаммадияров | Манзилсиз хат | 28 |
| 20 | Х.Абдурашид | Ўша мен эдим | 28 |
| 21 | Н.Азизов | Зариф ғуссалар | 28 |
| 22 | И.Кучкоров | Сени излайман | 28 |
| 23 | Х.Жамолова | Бахт тонги | 28 |
| 24 | Сухроб Зиё | Ай суйлигим | 28 |
| 25 | Ниятилло Элбек ўғли | Кунглимдагилар | 28 |
| 26 | Р.Хакмурол | Янги ривоят | 28 |
| 27 | Н.Эрматов | Бўзла энди бўзтўрғай | 28 |
| 28 | А.Алиқулов | Кўнгил томчилари | 28 |
| 29 | А.Норқулов | Посанги | 28 |
| 30 | Н.Немат | Тонг хумори | 28 |
| 31 | О.Комилов | Хаёл рақси | 28 |
| 32 | Ф.Хасанов | Ичкари | 28 |
| 33 | Ш.Эргашалиев | Уфққа туташ йўл | 28 |
| 34 | Т.Жуманова | Бахт калити | 28 |
| 35 | Р.Ғуччиева | Оласойнинг олмаси | 28 |
| 36 | Жалолиддин Саид | Чўққи | 28 |
| 37 | Д.Рўзиқулов | Дехқон сўз | 28 |
5-sinf adabiyot 1-chorak yangi darslik asosida Adabiyotning asosiy quroli bu-?
3.Ertaklar,hikoya va ocherklar,qissa va romanlar birlashib,so’z san’atining qanday turini hosil qiladi?
A.Yozma adabiyot B.She’riyat C.Nasr D.Dramaturgiya
4.Oltovlon ola bo’lsa ,
To’rtovlon tugal bo’lsa ,
Tepadagini endirar. Ushbu maqol nima haqida?
5.Topishmoqlar qaysi xususiyatiga ko’ra bir yoki bir necha predmetli bo’lishi mumkin?
A.O’zida yashiringan predmetlar miqdorilarining ifodalanishiga ko’ra
C.Narsalarning sifati,belgilari soniga ko’ra
D.Qanday shaklda yozilganligiga ko’ra
6. Topishmoqlar o’zining yaratilish davriga ko’ra qanday turlarga bo’linib,bir-biridan farqlanadi?
A.An’anaviy va yangi,zamonaviy topishmoqlar
7.Imom al-Buxoriy qachon va qayerda dunyoga kelgan?
A.810-yil 20-iyunda Buxoro shahrida
C. 820-yil 21-iyunda Buxoro shahrida
D. 820-yil 20-iyunda Buxoro shahrida
8. Ezop kimning saltanatida xazinabon darajasiga ko’tarilgan?
B.Lidiya shohi Likurg saltanatida
C.Vavilon shohi Likurg saltanatida
9. XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida yashab o’tgan ,,Zarbulmasal’’ nomli asari bilan o’zbek adabiyotida masalchilik rivojiga ulkan hissa qo’shgan adib?
A.Abdulla Avloniy B.Hamza Hakimzoda Niyoziy
C.Abdurauf Fitrat D.Muhammad Sharif Gulxaniy
10. Uch og’a-ini botirlar’’ ertagida otasi og’a inilarga uch narsani uqtiradi:
,,To’g’ri bo’ling –bexavotir bo’lasiz.
Maqtanchoq bo’lmang-xijolat tortmaysiz .
Nuqtalar o’rniga mos javobni belgilang.
A.Baxtsiz bo’lmaysiz B.Pulsiz bo’lmaysiz
C.Xijolat tortmaysiz D. Xavotirsiz bo’lasiz
11. . Uch og’a-ini botirlar’’ ertagida ,,shu nonni taxlagan kishining otasi novvoy ekan,taxlovchi novvoyning o’g’li ekan’’-degan fikrlar kimning tilidan aytilgan edi?
12.Ezopning qanchaga yaqin masala qadim davrlardayoq jamlanib, ,,Ezop masallari’’ nomi ostida kitob qilingan va donishmandlik o’gitlari sifatida butun dunyoga tarqalgan?
13.Kichik sahna asarlari bo’lmish intermediyalar,yirik drama,komediya,tragediya singari sahna asarlari adabiyotning qaysi turiga mansub?
14. Behuda chiranish belni chiqaradi’’- degan maqol Ezop masallarining qaysi biriga mos keladi?
15.Surxondaryo,Samarqand,Farg’ona taraflarda ertak atamasi qanday nomlanadi?
A.Cho’pchak B.Ushuk C.Matal D.Varsaki
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| A | B | C | B | B | A | B | C | D | A |
11.Kenja botir
14. Burgut ,zag’cha va cho’pon’’
@QIZIQARLI ONA TILI KANALI UCHUN MAXSUS
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling
Adabiyot darsliklari pishiq va puxta boʻlsa
XX asrning boshlarida yurtimizda yangicha ijtimoiy-siyosiy, madaniy-maʼrifiy harakat – jadidchilik vujudga keldi. Ushbu harakatning ishtirokchilari – shoir, yozuvchi, mudarris yoxud tarixchi boʻlib, ular xalqni maʼrifatli qilishga, oʻtmishdan xulosa chiqarib, kelajakka oʻzgacha nazar bilan qarashga undashgan. Buning uchun esa birinchi galda tafakkur va dunyoqarashni oʻzgartirish kerak edi. Shu bois jadidlar, avvalo, ziyo maskanlari – maktab va teatrlar ochishgan, bir necha gazeta va jurnallarni taʼsis qilishgan, maxsus darslik va oʻquv qoʻllanmalari tuzishgan.
Millatparvarlarning yirik vakillaridan biri Abdulla Avloniy haqida oʻqir ekansiz, uning dastur va darsliklari gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgani, eng avvalo, dunyoviy va ilgʻor ilm-fanni bolalarga oʻrgatish, yoshlarning ijtimoiy-siyosiy qobiliyatini shakllantirish kabi ulkan maqsadlar qoʻyilganiga guvoh boʻlasiz.
Bugun-chi? Bugun ham millat ziyolilari taʼlim va tarbiya yoʻlida bir dam toʻxtagani yoʻq. Innovatsion oqimlar inson ongu shuurini zabt etishga ulgurgan bir pallada hech bir kishiga oson tutib boʻlmaydi. Ammo gap oʻquv kitoblari, xususan, adabiyot darsliklari haqida borar ekan, arzimas koʻringan zarraday kamchiliklardan ham koʻz yumib boʻlmaydi.
Xoʻsh, bugungi kundagi adabiyot darsliklari qay ahvolda? Ular davr talabiga javob bera oladimi?
Darsliklar yaratish masʼuliyatli va murakkab ishligini hisobga olsak, uzluksiz taʼlim tizimi uchun tayyorlangan darsliklar bir-birini takrorlamasligi, aksincha mazmunan toʻldirishi, oʻquvchi bilimini bosqichma-bosqich yuksaltirishga xizmat qilishi lozim. Hozirgi davr maktab darsliklari katta fundamental ish sifatida eʼtirofga loyiq. Lekin darsliklardagi ayrim oʻrinlar xususida mulohazalar borki, ularni aytib oʻtishni lozim topdik.
Amaldagi 5-9-sinf adabiyot darsliklarida oʻquvchilar 67 nafar oʻzbek hamda jahon adabiyoti namoyandalarining hayoti va ijodi, shuningdek, turli adabiy janrlar, badiiy tasvir vositalari haqidagi maʼlumotlarga ega boʻlishadi. Har bir mavzu oxirida keltirilgan savol va topshiriqlar oʻquvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi.
Avvalo, adabiyot darsliklari oʻquvchilarning yosh xususiyatlari va ruhiy dunyosiga mos boʻlmogʻi kerak. Shuni inobatga oladigan boʻlsak, 5-6-sinf oʻquvchilari hali turli oʻyinlarga qiziqadigan, har xil sarguzashtlarga boy ertak va rivoyatlarni eshitishni xush koʻradigan, multfilmlarni tomosha qilib charchamaydigan yoshda boʻladi. Maqolani yozish jarayonida chet el adabiyot darsliklarini oʻrganib chiqdik. Masalan, 5-6-sinf rus bolasi A.Dyuma, J.Vern, M.Tven, E.Seton-Tompson, A.Gofman, L.Tolstoy, A.Pushkin kabi adiblarning bolalarbop sarguzasht asarlarini oʻqiydi. Oʻzimizdagi adabiyot darsliklariga ham oʻquvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olib, ertak va afsonalar, bolalar yozuvchilari tomonidan yaratilgan sarguzasht asarlar kiritilishi maqsadga muvofiq, deb oʻylaymiz.
Toʻgʻri, 5-6-sinf darsliklarida shunday asarlar bor. Ammo ularning safini kengaytirish lozim. Shu maqsadda, ushbu sinflarda oʻzbek yozuvchilaridan Nosir Fozilov, Erkin Malik, Anvar Obidjon, Qambar Ota hamda jahon adabiyotidan L.Tolstoy, A.Pushkin, I.Krilov, J.Vern, Lafonten, aka-uka Grim kabi ijodkorlarning bolalarga atalgan asarlaridan namunalar berish ayni muddao boʻlardi. Yuqorida nomlari zikr etilgan ijodkorlar haqida oʻquvchilar eshitgan boʻlishi mumkin, ammo ular bu adiblarning ijodi bilan tanish emaslar.
Toʻgʻri, bu ijodkorlarning kitoblari nashr etilmoqda, balki maktab kutubxonlariga ham yetib borgan. Ammo oʻquvchilar ularning asarlari haqidagi maʼlumotlarni eng avvalo maktab darsligi orqali bilib olishlari kerak emasmi?
Adabiyot darsliklarida berilgan ijodkorlarning tarjimai holi haqidagi maʼlumotlar xususida toʻxtalib oʻtsak. Ayrim shoir-yozuvchilarning hayot yoʻli bayonida faqat maʼlumotbozlik boʻy koʻrsatadi. Ijodkor hayoti va ijodiga oid matnlarda sanalar, joy hamda asarlar nomi koʻpligidan, nafaqat oʻquvchi, hatto oʻqituvchi ham shoshib qoladi. Masalan, 5-sinfda Maqsud Shayxzoda, 6-sinfda Turob Toʻla, 7-sinfda Mirmuhsin va Oʻlmas Umarbekov, 8-sinfda Fitrat, 9-sinfda Furqat kabi ijodkorlar hayoti haqidagi maʼlumotlar shu qadar koʻp va quruq holatda berilganki, bu oʻquvchini toliqtirishi, chalgʻitishi tabiiy.
Quyidagi iqtibosga eʼtibor bering: “…yoshlar gazetasida adabiy xodim, Oʻzbekiston Davlat radioeshittirish qoʻmitasida muharrir va suxandon, Oʻzbekiston Davlat nashriyoti (Oʻzdavnashr) muharriri, “Oʻzbekfilm” kinostudiyasida ssenariy boʻlimi mudiri, Respublika Kinochilar uyushmasida kotib, Madaniyat vazirligi sanʼat ishlari boshqarmasi boshligʻi, Hamza nomidagi teatr direktori, Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi huzuridagi Adabiyotni targʻib etish markazi rahbari” (6-sinf, 1-qism, 27-bet). Bu – shoir Turob Toʻlaning tarjimai holidan parcha. Oʻquvchiga ijodkorning qaysi mansabda ishlagani emas, qanday asar yozgani, uning mazmun-mohiyati ahamiyatli (aslida, bu yoshdagi bola bu lavozimlarning farqiga bormaydi ham).
Ayrim ijodkorlar haqidagi mavzular sinfdan sinfga oʻtarkan, hech oʻzgarishsiz, qoʻshimcha va toʻldirishlarsiz koʻchiriladi. Masalan, 6-sinfda keltirilgan Muqimiy hayoti haqidagi maʼlumotni olaylik. Shoirning vafotidan keyin, uning 4-5 ta toʻplami nashr qilingani haqida aytmasak, 5-sinf darsligida berilgan maʼlumotlar shundayligicha takrorlangan. Shuningdek, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov, Oʻtkir Hoshimov kabi ijodkorlarning ham tarjimai hollari oʻzgarishsiz, yangi maʼlumotlarsiz darslikdan-darslikka koʻchib oʻtavergan.
Hazrat Alisher Navoiy – maʼnaviyatimiz quyoshi, ulugʻ mutafakkir. Ul zoti sharifning ibratlarga toʻla hayot va ijod yoʻli maktabgacha taʼlim muassasalari hamda boshlangʻich taʼlim jarayonidan yosh avlodga oʻrgatilib kelinayotgani tahsinga loyiq.
Ammo darsliklarda Navoiy ijodi haqidagi mavzular, bizningcha, tizimli ravishda berilmagan. Masalan, 5-sinfda ulugʻ shoir hayoti va ijodi haqida ikki sahifa, 6-sinfda esa bir sahifagina maʼlumot berilgan boʻlib, barchasi umumiy gaplardan iborat boʻlib qolgan. Vaholanki, 6-sinfda oʻquvchilar Alisher Navoiy haqida avvalgi sinfda berilmagan maʼlumotlarni oʻqishlari, ul zotning hayoti va ijodiga taalluqli yangi bilimlarga ega boʻlishlari kerak edi.
Ayni shu 6-sinfdagi Alisher Navoiy mavzusidan keyin berilgan savol va topshiriqlar qismida “Alisher Navoiy siymosi aks etgan qanday badiiy kitob va boshqa sanʼat asarlarini bilasiz?” degan savol bor. Toʻgʻri, 5-sinfda adib Mirkarim Osim qalamiga mansub “Zulmat ichra nur” qissasidan parcha berilgan. Oʻquvchilar, agar yaxshi oʻqigan boʻlishsa, shuni aytishlari mumkin. Ammo 6-sinfning oʻzida shoir tarjimai holida bu haqda biror gap aytilmagan. Oʻquvchi bu savolga qanday javob berishi mumkin?! Darslikning keyingi nashrlarida Alisher Navoiy siymosi aks etgan badiiy kitob va boshqa sanʼat asarlari haqidagi maʼlumotlar ham kiritilsa maqsadga muvofiq boʻlar edi. Shuningdek, 6-sinf darsligida xuddi quyi sinfdagidek Navoiy haqida yozilgan biror asarni berish foydadan xoli boʻlmaydi. Masalan, Oybekning “Alisherning bolaligi” asaridan parchalar berilsa, buyuk bobokalonimizni quruq faktlar bilan emas, badiiy tasvir orqali yaxshiroq tanitgan va oʻquvchilarda ul zotga nisbatan mehrni yanada oshirgan boʻlardik.
Hozirgi oʻquvchilardan hazrat Navoiyning qaysi gʻazallarini bilasan, deb soʻrasangiz, “Kecha kelgumdir debon…”, “Koʻrgali husnungni zoru…” kabi gʻazallari, “Gʻurbatda gʻarib…”, “Zohid sanga huru…” singari ruboiylarinigina aytishadi, xolos. Afsuski, buning asosiy sababi bir necha yildan beri oʻzgarmasdan, shunda ham faqat 8-sinf darsligidagina berib kelinayotgan “dejurniy” sheʼrlar. Aslida, darsliklarda Alisher Navoiy ijodidan namunalarning berilish tizimi ham munozarali. Eʼtibor bering: 5- va 6-sinflarda hazratning “Hayrat ul-abror” va “Mahbub ul-qulub” asarlari, 7-sinfda “Sabʼai sayyor” dostonidan parchalar, 8-sinfda bir turkum gʻazal hamda qitʼalari, 9-sinfda esa “Farhod va Shirin” dostonidan parchalar berilgan. Nahotki, butun bir yosh avlod faqat 8-sinfda akasi, opasi, amakisi, xolasi yodlagan gʻazallarni yodlashi kerak!? Axir, hazrat Navoiyning oʻzbek tilida yozilgan 2600 dan oshiq gʻazali bor-ku!
Shu maqsadda har bir sinf darsligiga shoir gʻazallariyu ruboiylaridan, qitʼalari va tuyuqlaridan namunalar hamda ularning tahlillarini kiritish lozim.
7-sinfda “Sabʼai sayyor” dostonidan parcha berilgan. Bizningcha, birinchi galda asar nima uchun “Yetti kezuvchi” deb nomlangani, uning asosiy syujeti va mazmun-mohiyati haqida oʻquvchiga tushuncha berilishi kerak edi. Ammo bu asarning gʻoyaviy-badiiy xususiyatlari, tuzilishi haqida bir jumla boʻlsa-da, maʼlumot berilmagan. Shoir hayoti tugaroq, “Beshinchi iqlim yoʻlidan kelgan musofirning doston oroligʻi”, deb Mehr va Suhayl haqida voqealar boshlanib ketgan. Aslida bu asar shoh Bahrom hamda uning husn va tafakkurda tengsiz boʻlgan yori Dilorom haqida boʻlib, Bahromning shoshqaloqligi va kaltabinligi oqibatida Diloromdan ayrilgani, Bahromni chalgʻitish uchun turli rangdagi yettita qasr qurilib, yetti kecha unga turli rivoyatu afsonalar aytilgani, Mehr va Suhayl haqidagi rivoyat beshinchi kecha – chorshanba kuni moviy qasrda bir jahongashta sayyoh tomonidan aytilganini oʻquvchilar bilmay ulgʻayishmoqda. Shunday ekan, “Sabʼai sayyor” qanday asar, deb soʻraganingizda, Mehr va Suhayl haqida deyishsa, hech ajablanmang…
Darslik yaratish mushkul ish. Buning uchun katta bilim va salohiyat, mehnat qilish kerak. Shu bois kitoblar bir nechta muallifdan tarkib topgan jamoa tomonidan yozilgan. Amaldagi darsliklarning mualliflari ham taniqli, chuqur bilimga ega boʻlgan adabiyotshunos olimlar. Darsliklar 4-5 yilda yangilanadi (oxirgi oʻn yillikdagi yangilanishlar unchalik farq qilarli darajada emas). Ammo mualliflar oʻzgarmaydi. Bizningcha, maktab darsliklarini tuzadigan mualliflar tarkibini qayta shakllantirish, toʻldirish kerakday. Bu bilan hozirgi darsliklarning muallifi boʻlgan hurmatli olimlarimizni qatordan chetlatish kerak, demoqchi emasmiz. Faqat kitoblarning saviyasini va mavzu mundarijasini yana yuksaltirish uchun mualliflar safini kengaytirish tarafdorimiz, xolos. Dunyoni teran anglaydigan, uygʻoq fikrli kitobxonlarni tarbiyalab voyaga yetkazish adabiyot taʼlimining kechiktirib boʻlmas birlamchi vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu maʼnoda, ilm-fanning eng soʻnggi yutuqlari, adabiyotshunoslikning yangi soʻzi asosida zamonamizning yuksak surʼati va shiddatli tafakkuri darajasiga munosib boʻlgan, mukammal darsliklar yaratish lozim. Bu ishga millat bolalarini sevgan, ularning kelajagi va maʼnaviy dunyosi uchun oʻzini javobgar deb biladigan har bir ezgu niyatli kishi daxldor boʻlishi kerak.
Shu maqsadda, darslik-majmualarda adabiyotning turli sohalari – nasr, nazm va dramaturgiya yoʻnalishlari boʻyicha ilmiy-tadqiqot olib borayotgan, turli oliy oʻquv yurtlarida adabiyot ilmi boʻyicha saboq berayotgan, adabiyot oʻqitish metodikasi bilan muntazam shugʻillanayotgan yuksak salohiyatga ega fan doktorlari va professorlarni ham jalb qilish lozim. Bunday deyishga ham sabab bor. 9-sinf adabiyot darsligida mumtoz adabiyot vakillaridan Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy, Furqat kabi ulugʻ shoirlar bor. Ammo darslik mualliflari safida na navoiyshunos, na boburshunos, na ogahiyshunos, umuman olganda, mumtoz adabiyot olimlari bor. Agar ushbu darslik mualliflari navoiyshunos olimlarni ijodiy hamkorlikka chorlab, birga ishlaganlarida edi, “Farhod va Shirin” dostonidagi “Mashaqqatdin yigitni el qori der/ Ki, qozilmish iki-uch yuz qori yer” bayti “Mamlakatdin yigitni el qari der/ Ki, qozilmish iki-uch yuz qari yer” deb tushunarsiz holda darslikka kiritilmasdi. Yoki boʻlmasa, 5-sinfda Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi mavzuda shoirning “Hajringda bu tun koʻngilda qaygʻu erdi / Vaslinggʻa yetishmadim, jihat bu erdi / Ohim tutuni birla koʻzimning yoshidin / Yoʻl balchiq edi, kecha qorongʻu erdi” ruboiysining oxirgi ikki misrasi shunday izohlanadi: “Keyingi ikki satrda shoir hazil-mutoyibaga oʻtadi. Fojia hazil bilan beriladi…” Bizningcha, bu yerdagi holatni fojia deyish va shoirning izohini mutoyibaga yoʻyish toʻgʻri emas. Oh tutun kabi atrofni tuman kabi zim-ziyo qilishi, koʻzidan oqqan tinimsiz yosh sabab hammayoq loy-balchiq boʻlishi – bu mubolagʻa, boʻrttirish sanʼatidir.
Shuningdek, darsliklarda berilgan xalq ogʻzaki ijodiga doir namunalar – turli xalq qoʻshiqlari, maqol va topishmoqlar, dostonlarning tahlilida ham folklorshunos olimlarning koʻmagidan foydalanish mumkin edi…
Adabiyot darsliklarida bir qancha ilmiy-uslubiy, imloviy xatolar ham mavjudki, ularni tuzatish maqsadga muvofiqdir. Quyidagilarga eʼtibor bering:
- 5-sinf darsligida Imom al-Buxoriyning “Al-jomeʼ as-sahih” kitobi toʻgʻrisida fikr yuritilib (31-bet), ushbu kitobga 600 ming hadisdan 7397 ta hadis kiritilgani aytilgan. 7-sinf “Oʻzbekiston tarixi” darsligining 102-betida “Al-jomeʼ as-sahih”ga kiritilgan hadislar soni 7275 ta deb koʻrsatilgan. Bir necha yil boʻldiki, bu tafovut hech kimning eʼtiborini tortmadimi, shundayligicha qolib ketayotir. Faraz qiling, oliy oʻquv yurtiga kirish imtihonidagi abituriyentga ona tili va adabiyot, tarix hamda chet tilidan iborat testlar toʻplami keldi. Ikki fandan tuzilgan testlarda ham bir xil – Imom Buxoriyning “Al-jomeʼ as-sahih” kitobiga qancha hadis kiritilgan, degan savol berildi deylik. Oʻz-oʻzidan maʼlumki, abituriyent ikkala fan kitobida qanday yozilgan boʻlsa, oʻshani belgilaydi.
Xoʻsh, oʻquvchilarni chalgʻitayotgan maʼlumotning aslida qaysi biri haqiqatga yaqinroq? Bu savolga toʻgʻri javobni 2017 yili “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti tomonidan nashr qilingan “Islom” ensiklopediyasidan topamiz: “Undan (“Al-jomeʼ as-sahih” – H. M.) Imom Buxoriy tomonidan toʻplangan 600 mingga yaqin hadis orasidan ishonchli hadislar sifatida tanlab olingan 7275 hadis (takrorlanadiganlari bilan birga) joy olgan. Toʻplamda takrorlanmaydigan hadislar soni 4000 dan iborat” (415-bet). Ushbu ensiklopediya bir necha tarixchi olimlar, islomshunoslar, diniy ulamolar tomonidan tayyorlangan. Demak, hadislarning 7275 taligi haqiqat. Shunday ekan, 5-sinf adabiyot darsligining keyingi nashrida bu maʼlumot toʻgʻrilanadi, degan umiddamiz.
– 5-sinf adabiyot darsligining 2-qismida Alisher Navoiy 90 yoshli Lutfiy bilan koʻrishganida 12 yoshda ekani aytiladi. Hazrat Navoiyning tugʻilgan yilidan kelib chiqsak, bu voqea 1453 yilda yuz bergan. 8-sinf adabiyot darsligida Lutfiyning tugʻilgan sanasini 1366 yil deb koʻrsatilgan. 1366 ga 90 ni qoʻshsak, 1456 hosil boʻladi. Demak, bu maʼlumotda ham tafovut bor.
– 5-sinfda turli afsona va rivoyatlardan iborat hind eposi sifatida “Panchatantra” va “Kalila va Dimna” alohida asarlar sifatida sanab oʻtilgan. 8-sinfda esa u bitta asar sifatida izohlangan: “…sanskrit tilida mashhur “Panchatantra”, yaʼni keyinalik “Kalila va Dimna” nomi bilan mashhur boʻlib ketgan buyuk didaktik asar dunyoga keladi” (72-bet).
8-sinfdagi maʼlumotga tayanilsa, ikkala asar bitta ekanligi oydinlashadi. Koʻrinib turibdiki, maʼlumotlar bir-birini inkor qiladi.
– 6-sinfning 1-qismida Turob Toʻlaning “Yetti zogʻora qissasi” asaridan olingan “Doʻnan” nomli hikoyaning hajmi toʻrt sahifa. Ammo hiqoya haqidagi tahlil undan katta – olti sahifani egallagan. Bizningcha, tahlilning haddan ziyod koʻpligi oʻquvchining fikrlashi uchun imkon qoldirmaydi.
– 6-sinfda Gʻafur Gʻulomning “Shum bola” qissasi berilgan boʻlib, mavzu oxirida shunday savol keltirilgan: “Adabiy asar asosida yaratiladigan kinofilm yoki spektakllar oʻsha asar bilan bir xil boʻlishi kerak, deb hisoblaysizmi? Kinofilm va qissaning oʻziga xos hikoya yoʻsinini solishtirishga harakat qiling”. 12 yoshli bolaga bunday savol bilan murojaat qilish toʻgʻrimikan?!
– 9-sinfda berilgan “Farhod va Shirin” dostonida ham mazmunga putur yetkazadigan bir qancha imloviy xatolar bor. Masalan: “Bu farni hodiyi baxt yetgach irshod, Ravon shahzoda otin qoʻydi “Farhod” (aslida “Bu farni hodiyi baxt etgach irshod, Ravon shahzoda otin qoʻydi “Farhod”); “Bu jalvalkim, chekibdurlar aroda, Ariq qozmoq qilibdurlar iroda” (aslida “Bu jadvalkim, chekibdurlar aroda, Ariq qozmoq qilibdurlar iroda”); “Ne imkonim qaror oʻlgʻay koʻngulga, Tasalli oshkor oʻlgʻay koʻngulga” (aslida “Ne imkonkim qaror oʻlgʻay koʻngulga, Tasalli oshkor oʻlgʻay koʻngulga”).
– Yana shu sinfda mustaqillik davri oʻzbek adabiyoti haqidagi mavzuda “Shoirning toʻyi”, “Chapaklar va chalpaklar mamlakatida” nomli asarlar muallifi sifatida “A.Aʼzam” degan ism-sharif koʻrsatilgan. Zamonaviy oʻzbek adabiyotidan boxabar boʻlgan kishi bu asarlar Ahmad Aʼzamga emas, Erkin Aʼzam qalamiga mansubligini biladi.
– 5-sinfda Saʼdiy Sheroziy hayoti va ijodidan keyin berilgan topshiriqlarda shunday savol bilan murojaat qilinadi: “Tabʼi aybjoʻylik boʻlsa agar bas, Tovus oyogʻidan boshqasin koʻrmas” satrlari maʼnosini tushuntirib bering”. Xoʻsh, 12-13 yoshli bola shu savolga javob topa oladimi? Aslida, Shayx Saʼdiyning asarlaridan olingan sheʼriy parchalarni birinchi galda tahlil qilish, oʻquvchilarga soddaroq tilda tushuntirish lozim edi. Ammo mualliflar bundan chekinib, yuqoridagi kabi savollar bilan oʻquvchini oʻylantirib qoʻyishmoqda.
Shu oʻrinda muhim bir masalaga toʻxtalsak. Til va adabiyot sohasining ham ilmiy, ham amaliy jabhasi boʻlgan muassasalar – Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi tasarrufidagi Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti, Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi, shuningdek, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti nega darslik yaratish jarayoniga jalb qilinmaydi? Kelajak egalarining tafakkurini rivojlantirish va ularning koʻngliga ezgulik hamda toʻgʻrilik urugʻlarini qadashda, nahotki, sanoqli mutaxassislarning maqolalariyu taqrizlari yetarli boʻlsa?! Bizningcha, bu ishda koʻpchilik boʻlib, bahamjihat ishlagan maʼqul. Shu boisdan ham, yuqorida sanab oʻtilgan tashkilotlarni darslik yaratish jarayonida bevosita ishtirok etishlari, oʻz fikr-mulohazalari bilan darsliklarning yanada mukammalroq boʻlishiga hissa qoʻshishlari kerak.
… Yaqinda oliy oʻquv yurtiga kirish uchun repetitorga qatnaydigan bir yigit bilan suhbatlashib qoldim. Adabiyot sohasiga yaqinligimni bilib, “Hozir ham tirik shoirlar bormi?” deb qoldi. Dafʼatan kulib yubordim. Kulganimdan xijolat boʻldimi, “Toʻgʻri-da, darslikdagi hamma shoirlar vafot etgan. Hozir ham yashab ijod qilayotganlari kiritilmagan, demoqchiman”, dedi. Bu gapdan keyin esa kulolmasdim, aksincha, ich-ichimdan xoʻrsindim. Negaki, bu yigit darslikka qarab, bugungi kunda adabiy asarlar yaratilmayapti, boshqa shoir-yozuvchi yoʻq ekan, degan xayolga borayotir.
Afsuski, bunday yoshlar (abituriyentlar) koʻplab topiladi. “Bularning hozirgi adabiy jarayondan uzoqligiga oʻzlari aybdor, gazeta-jurnal oʻqishmaydi, televideniyedagi badiiy-maʼrifiy koʻrsatuvlarni koʻrishmaydi”, deydiganlar ham topilsa kerak. Balkim.
Yaxshiyamki, oliy oʻquv yurtlaridagi kirish imtihonlarida ona tili va adabiyot fani qoʻyilgan ekanki, koʻpchilik yoshlar test uchun boʻlsa-da, shoir-yozuvchilarimizning hayoti va ijodini oʻqib, yodlashmoqda.
Shu maʼnoda, adabiyot darsliklari bugungi adabiy jarayon darakchisi boʻlishi ham kerak. Omon Matjon, Muhammad Ali, Halima Xudoyberdiyeva, Murod Muhammad Doʻst, Erkin Aʼzam, Xayriddin Sultonov, Yoʻldosh Eshbek, Usmon Azim, Xurshid Davron, Azim Suyun, Mirza Kenjabek, Xurshid Doʻstmuhammad, Eshqobil Shukur, Sirojiddin Sayyid, Nazar Eshonqul, Iqbol Mirzo, Shoyim Boʻtayev, Luqmon Boʻrixon, Isajon Sulton, shuningdek, marhum ijodkorlardan Muhammad Rahmon, Matnazar Abdulhaqim, Aʼzam Oʻktam, Ravshan Fayz kabi shoir-yozuvchilarning borligi, ularning ajoyib asarlari oʻzbek adabiyotining eng yaxshi namunalari ekanligidan bexabar avlodning koʻpligiga ham ayni shu hol – maktab darsligida zamonaviy oʻzbek adabiyoti vakillarining, “tirik” ijodkorlarning yoʻqligi sabab boʻlayotir. Bundan tashqari, Shukur Xolmirzayev, Rauf Parfi, Shavkat Rahmon kabi ijodkorlarning yurt va millatni sevishga undaydigan, erk va ozodlik kabi muqaddas tuygʻularni oʻz asarlarida bosh gʻoya sifatida aks ettirgan asarlari negadir darslikdan tushib qoldi… Ularning oʻrniga kiritilgan Saida Zunnunova, Xayriddin Saloh, Turob Toʻla, Mirmuhsin kabi ijodkorlarga ehtirom koʻrsatgan holda ismlari avvalroq keltirilgan shoir-yozuvchilar haqida ham oʻquvchilar bilishi, asarlarini oʻqib oʻrganishlari lozim, deb hisoblaymiz.
Toʻgʻri, 9-sinf darsligining oxirgi mavzusida mustaqillik davri oʻzbek adabiyoti haqida muxtasar maʼlumot berilgan. Ammo ushbu mavzu may oyining oxirlariga toʻgʻri kelishini inobatga olsak, bu mavzuning oʻtilishi gumon (ushbu mavzu matni mustaqillik davridagi oʻzbek adabiyotining ahvoli haqida xorij jurnalida eʼlon qilish uchun yozilgan taqrizga oʻxshaydi: muallif va asar nomlari koʻp, umumiy gaplardan iborat). Qolaversa, oʻquv yili oxirida darslar taʼtil kayfiyatida oʻtilishi sir emas. Ayniqsa, 9-sinf oʻquvchilari bitiruv imtihonlariga tayyorgarlik koʻrib, nafaqat adabiyot, balki boshqa fanlarni ham diqqat bilan oʻqib, oʻzlashtirishmaydi. Shuning uchun hech boʻlmaganda 7-, 8-, 9-sinflarda yuqorida nomlari sanab oʻtilgan ijodkorlarning hayoti va ijodini yoritish ayni muddao boʻlar edi.
Shu oʻrinda yana bir narsani eslab oʻtish kerak. Akademik litseylarning 3-bosqich adabiyot darsligining oxirgi boʻlimida mustaqil oʻqish uchun hozirgi adabiy jarayon vakillari asarlari berilgan. Ammo bular ham oʻquvchilar tomonidan katta qiziqish bilan oʻqilmaydi. Sababi boʻlimning nomidan bilinib turibdi: mustaqil oʻqish uchun! Shuning uchun ham hozirgi davr ijodkorlarini maktab darsliklariga kiritish zaruriy holga aylandi.
Yuqoridagi barcha fikrlar oddiy bir kitobxonning mulohazalari deb qaralishini istardik. Biz darsliklar mualliflarini tanqid qilish yoki ularga aql oʻrgatish iddaosidan yiroqmiz. Istagimiz, ushbu fikrlar taklif sifatida qabul qilinib, agar maʼqul boʻlsa, keyingi nashrlarda eʼtiborga olinsa…
Husan MAQSUD
1991 yili tugʻilgan. Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetining oʻzbek tili va adabiyoti fakultetida tahsil olgan.