Ro‘yhatdan o‘tish

Navoiyni bugungi ko‘z bilan o‘qiylik

2022 yilda dunyo bo‘yicha qanday kitoblar eng yaxshi deb topildi?

Har yili dunyo bo‘ylab juda ko‘plab yangi kitoblar nashrdan chiqadi. Worldometer sayti ma’lumotlariga ko‘ra, 2022 yilda jami 2,8 millionga yaqin kitob bosib chiqarilgan. The New York Times, The Economist, Time kabi nashrlar va Amazon, Goodreads kabi servislar har yili shu yilning o‘zida chiqqan eng yaxshi kitoblar reytingini e’lon qiladi. «Gazeta.uz» 2022 yilda chiqqan va dunyo bo‘ylab ko‘pchilikning diqqatiga sazovor bo‘lgan kitoblar reytinglarini e’tiboringizga havola etadi.

The New York Times: 2022 yilning eng yaxshi 10 ta kitobi

The New York Times nashri tomonidan an’anaviy tarzda e’lon qilinadigan top-10`likning 2022 yilgi talqinidan ham badiiy, ham ilmiy-ommabop kitoblar joy olgan.

Asar muallifi 2010 yilda «A Visit from the Goon Squad» nomli asari uchun Pulitser mukofotini qo‘lga kiritgan. «The Candy House», ya’ni «Qandli uy» kitobi aynan o‘sha asarning davomi hisoblanadi. Biroq ushbu kitobni o‘qishingiz uchun oldingisini o‘qish talab etilmaydi, asarlar o‘rtasida tushunmay qoladigan darajadagi bog‘liqliklar yo‘q. Ushbu asarda antiutopiya belgilarini kuzatish mumkin. Undagi asosiy qahramonlar o‘z dunyosini yaratadi: u yerda insonlar xotiralar bankidan foydalanish va ularni valyuta sifatida qo‘llash imkoniyatiga ega.

• «Checkout 19», Claire-Louise Bennett

«Checkout 19» romani Londonning kambag‘al, ishchilar yashaydigan hududida o‘sib ulg‘aygan va o‘qishni juda yaxshi ko‘radigan qiz haqida hikoya qiladi. Kitoblar unga yolg‘izlikdan xalos bo‘lishga yordam beradi va uning tasavvurida butunlay yangi olamlarni yaratadi. The New York Times muharrirlari bu kitobni eksperimental va hatto biroz syurrealistik, ammo o‘quvchiga zavq ulashuvchi kitob deb baholadi.

• «Demon Copperhead», Barbara Kingsolver

Ushbu muallifning kitoblari doimiy tarzda The New York Times toplaridan joy olib keladi. Ushbu kitob Charlz Dikkensning «Devid Kopperfild» asarini eslatadi va kambag‘al bolalik, zaharli moddalarga qaramlik kabi muammolar haqida o‘ylashga majbur qiladi.

Kitobning bosh qahramonlaridan biri 12 yoshli ukasini yo‘qotadi. Biroq, bu voqeadan keyin taqdir u qizni ukasiga o‘xshab ketadigan erkaklar bilan yo‘liqtiradi. Aynan havotirlar va yo‘qotish azobi bu asarning asosida turadi. Yozuvchi qayg‘uning tabiatini va u vaqt tushunchasini, xotiralarni qay darajada o‘zgartirishini va hatto muqobil voqelikni orzu qilishiga sabab bo‘lishi mumkinligini o‘rganishga harakat qiladi.

Muallif o‘tgan asr boshlarida amerikalik boylar sinfi qanday shakllangani haqida hikoya qiladi. Asarning bosh qahramoni Nyu-Yorkda yashovchi muvaffaqiyatli moliyachi bo‘lib, u juda tez fursatlarda yuqori martabaga erishishga muvaffaq bo‘ladi.

• «An Immense World: How Animal Senses Reveal the Hidden Realms Around Us», Ed Yong

Bu ilmiy-ommabop asar bo‘lib, o‘quvchini odatiy «qobig‘ini» tark etishga va hayvonlarning o‘z atrofidagi dunyoni qanday qabul qilishlari haqida o‘ylashga majbur qiladi. Ed Yongning hikoya uslubi juda jonli va hayajonli. Kitobda ko‘plab faktlar keltirilgan va ular bizni bu katta olamda qanchalik kichik, cheklangan mavjudot ekanligimiz haqida o‘ylashga majbur qiladi.

Ushbu kitob The New Yorker nashrining doimiy muallifi Xua Xsu tomonidan yozilgan memuar asar hisoblanadi. U ushbu kitobda AQSh immigratsion madaniyatini o‘rganishga harakat qilgan.

• «Strangers to Ourselves: Unsettled Minds and the Stories That Make Us», Rachel Aviv

Ushbu kitobda muallif ruhiy kasalliklardan aziyat chekayotgan odamlar haqida gapiradi va o‘z muammosi bilan o‘rtoqlashadi. Reychel Avivga anoreksiya tashxisi qo‘yilganida u 6 yoshda edi va uni bu asarni yozishga uning tajribasi undagan.

• «Under the Skin: The Hidden Toll of Racism on American Lives and on the Health of Our Nation», Linda Villarosa

Ushbu kitobni yozishdan oldin muallif qullik va «qora tanlilar»ga qarshi kurashning afro-amerikaliklarning sog‘lig‘iga ta’sirini kuzatishga yordam beradigan ko‘plab mustaqil hisobotlarni, tarixiy ma’lumotlarni o‘rganib chiqdi. Shuningdek, AQSh aholisining qora tanlilari orasida yurak-qon tomir kasalliklarining ko‘payishi, onalar o‘limining ko‘payishi va hatto ruhiy salomatlik muammolari sabablari tahlil qilinadi. Muallif kitobda Amerika sog‘liqni saqlash tizimida irqchilik hali ham mavjud degan xulosaga keladigan ko‘plab jihatlarni ko‘rib chiqadi.

• «We Don’t Know Ourselves», Fintan O’Toole

Fintan O’Tul — iste’dodli munaqqid va esseist bo‘lib, u o‘zining yangi kitobini «zamonaviy Irlandiyaning shaxsiy tarixi» deb ataydi. Ushbu asar ko‘pchilik tomonidan juda katta maqsadni o‘z oldiga qo‘ygan loyiha deya e’tirof etilgan. Muallif o‘z mamlakati tarixidagi so‘nggi 60 yilni shaxsiy tarjimai holi bilan taqqoslaydi.

Amazon talqini bo‘yicha 2022 yilning eng yaxshi 10 ta kitobi

Amazon har yili 100 ta eng mashhur kitoblar ro‘yxatini e’lon qilib boradi. 2022 yilda Amazon muharrirlar tanlovi (Editors’ Picks) bo‘yicha Gabriel Zevinning «Tomorrow, and Tomorrow, and Tomorrow» nomli asari yilning eng yaxshi kitobi deb topildi. Kompaniyaning 2022 yil sarhisobiga ko‘ra e’lon qilgan yuztalik ro‘yxatidagi top-10`likni e’tiboringizga havola etamiz.

• «Tomorrow, and Tomorrow, and Tomorrow», Gabrielle Zevin

Kitob bizni yorqin xayoliy izlanishga, shaxsiyatni, ijodkorlikni va do‘st orttirishga bo‘lgan ehtiyojimizni o‘rganadi. Va ushbu vazifa 1987 yilda kasalxonada uchrashadigan ikki qahramon — Sem va Sadi ishtirokida amalga oshiriladi. Sakkiz yil o‘tgach, ular yana uchrashishadi va birga boshdan kechirgan voqealarini eslashadi.

Ushbu kitob bizga Janubiy Amerikadan AQShga sayohat qilishga majbur bo‘lgan 9 yoshli bolaning hissiyotlarini ko‘rsatadi. Demak, ushbu asar ham migratsiya va bu davrda boshdan kechirgan barcha yaxshi-yomon his-tuyg‘ular haqidadir.

• «Stolen Focus: Why You Can’t Pay Attention and How to Think Deeply Again»,Johann Hari

Bu asar juda dolzarb mavzu — nima uchun diqqatimizni jamlashimiz va qilayotgan ishimizga e’tibor qaratishimiz tobora qiyinlashib borayotganining sababi haqida so‘zlaydi. Boshqacha qilib aytganda, nega biz bunchalik chalg‘iyapmiz? Kitob ko‘pgina tadqiqotlar asosida yozilgan bo‘lib, biz uchun juda zarur bo‘lgan konsentratsiyani tiklash bo‘yicha tavsiyalar beradi.

Shubhasiz, Stiven King nima yozishidan qat’i nazar, u har doim bestsellerlardan biriga aylanadi. «Ertak» nomini olgan bu roman bizga yaxshilik va yovuzlik o‘rtasidagi epik jangda ishtirok etishi kerak bo‘lgan kutilmagan qahramonni bosh qahramon sifatida taklif qiladi.

• «Horse: A Novel», Geraldine Brooks

Jeraldin Bruks — Pulitser mukofoti sovrindori hisoblanadi. Ushbu kitob uchta sanadan iborat hikoya haqida so‘zlaydi: 1850, 1954 va 2019. Asar xayolimizni chulg‘ab oluvchi fikrlar, adolatsizliklar va ruhlar haqida.

• «Carrie Soto Is Back: A Novel», Taylor Jenkins Reid

Voqealar markazida sobiq tennis chempioni Kerri Sotoning hayoti yotadi. U o‘z unvonini himoya qilish uchun faol hayotga qaytishga harakat qiladi. U bunday muvaffaqiyatga erishish uchun hamma narsaga tayyor.

• «Demon Copperhead: A Novel», Barbara Kingsolver

Ushbu kitob ko‘plab ro‘yxatlardan o‘rin olgan. Yuqorida bu asarni The New York Times o‘ntaligidan ham topishingiz mumkin.

• «Our Missing Hearts: A Novel», Celeste Ng

«Yo‘qotilgan yuraklar» deb tarjima qilinadigan ushbu romanda otasi bilan tinch-totuv hayot kechirayotgan bosh qahramon Berd Gardner voqealar markazida turadi. U ichida surati bo‘lgan sirli xatni qabul qilib oladi va xatni 9 yoshida tashlab ketgan onasi bilan bog‘laydi. Shundan so‘ng, asosiy qahramon onasini qidirishga otlanadi.

• «The Escape Artist: The Man Who Broke Out of Auschwitz to Warn the World», Jonathan Freedland

Kitob Osvensimdan qochishga muvaffaq bo‘lgan kam sonli odamlardan birining haqiqiy hikoyasiga asoslangan. U nafaqat bu ishni qanday qilgani yoki xavfsiz joyga borish uchun nimalarni boshdan o‘tkazgani haqida, balki konsentratsion lagerlarda o‘zi guvoh bo‘lgan vahshiyliklar haqida ham gapirib beradi.

Don Uinslouning «Yonayotgan shahar» deb tarjima qilinadigan ushbu kitobi bizga 1986 yildagi Rod-Aylend shtatidagi Providens shahrini tasvirlaydi va u yerdagi mafiya fraksiyalari faoliyati haqida so‘zlaydi.

The Economist talqini bo‘yicha 2022 yilning eng yaxshi kitoblari

The Economist har yili biznes va texnologiyalar yo‘nalishidagi eng yaxshi kitoblarni e’lon qilib keladi. Bu safar The Economist yilning eng yaxshi kitoblari ro‘yxatiga texnologiyalar haqida 5 ta, biznes haqida 10 ta kitobni kiritdi.

Texnologiyalar haqidagi eng yaxshi kitoblar

• «Chip War: The Fight for the World’s Most Critical Technology», Chris Miller

Kitobda iqtisodiyot tarixchisining AQSh mikrochiplarni loyihalash va ishlab chiqarish bozorida qanday qilib yetakchilikka erishganligi va yarimo‘tkazgichlarning o‘zi zamonaviy dunyoning ajralmas qismiga hamda AQSh va Xitoy o‘rtasidagi geosiyosiy qarama-qarshiliklar vositasiga aylangani haqidagi fikrlari bayon etilgan.

Kitob muallifi huquqshunos Syuzi Alegre texnogigantlarning iste’molchining boshiga «kirib», uning fikrlari yo‘nalishiga qanday ta’sir o‘tkazishga harakat qilayotgani, shuningdek, bu fikr erkinligini juda kech bo‘lmasdan qanday himoya qilish haqida tadqiqot qiladi.

Tarixchi-jurnalist Sebastyan Mallabining asari Google, SpaceX va Alibaba kabi texnologik dunyoning «akulalariga» sarmoya kiritgan moliyachilarning «g‘alati guruhi» haqida hikoya qiladi. Kitobda eng katta korporativ muvaffaqiyatsizliklar, raqamlar va haddan ortiq yuqori berilgan baholar hamda Uber va WeWork kabi «yangilar» haqidagi hikoyalar mavjud.

• «Reality+: Virtual Worlds and the Problems of Philosophy», David J. Chalmers

Kitobda faylasuf virtual reallik texnologiyasi prizmasi orqali borliq, din, tana va ong haqidagi abadiy savollar to‘g‘risida fikr yuritadi. Kitob metaborliq insonning kelajakdagi boshpanasi emas, balki uning hozirgi zamonining bir qismi ekanligini istisno qilmagan holda fikr yuritishga undaydi.

• «The History of the Computer: People, Inventions, and Technology that Changed Our World», Rachel Ignotofsky

Qiziquvchan o‘smirlar va kattalar uchun kompyuterlar olamiga rasmli ekskursiya.

Biznes haqidagi eng yaxshi kitoblar

2017 yilda Xitoyning Tencent kompaniyasi Facebook`ni ortda qoldirib, dunyoning beshinchi yirik kompaniyasiga aylandi, bu G‘arbni xavotirga soladi. Jurnalist Lulu Chen ushbu kitobda Xitoyning burilish nuqtalari xronikasi va Xitoy texnologiyasining siyosiylashgan dunyosida muvaffaqiyatga erishish uchun nima qilish kerakligi haqida so‘zlaydi.

• «Dead in the Water: Murder and Fraud in the World’s Most Secretive Industry», Matthew Campbell, Kit Chellel

2011 yil: Yaman qirg‘oqlari yaqinida tankerga qaroqchilar hujumi, dengiz inspektorining ochilmagan qotilligi va moliyaviy sirlarning hayratlanarli tarzda fosh etilishi… Kitobda badiiy bo‘lmagan voqealarning uyg‘unligi ko‘proq xayoliy trillerga o‘xshaydi, lekin aslida xalqaro yuk tashish sanoati va undan foyda oluvchilarning bahsli tomonlarini ochib beradi.

• «Talent: How to Identify Energizers, Creatives, and Winners Around the World», Tyler Cowen, Daniel Gross

Iqtisodchi Kouen va venchur kapitalisti Grossning fikricha, past baholangan innovatorlarni yollash biznesda oldinga borishning eng oson yo‘llaridan biridir. Kitobda ular o‘nlab talabgorlar orasidan iste’dodlisini qanday tanib olish va uni kompaniyaga qanday jalb qilish haqida so‘z boradi. Kitobda, shuningdek, shunday iste’dod egalariga ham qanday qilib «o‘zini topish» mumkinligi haqida tavsiyalar beradi.

Moliyaviy jurnalist Uilyam Koenning talqinidagi General Electric kompaniyasining yuksalishi va qulash tarixi.

Jurnalist Daniel Pink ijtimoiy psixologiya, nevrologiya va biologiya sohasidagi tadqiqotlarni ko‘rib chiqqach, ushbu kitobida «afsus chekmasdan yashash» afsonasini rad etadi.

Ushbu kitobda Los-Anjeles Menejment maktabining olimi va professori «qiyinchiliklar bo‘ylab va uning atrofida» fikr-mulohazalar yuritish nima ekanligini va ish strategiyalarining sirini topishga urinib ko‘rgan.

An’anaviy ofislar boshidanoq xato edi, deb hisoblaydi Xobsbaum va pandemiya uzoq vaqtdan beri turib qolgan muammolarni qaytadan ko‘tardi: ofis nima uchun kerak va u qanday vazifalarni hal qiladi. Kitobda muallif ish beruvchilar va xodimlarga yangi gibrid ish oqimlariga moslashishga qanday yordam berish haqida gapiradi va iyerarxiya, tarafkashlik va o‘z taqdirini o‘zi belgilash muammolari bunga qanday ta’sir qilishi haqida yozadi.

Ushbu kitob imperiyalar davridan keyingi Buyuk Britaniyaning institutlari — banklar, yuridik firmalar, maktablar va universitetlar qanday qilib adolatli o‘yin g‘oyasini shakllantirishga harakat qilganligi, ammo oxir-oqibat pulga o‘ch oligarxlarning xizmatkorlariga aylangani haqidagi provokatsion nuqtai nazardir.

London biznes maktabining boshqaruv amaliyoti professori ushbu kitobda Yaponiyaning Fujitsu va Britaniyaning HSBC kompaniyalari gibrid va moslashuvchan ish muhiti tushunchasini qanday qayta belgilayotganligi haqida so‘zlaydi.

Ushbu kitobdan Iordaniya qochqinlar lageridagi suriyalik tadbirkorlarning ilhomlantiruvchi uchta hikoyasini topish mumkin.

Goodreads foydalanuvchilari tanlovi bo‘yicha 2022 yilning eng yaxshi kitoblari

Goodreads.com har yili an’anaviy tarzda sayt foydalanuvchilari tomonidan turli nominatsiyalar bo‘yicha tanlangan yilning eng yaxshi kitoblari e’lon qilinib kelinadi. Ushbu sayt kitob o‘qishni sevuvchilar uchun ijtimoiy tarmoq hisoblanadi va saytga doimiy tarzda millionlab foydaluvchilar tashrif buyuradi. 2013 yildan buyon ushbu sayt Amazon`ga tegishli. Goodreads 2022 yilda ham turli janrlar va yo‘nalishlar bo‘yicha eng yaxshi kitoblarni aniqladi.

Ro‘yhatdan o‘tish

Formani to‘ldirganingizdan keyin, saytimizda ro‘yhatga olinasiz va sizga kitoblarni sotib olish imkoniyati ochiladi. Kiritgan ma’lumotlaringiz elektron pochtangizga yuboriladi.

Janr va bo‘limlar

Badiiy adabiyot

• Bolalar adabiyoti
• Detektivlar
• Sarguzashtlar
• Fantastika, mistika, fentezi
• Romanlar, hikoyalar
• Ertaklar
• Drama va Tragediya
• She`rlar, nazm
• Klassika
• Qo´rqinch va Trillerlar
• Komediya, yumor va satira
• Qissalar, dostonlar
• boshqalar

Ma`lumotga oid adabiyot

• Yo´lko´rsatkichlar
• Lug´atlar
• Ensiklopediyalar
• Yo´riqnomalar
• Ma`lumotnomalar
• Aforizmlar, hikmatlar, taqdirlar
• boshqalar

Uy va oila

• Sihat-salomatlik
• Sport, fitnes
• Ro´zg´orshunoslik
• Ishtiyoq-qiziquv
• Bolalar tarbiyasi
• Pazandalik
• boshqalar

Fan va ta`lim

• Qishloq xo’jaligi
• Irrigatsiya, suv ta’minoti
• Energetika
• Elektrotexnika
• Monografiya
• Arxitektura, qurilish, chizmalar
• G’oya, mafkura
• Jurnalistika, ommaviy axborot vositalari
• Din asoslari
• Biologiya
• Botanika
• Ximiya
• Fizika
• Geografiya, geologiya
• Matematika, geometriya
• Til va lingvistika
• Tarix
• Huquqshunoslik
• Falsafa
• Sport va fizkultura
• Astronomiya, astrologiya
• Tibbiyot
• Psixologiya
• Zoologiya
• Jamiyatshunoslik
• Filologiya
• Ekologiya
• Informatika, kompyuter, internet, aloqa
• O´quv va metodik qo´llanmalar
• Pedagogika
• Buxgalteriya, moliya
• Iqtisod
• Darsliklar
• Biznes
• Ma`naviyat va ma`rifat
• boshqalar
• Maktab kutubxonasi
• Maktabgacha ta’lim

San`at

Xujjatli adabiyot

• Biografiya, Memuarlar, esse
• Geografiya, Yo´l xotiralari
• Xarbiy mavzu
• Tanqid
• Publisistika
• boshqalar
• Yoshlar ittifoqi

Gazeta va jurnallar

• Pedagog minbari
• Fantik – журнал современной фантастики
• Sharq tabobati
• Mushtum
• Gazeta “Kitob dunyosi”
• Turon tarixi
• Infolib
• O’zbekiston armiyasi
• Vatanparvar
• Inter futbol
• Guliston
• O’zbekiston adabiyoti va san’ati
• boshqalar

Navoiyga hozirgi zamon qoliplari bilan yondashib, undan g‘oya qidirish mutlaqo xato – Sultonmurod Olim

Rasul Hamzatovning “Mening Dog‘istonim” asarida “Kitob” degan kattagina bo‘lim bor. Buni asr-asrlar kitob, yozuv nimaligini bilmagan, XX asrga kelibgina o‘z alifbosiga ega bo‘lgan tog‘li bir xalqning vakili bitgan. U dog‘istonliklarning asr-asrlar o‘qish-yozishni bilmaganidan o‘kinadi: “Algebra yaratilgandi, biz esa hali sanashni bilmasdik. Dunyoda mashhur dostonlar bitilgandi, biz esa hali “ona” degan so‘zni ham yoza olmasdik”. Bu sohibi qalam kitobni shunchalar ulug‘laydiki, hatto “Agar Eron shohi Dog‘istonga qilich va urush olovi bilan emas, Firdavsiyning donishmandligi, Hofizning sevgisi, Sa’diyning hikmatlari bilan kelganda tumtaraqay qochmagan bo‘lardi”, deb hisoblaydi.

Shu so‘zlarni o‘qir ekansan, xalqlarning tarixiy taraqqiyotda tutgan o‘rnini aynan kitobga munosabatiga qarab ham belgilash mumkin, degan xulosaga keladi kishi. Beixtiyor bundan qariyb uch ming yil muqaddam ona zaminimizda dunyoga kelgan “Avesto” ko‘z o‘ngingda gavdalanadi. Keyin birin-ketin “Sahihi Buxoriy”, “Devonu lug‘atit-turk”, “Qutadg‘u bilig”, “Qisasi Rabg‘uziy”, “Temur tuzuklari”, “Ziji Ko‘ragoniy”, “Xamsa”, “Xazoyin ul-maoniy”, “Boburnoma”, “O‘tkan kunlar”… yodga tushadi.

Ha, biz tarixda ko‘p buyuk kitoblar bitgan xalqmiz.

Dunyo biz bilan gaplashganda buni yodda tutadi, albatta.

Xalq va kitob

O‘zbekiston Prezidentining “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida” 2017-yil 12-yanvardagi farmoyishi o‘z­o‘zidan qabul qilingani yo‘q. Prezidentlikka nomzod Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 4-noyabr kuni Nurota tumanida Navoiy viloyati saylovchilari vakillari bilan uchrashuvida shunday fikrlar bayon etildi: “Odamlarning ongu tafakkuri, dunyo­qarashini o‘zgartirish, ma’naviy saviyasini yuksaltirish haqida gapiramiz. Lekin bu borada eng oddiy va ayni paytda, eng ta’sirchan vosita bu – kitob emasmi? Men shunga aminman – kitobsiz taraqqiyotga, yuksak ma’naviyatga erishib bo‘lmaydi. Kitob o‘qimagan odamning ham, millatning ham kelajagi yo‘q”.

Biz deyarli barcha sohada davlat tashabbuskor bo‘lishiga o‘rganib qolgan xalqmiz. Prezidentimiz tashabbusi bilan bugun kitob targ‘ibi davlat siyosatining tarkibiy qismiga aylandi. Shu ma’noda, davlat rahbari farmoyishi barchamizni kitobga munosabatimizni qayta ko‘rib chiqishga undaydi.

Ushbu qonunosti hujjati bilan tanishar ekanmiz, ko‘z oldimizga hammadan burun Alisher Navoiy siymosi va bu ulug‘ zot yaratgan kitoblar keladi. Chunki millatimiz merosida Navoiy asarlaridan buyukroq manba yo‘q. Shu bois biz xalq sifatida kitob va kitobxonlik masalasini buyuk bobokalonimizdan ayri tasavvur eta olmaymiz. Sirasini aytganda, bundan buyon o‘zbek kitobxonligi umumiy saviyasini Navoiyni tushunish darajasi bilan o‘lchash lozim, bizningcha.

Navoiyni Navoiy qilgan – kitob!

Ona tilimizda Alisher Navoiydan ko‘p va xo‘b kitob yozgan yana kim bor?

Ungacha ham, undan keyin o‘tgan besh asrdan oshiqroq davr mobaynida ham bu ulug‘ zot erishgan yuksak cho‘qqiga chiqa oladigan ijodkor paydo bo‘lmadi.

Baralla ayta olamizki, Navoiyni Navoiy qilgan ham aynan kitob edi. Chunki u o‘zigacha yashab, turkiy, forsiy va arabiy tilda ijod etgan deyarli barcha qalamkashlar ijodi bilan tanishgan edi.

O‘tgan asrning birinchi yarmida atoqli olim Yevgeniy Bertels “Navoiy kutubxonasini o‘rganish kerak” degan masalani o‘rtaga tashlagan edi. Bu, Navoiy o‘qigan kitoblar ro‘yxatini tuzib, ularning shoir yaratgan asarlar bilan aloqadorligini aniqlashtirish kerak, degani edi. Ayni yo‘nalishda ancha ishlar qilindi. Lekin bu vazifa hali-hanuz uzil-kesil bajarilgani yo‘q. Qilishimiz zarur bo‘lgan yumushlar – qilingan ishlardan ancha ko‘p.

Murg‘ak qalbning mutolaaga muhabbati

Alisherning otasi – G‘iyosiddin Kichkina temuriylar saltanatining sodiq mulozimlaridan biri edi. Onasi ham ana shu xonadon xizmatida bo‘lgan ayollardan edi. G‘iyosiddin Kichkina oilasida ilm-u ma’rifat, xususan, adabiyotga kuchli mehr ustuvor edi. Alisherlar xonadonida tez-tez ma’rifiy suhbatlar bo‘lib o‘tar, ular tabiiy ravishda she’rxonlikka aylanib ketar edi. Bo‘lajak mutafakkirning tog‘alari – Mir Said Kobuliy va Muhammad Ali G‘aribiylar ham shoir edi. G‘aribiy musiqa ilmini puxta bilar, yaxshi sozanda ham edi. Ikki tog‘aning turkiy she’rga mayli kuchliroq edi.

Ana shunday muhitda o‘sgan Alisher uch-to‘rt yoshida she’r yodlay boshlaydi. U yodlagan ilk bayt Amir Qosim Anvorning:

Bo davlati g‘ami tu zi fikri jahon chi bok?! –

degan misralari edi. G‘azal matlasi bo‘lmish bu satrlar “Rindmiz, ya’ni hur fikrlilarmiz, oshiqlarmiz, jahonga o‘t qo‘yganmiz-u to‘nimizni yirtganmiz, (ey yor, ya’ni ey Olloh), sening g‘aming davlati bilan fikrimiz band ekan, jahonni o‘ylab nima qilamiz?!” degan mazmunda.

Alisher to‘rt-besh yoshida maktabga borgan. U olti yoshga to‘lgan 1447 yili Xuroson podshosi Shohrux Mirzo vafot etdi. Shu tariqa Hirotda temuriylarning toj-taxt uchun kurashi avj oldi. Poytaxt ahli bu notinchliklardan qochib, atrof shahar va qishloqlarga ravona bo‘ladi. Bundaylar orasida G‘iyosiddin Kichkinaning oilasi ham bor edi. Alisherlar oilasi Iroqqa ko‘chadi. Yo‘lda Taft shahriga qo‘nib o‘tishadi.

Navoiyning o‘zi “Majolis un-nafois” tazkirasida eslab o‘tishicha, olti yoshlarida Taftda mashhur tarixchi, Sohibqiron Amir Temur haqidagi ulkan “Zafarnoma” kitobini yozgan Sharofiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Yarim kechasi bu yerga yetib kelgan karvon aynan Yazdiy xonaqohi yoniga joylashadi. Ertalab bolalar o‘ynagani xonaqohga kiradi. Ulug‘ olim musofirlar haqida bilish uchun bolalardan birovi uning yoniga kelishini so‘raydi. Shunda Alisher uning oldiga boradi. Nimani so‘ragan bo‘lsa, javob beradi. Bu yog‘ini Navoiyning o‘zidan eshitaylik: “Tabassum qilib, tahsin qildilar. Dag‘i so‘rdilarki: “Maktabg‘a boribmusen?” Dedimkim: “Boribmen”. Dedilarkim: “Ne yergacha o‘qibsen?” Dedimki: “Taborak” surasig‘acha”. Dedilarkim: “Bu jamoat atfolidin biz tilaganda sen kelib, biz bila oshno bo‘ldung, sening uchun fotiha o‘quli”, deb o‘z fotihalarig‘a musharraf qildilar” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 13-tom. Toshkent, “Fan”, 1997. 31-bet).

Bu tasodifiy uchrashuv chog‘ida muarrix olim hirotlik bolakayning ziyrakligi, o‘tkir zehni, kuchli aql-u farosatiga qoyil qoladi. Alisher nuroniy zotga Qur’onning “Taborak” surasigacha o‘qiganini aytadi. “Taborak” – “Mulk” surasining ikkinchi nomi. Bilasizki, Kalomulloh jami o‘ttiz juz, ya’ni poradan iborat. “Taborak” surasi bilan esa yigirma to‘qqizinchi juz boshlanadi. Demak, Alisher olti yoshida o‘ttiz pora Qur’onning yigirma sakkiz porasini o‘qib tushirgan edi.

“Lison ut-tayr” dostonida yozilishicha, maktabda o‘qib yurgan kezlari muallim bolalarning har qaysisiga badiiy kitoblardan birini o‘qishni buyuradi. Kimdir Sa’diy Sheroziyning “Guliston”ini, boshqa birov uning “Bo‘ston”ini tanlaydi. Yosh Alisher esa Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”ini o‘qishga tushadi. U doston mutolaasiga shu qadar berilib ketadiki, ota-onasi bundan qattiq xavotirlanadi. Oxiri ular bolaning qo‘lidan kitobni olib, yashirishadi. “Foydasi yo‘q edi, – deb yozadi Navoiy, – chunki men uni to‘liq yodlab olgan edim”.

Xo‘sh, sabiylik chog‘idanoq shakllangan bunday yuksak darajadagi kitobxonlik qanday samara berdi?

Ko‘p she’rni yod bilish har qanday shoir uchun juda-juda asqatadi. U satrlar tizishga, qofiyalar topishga qiynalmaydigan bo‘ladi. Salohiyati yuksaladi. Hozirgi til bilan aytganda, she’r bitishda avtomatlashish jarayoni yuz beradi. “Agar bir so‘zni bir bor qo‘llab, unga bir necha ma’no yuklashga asoslangan iyhom san’ati bilan yozish talab qilinganida ham, kuniga yuz baytni osongina holva yegandek bita olaman”, deb yozadi Navoiy keyinchalik:

Agar xossa ma’ni gar iyhom erur,

Aning kunda yuz bayti halvom erur.

Navoiy “Mantiq ut-tayr” dostonini to‘liq yodlab olganida necha yoshda bo‘lgani haqida manbalarda ma’lumot yo‘q. “Lison ut-tayr”da uning o‘zi maktabda o‘qib yurgan kezlari (“tufuliyat chog‘i maktab aro”) yodlaganini aytadi, xolos. Mutaxassislar, harholda, bu mahalda o‘n yoshlarda bo‘lganini taxmin qilishadi. Lekin navoiyshunoslikdan uzoq mualliflarga oson chog‘i, qo‘rqmasdan-netmasdan “Navoiy hazratlari yetti yosh(lar)ida Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini yoddan bilganlar”, deb yozaverishadi (Sattorov Sh. Mir Alisher Navoiy haqida 15 ma’lumot, 10 hikmat va bir rivoyat. “Janob”, 2017-yil 1-son, 6-bet).

Bu borada bir kishigina xato qilsa hech gap emas. Lekin boshqa bir yerda ham “Alisher yetti yoshida “Mantiq ut-tayr”ni yod olgan”i aytiladi (“Jomboy tongi”, 2015-yil 7-fevral).

Navoiyga munosabatda bunday taxminlarga o‘rin bermaslik kerak. Yoshini kichraytirib ko‘rsatish bilan shoirning obro‘yi ortib qolmaydi ham.

Kitobxonlik – yosh tanlamas

“Beshikdan qabrgacha ilm o‘rgan”, degan mashhur hadisi sharif bor. Navoiy ham bunga qat’iy amal qilgan zotlardan biri.

G‘iyosiddin Xondamir “Xulosat ul-axbor fi bayoni avval il-axiyr” asarida keltirgan bir ma’lumot Atoulloh Husayniyning olimlikda naqadar yuksak qadr topganidan dalolat beradi: “Sabot va matonat bilan ilmda shunday oliy darajaga yetdiki, 902 (milodiy 1496/97 – S.O.)-yili bir necha oy davomida amirning (Navoiy – S.O.) dargohidagi oliyjanob majlislarda dars o‘qidi, ul hazratning o‘zlari ham qo‘llarida qog‘oz va qalam bilan mavlono muallimning shogirdlari qatoridan o‘rin oldilar”.

Qarang, Navoiydek buyuk qalam sohibi ayni kamolotga yetgan davri – ellik olti yoshida qo‘lida qog‘oz-u qalam bilan bir necha oy Atoulloh Husayniy qoshida adabiyotshunoslikdan dars tinglabdi! Bu nafaqat Sharq, balki jahon adabiyoti va adabiyotshunosligi tarixida ham noyob hodisa bo‘lsa ajab emas. Holbuki, shungacha Navoiy adabiyotshunoslikka oid “Majolis un-nafois” tazkirasini (1491-yili) ham, aruz nazariyasiga oid “Mezon ul-avzon” risolasini (1493/94-yili) ham yozib bitirgan edi.

Filologiya fanlari doktori Rahim Musulmonqulov Navoiy shu darslarni tinglagandan keyingi yillarda “Majolis un-nafois”ni qayta tahrir qilgani (1498/99), “Muhokamat ul-lug‘atayn”ni yozgani (1499), “Xazoyin ul-maoniy” chorkitobi “Debocha”sini yangidan bitganini (1492/99) ta’kidlaydi.

Shukrki, bugun Navoiyning to‘liq asarlari nashriga egamiz. Shuning uchun shoirga turli sohalarda bevosita ta’lim bergan ustozlari aynan kimlar ekanini aniqlashtirish imkoni bor. Chunki ulug‘ bobokalonimiz hech bir ustozini unutmagan, ularning har biri haqida ma’lumot berib ketgan. Buni alohida qayd etayotganimizning sababi bor. Har bir ustoz shogirdiga kitob vositasida ta’lim bergan.

Navoiy Samarqandda Abullaysiydan ta’lim olgan. “Majolis un-nafois”da bu haqda uning o‘zi, jumladan, bunday deb yozadi: “Xoja Fazlulloh Abullaysiy – Samarqand akobiridindur. . Faqir ikki yil alarning qoshida sabaq o‘qub erdim, oncha (Nashrda “ancha” tarzida xato berilibdi, biz tuzatib yozdik. “Oncha” hozirgi tilimizda uchraydigan “shunchalik” so‘ziga to‘g‘ri keladi – S.O.) iltifotlari bor erdikim, “farzand” der erdilar” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 13-tom. Toshkent, “Fan”, 1997. 33-bet).

Navoiyning bevosita ustozlari masalasi – ilmimizda alohida o‘rganishga loyiq mavzu. Hozir “Xamsat ul-mutahayyirin” risolasiga suyangan holda birgina ustozi va piri Abdurahmon Jomiy huzurida Navoiyning shogird sifatida o‘qigan kitoblari ro‘yxatini tuzib chiqaylik: Jomiy qalamiga mansub “Qofiya”, “Muammo” (ikkinchi risolasi), “Aruz”, “Lavoeh”, “Lavome’”, “Sharhi ruboiyot”, “Ashi’a”, “Nafahot ul-uns min hazarot il-quds”, “Shavohid un-nubuvvat” asarlari; Xoja Muhammad Porsoning “Qudsiya”si, Faxriddin Iroqiyning “Lamaot”i, Xoja Ubaydulloh Ahror Valiyning “Volidiya”si, Xoja Abdulloh Ansoriyning “Ilohiynoma”si.

Bundan tashqari, Navoiy ustozining “Haft avrang”i dostonlarini muallif sifatida o‘qiganlarida quloq tutgani yoki “quloq tutquvchilar madadi uchun alar majlisida” o‘zi o‘qib berganini aytadi.

Demak, kitob o‘qish bilan kitob o‘qishning ham farqi bor ekan. Xususan, ustoz hamkorligida kitob o‘qish an’anasi amalda qanday buyuk hosilalar berganini birgina Hazrat misolida ham ko‘rish mumkin.

Navoiyga o‘z asarlari orqali ustozlik qilganlar yana qancha. Masalan, “Xamsa”ni yozish uchun u o‘zidan oldin yaratilgan Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Xoju, Abdurahmon Jomiy “Xamsa”larini izchil o‘rgangan. Ular orasidan har bir asari uchun namuna tanlab, o‘shalarga javob bitgan. O‘zining ta’kidlab o‘tishicha, “Hayrat ul­abror” Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul-asror”i, “Farhod va Shirin” Xusrav Dehlaviyning “Shirin va Xusrav”i, “Layli va Majnun” Xojuning “Gavharnoma”si, “Sab’ai sayyor” Ashrafning “Haft paykar”i va “Saddi Iskandariy” Abdurahmon Jomiyning “Xiradnomayi Iskandariy”iga nazira tarzida bitilgan. Umrining oxirlarida yaratilgan “Lison ut-tayr” dostoni esa Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”iga “tarjuma rasmi bila” javob edi.

G‘azal bobida esa Navoiy Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyni ustozlari sifatida sanaydi (Is’hoqov Yo. Alisher Navoiyning ilk lirikasi. Toshkent, “Fan”, 1965. 13-bet).

Mutafakkir bobomiz kitob yozgan zotlarni juda-juda ulug‘laydi. Bu “Majolis un­nafois” va “Nasoyim ul-muhabbat. ” asarlarida, “Xamsa” dostonlari hamda “Lison ut-tayr”da o‘zidan oldingi salaflari ta’rif-tavsifida yorqin namoyon bo‘lgan.

Dunyoni lashkar emas, kitob zabt etadi

“Farhod va Shirin”dagi faxriyasida shoir qaysi mamlakatga bir farmon yuborgan bo‘lsa, uni zabt etish uchun bir devon jo‘natganini bitadi:

Ne mulk ichraki bir farmon yibordim,

Aning zabtig‘a bir devon yibordim.

Navoiyning devonlari mamlakatlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni yo‘lga qo‘yishda ulkan vazifa bajargan. E’tiborlisi, bu jarayon shoir vafotidan keyin ham davom etib kelayotir. Hozirgi paytda ham uning asarlari qaysi tilga tarjima qilinsa, bu amalda o‘sha mamlakat bilan adabiy-madaniy hamkorliklarimiz ravnaq topayotganidan dalolat beradi.

Navoiy Hirot ilmiy-ijodiy muhitining haqiqiy rahnamosi edi. Kitob yozib, uni Navoiyga bag‘ishlash Xuroson mamlakatida o‘ziga xos bir musobaqa va an’anaga aylangan edi.

Bu buyuk zot talay mualliflarni muayyan mavzularda kitoblar yozishga da’vat etgan. O‘z-o‘zidan, bu mualliflar ham bitgan yangi asarini Hazratga bag‘ishlagan.

G‘iyosiddin Xondamir “Makorim ul-axloq” asarida erinmasdan Navoiyga bag‘ishlangan kitoblar ro‘yxatini keltiradi. Jami – 21 asar. Ular orasida Husayn Voiz Koshifiyning “Tafsiri forsiy” (“Qur’onning forsiy tafsiri”), Imom Navvaviyning “Sharhi “Arba’in” (“Qirq hadis” sharhi”), Mavlono Abdurrazzoq Kirmoniyning “Risolaye dar ilmi farosat” (“Farosat ilmi to‘g‘risida bir risola”), Mavlono Nizomiddin Ahmad Pir Shamsning “Tarjimai arabiyoti “Nafahot. ” (Jomiyning “Nafahot ul-uns min hazarot il-quds” tazkirasi arabcha qismining tarjimasi) kabi mashhur va e’tiborli kitoblar bor (G‘iyosiddin Xondamir. Makorim ul-axloq. Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2015. 35-36-betlar). Navoiyga bag‘ishlangan kitoblar ro‘yxati shu bilangina tugamaydi. Xondamir bu sanoqni yana davom ettiradi (o‘sha asar, 51-52-betlar).

Navoiy ko‘plab asarlarning yozilishiga sababchi, tashkilotchi, tashabbuskor va homiy ham bo‘lgan. Bu yerda birgina misol keltiramiz. Navoiy piri va ustozi Abdurahmon Jomiyni avliyolar haqida tazkira yozishga da’vat etadi. 1471/72-yili tugallangan “Nafahot. ” tazkirasi shu tariqa dunyoga kelgan. Oradan 24 yil o‘tib – 1495/96-yili Navoiy mazkur tazkirani ayrim qisqartirish va qo‘shimchalar bilan turkiyga tarjima qildi. Bu asarga “Nasoyim ul-muhabbat va min shamoyim ul-futuvvat” (“Ulug‘lik xushbo‘yliklarini taratuvchi muhabbat shabbodalari”) deb nom berdi. So‘fiylar haqidagi bu turkiy tazkira islomning boshlanishidan to XV asr ikkinchi yarmigacha o‘tgan talay shayx va avliyolar haqida ma’lumot beruvchi boy manba hisoblanadi.

Buyuk kitobxon

Navoiy hayotining so‘nggi 15 yili nihoyatda qizg‘in ijod davri bo‘ldi. Merosining kattagina qismini aynan shu 45 yoshdan keyin yaratdi.

Navoiyning asarlari yaratilishi ketma-ketligiga nazar tashlasak, u shoshilib, ulgurib qolishga intilib, juda qattiq ishlagani ma’lum bo‘ladi. “Lison ut-tayr”da muallifning “Yosh oltmishga to‘lmoqda, niyat qilganim shu dostonni hozir yozmasam, bitilmay qolib ketadimi, deb qo‘rqaman”, degan mazmundagi fikri ham bor.

Shoir sevimli qahramonlarining bolalik davrini tasvirlar ekan, ularning ilm-u ma’rifatga, demakki, kitobga muhabbatini ayricha mehr bilan qalamga oladi. Ko‘ngildan kechadiki, muallif ular bahonasida o‘z bolaligini tasvirlagandek bo‘ladi.

Farhod ham ilmparvar yigit edi. O‘n yoshga yetganida u o‘rganmagan ilm qolmagan edi. Bu borada Shirin ham Farhoddan aslo qolishmaydi. Saroyda uning o‘n dugonasi bor edi. Har biri bir fan sohasida kamolotga yetgan qizlar edi.

“Farhod va Shirin”da shahzoda Abulfavoris Shohg‘arib Bahodirga nasihat bobi keladi. Unda shoir Iskandarning aynan ilm-u hunar egallagani uchun ham quruqlik va dengizga ega chiqqanini bitadi-da, keyin shoh va olim Mirzo Ulug‘bek ta’rifiga o‘tadi.

Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek,

Ki olam ko‘rmadi sulton aningdek, –

deb boshlanadigan olti baytli parchada ulug‘ shoir Mirzo Ulug‘bekni Husayn Boyqaroning o‘g‘li – Abulfavoris Shohg‘arib Bahodirga namuna qilib keltiradi. Ne-ne zamondoshlari o‘tib ketgani, ularni hech kim yodga olmayotganini qayd etib, lekin bu olimning ilmga intilgani, ko‘zi oldida osmon past bo‘lganini esga soladi. Uning jahon ichra yana bir osmon bo‘lgan rasadxonasi olamning ziynati hisoblanishi, osmon ilmini o‘rganib, “Ziji Ko‘ragoniy” deb atalgan kitob yozgani, qiyomatga qadar olimlar uning hukmlaridan foydalanib, xulosa bitishini ta’kidlaydi.

Bu satrlarda mutafakkirning kitobni naqadar ulug‘lagani, shahzodani ham shunday ilmga da’vat etayotgani ko‘rinib turibdi.

Bunday buyuk kitoblarni yozish uchun, avvalo, buyuk kitobxon bo‘lish kerak edi.

Shoir o‘zidan oldingi turkiy, forsiy va arabiy she’riyatning barcha daholari asarlarini suv qilib ichganiga hech kimda shubha bo‘lmasa kerak. Biroq bobokalonimiz zamonasi qalamkashlari asarlaridan ham to‘liq xabardor bo‘lgan. Axir, “Majolis un-nafois”dagi sakkiz majlisda ijodlari qisqa-qisqa tahlil etilgan shoirlarni eslang. Muallif Husayn Boyqaro tavallud topgan 1438-yildan to asar tugallangan 1498-yilga qadar o‘tgan turkiyzabon va forsiyzabon qalam ahli haqida (459 shoir!) erinmay ma’lumot berib o‘tadi. Buncha ma’lumotni yig‘ish, tartibga solish, mualliflarning eng go‘zal baytlarini tanlash, ularning har biriga xos munosabat bildirish uchun naqadar buyuk kitobxon bo‘lish kerak edi.

Navoiyning o‘zigagina xos mutolaa usuli bo‘lgani aniq. Shulardan biri yodlash qobiliyati edi. Ikkinchisi – material yig‘ish mahorati. Shoir o‘qiganlari asosida ijodiy niyatiga mos ravishda ko‘p material yig‘ib borgan. Uchinchisi – saralash salohiyati. Shoir o‘qigan va yiqqan materiallarini jiddiy saralagan. Kitobxonligining sanaganimiz keyingi ikki xususiyati haqida “Majolis un-nafois” muqaddimasida bunday deb yozadi: “Jam’ qililg‘ay va har qaysining natoyiji tab’idin biror nima nishona yo‘sunluq yozilg‘ay”. Bu yerda gap shoirlar haqidagi ma’lumotlarni bir yerga to‘plash va ular ijodidan namunalarni misol tariqasida keltirish xususida borayotir.

Navoiyni bugungi ko‘z bilan o‘qiylik

Navoiy bilan bizni, eh-he, qancha-qancha zamonlar-u necha-necha makonlar ajratib turadi. Bu zot asarlaridagi asl ma’noni tushunish uchun o‘sha zamon va o‘sha makonga “qaytish” kerak. Aks holda, qattiq adashamiz.

Navoiyga hozirgi zamon qoliplari bilan yondashib, undan g‘oya qidirish – mutlaqo xato usul. Sho‘ro davrida shunday qilindi. Masalan, sobiq Ittifoq federativ davlat, kuchli bir imperiya edi. Shu bois, xo‘jako‘rsinga bo‘lsa ham, xalqlar do‘stligi g‘oyasini o‘lib-tirilib targ‘ib etdi. Amalda millatlararo tenglik ta’minlanmagan, dilda tamoman boshqa maqsad-muddaolar yotgan bo‘lsa ham, tilda millatlar o‘rtasidagi do‘stlik tarannum qilinaverdi.

“Farhod va Shirin”ga ham shu qolip bilan yondashildi: “Ana, xalqlar do‘stligi-yu mana, xalqlar do‘stligi! Bundagi geografik kenglikni qarang! Farhod – xitoylik, uning sevgilisi bo‘lmish Shirin – armaniyalik, uning qadrdon do‘sti Shopur – eronlik!” deb bong urildi.

Hozirgacha ham bu doston haqidagi ommaning sodda tasavvurlari shunga o‘xshash soxta qarashlardan nariga o‘tmay kelayotir. Dostonning ruscha, tojikcha va ozarboyjoncha tarjimalari asosida dissertatsiya yoqlagan mutaxassis sifatida ishonch-la aytamanki, dostonda bunday talqindagi xalqlar do‘stligi g‘oyasi yo‘q. Farhodning xitoylik, Shirinning armaniyalik va Shopurning eronlik bo‘lishi asarda tamoman boshqa g‘oyaviy-badiiy maqsadlar uchun xizmat qilgan. Bu borada batafsil tushuntirish berish uchun alohida tadqiqot kerak.

Sho‘ro davrida O‘zbekistonimizda qo‘riq yerlarni o‘zlashtirib, u yerlarga Amudaryo va Sirdaryo suvini olib borish bosh masalalardan biriga aylandi. U qildik, bu qildik, ishqilib, Orolni o‘z qo‘limiz bilan quritdik. O‘sha kezlarda “Farhod va Shirin” juda-juda asqatdi o‘ziyam! Chunki dostonda Farhodning kanal qazib, suv keltirishi tasviri bor edi-da. Urush yillari katta hashar bilan ishga tushirilgan GESning nomini ham “Farhod” deb qo‘ydik.

Dostonda Farhod cho‘lga suv chiqargani yo‘q. Qaytanga, bir kishining orzu-havasi uchun xalq azob-uqubat chekdi. Gap shundaki, Armaniya hukmdorining erkatoy jiyanchasi bo‘lmish Shirin tog‘ning tepasida o‘ziga qasr qurdirmoqchi bo‘ldi. Qasr tiklansa-yu, suv bo‘lmasa, uning qasrligi qayerga borar edi?! Erkatoyning maylicha, shu imorat atrofidan suv aylanishi kerak. Suv esa uzoqda. Tog‘ning nari yog‘ida bir buloq bor. Uni odamlar “Ayn ul-hayot”, ya’ni “Hayot bulog‘i” deb atashadi. Qasrgacha orada o‘n yig‘och masofa bor.

Uch yildirki, ikki yuz usta tog‘da ariq qazidi. Har tesha urganda no‘xatday-no‘xatday tosh uchadi, xolos. Inson zoti bunday azobni ko‘rgan emas edi. Uch yilda bor-yo‘g‘i ikki-uch yuz qadam qazildi. Sinmagan tesha-yu metin qolmadi. Ustalar bu ishning og‘irligidan qon yig‘ladi, lekin ishboshilar zug‘umini qo‘ymadi. Azob-uqubat shu darajaga yetgan ediki, ustalar dardlarini Farhodga to‘kib soldi. Ammo Mehinbonu-yu Shirin ularning uzrini qabul qilmadi. Farhodning ularga rahmi keldi. Ana o‘shanda Farhod mashhurdan-mashhur:

Hunarni asrabon netkumdur oxir,

Olib tufroqqamu ketgumdur oxir , –

degan so‘zlarini aytdi-da, ishga kirishib ketdi. Qorandan o‘rgangan hunarlarini qo‘llab, har o‘n-o‘n besh teshadan bir katta tesha, har o‘n-o‘n besh metindan bir katta metin va boshqa asboblar yasab, tog‘ qazishga kirishdi. Bir kunda bir o‘zi ikki yuz usta uch yilda qazganchalik ariq qazdi. Ana shu shov-shuvli xabar saroyga yetib, Mehinbonu bilan Shirinning o‘zi Farhodni ko‘rgani keldi.

Bu yerda Navoiyning uchta maqsadi bor. Birinchisi – Farhodning elga rahmi kelgani, uning koriga yaragani, hunarini ishga solib, ezgu ish qilgani. Ikkinchisi – yaxshilikka yaxshilik qaytgani. Ya’ni elga qayishgan edi, buning savobi yetib, yorini topdi – Shirinning o‘zi uni ko‘rgani keldi. Uchinchisi – Shirin ham Farhodni sevib qolishi uchun, adabiyotdagi an’anaga ko‘ra, yigit biron bir “karomat” ko‘rsatib, qizning diqqatini jalb etishi lozim edi.

Alhosil, Farhod tog‘da ariq qazib, suvni Shirin qasri tomon oqizdi. Lekin bu yerda hech ham suv chiqarib, qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish maqsadi yo‘q.

Navoiy – boshqa zamon kishisi, axir u XV asrda yashagan. U davr tushuncha-tasavvurlari har jihatdan bugungi tushuncha-tasavvurlarga to‘g‘ri keladi, deb o‘ylash o‘ta soddalik bo‘lur edi. Demak, mutafakkirning ayrim hayotiy qarashlari, nuqtayi nazarlari bugungi tartib-qoidalar, hozirgi zamon kishilari ong-tafakkuriga, yashash tarziga to‘la mos tushmasligi mumkin va bu tabiiy. Shunday ekan, endi yana bir jihatga aniqlik kiritib olaylik. Mutafakkir bobomizning ayrim qarash, xulosa va talqinlari bugungi davrga mos kelmasa, marhamat, tadqiqotchi bunga munosabatini bildirishi, aynan ana shu mos kelmaslik sabablarini bayon etishi mumkin. Biroq bu uni teskari tushunishdan tamoman farq qiladi.

Uzoqqa bormay, “Mahbub ul-qulub”dan bir misol keltiraylik. Asardagi 27-fasl “Shaharda olib sotquvchilar zikrida” deb nomlanadi. Muallif ularni qattiq qoralaydi. Bu tanqid sho‘ro davri siyosatiga ham “labbay” deb javob bergan edi. Xo‘sh, hozir-chi?

Albatta, olibsotarlarning aldoqchiligi, katonni bo‘z, sholni to‘rqa, bo‘ryoni zarbaft puliga sotishi, insofsizligini qoralash hozir ham ahamiyatli. Biroq mana bu fikr hozirgi kunga to‘g‘ri kelmaydi: “Elga ziyon aning sudi (ya’ni foydasi), o‘ng‘oy (ya’ni arzon) olib, og‘ir (ya’ni qimmat) sotmoq aning maqsudi”. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida katta bozorlardan ko‘tara savdo yo‘li bilan arzonroq olib, aholi yashaydigan hududlarda nisbatan qimmat narxda sotish orqali tadbirkorlik qilish bugungi qonunlarimizga hech ham zid emas. Bunday ish bilan shug‘ullanayotgan kishining foydasi aynan ana shu narxlar o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Kimdir Qo‘yliq ko‘tara bozoridan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini olib, Sergeli ko‘pqavatli uylari orasidagi do‘konida sotadi, deylik. Albatta, ustiga narx qo‘yadi. Lekin bir qadamgina, shundoqqina uyingiz yonida sotilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, sal qimmatiga bo‘lsa ham, og‘rinmay xarid qilasiz. Qimmatligiga roziligingiz shundaki, bu olibsotar yo‘lingizni yaqin qildi, yo‘lkira sarflamadingiz, vaqtingiz tejaldi. Bu ham tadbirkorlik. Buning jamiyatga foydasi bor.

Demak, Navoiyni bugungi kun nigohi bilan o‘qish darkor.

Eng asosiy masalaga endi yetib keldik, chamamda. Bugun har birimiz Navoiyni o‘qishimiz kerak. Bu nomigagina aytilayotgan nasihat yoki balandparvoz bir shior emas. Biroq Navoiyni o‘qish oson ish emasligini ham hammamiz yaxshi bilamiz. Navoiyni o‘qish boshqa mualliflarni o‘qishdan keskin farq qiladi. Negaki, bu kitobxondan jiddiy tayyorgarlik talab etadi.

Navoiyni o‘qishga tayyorgarlik ko‘rish uchun ko‘p imkoniyatlar mavjud. Buyuk mutafakkir hayoti va ijodi umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o‘qitiladi. Shoirning ko‘plab she’rlari qo‘shiqlar orqali ham kitobxon ong-shuuriga yetib boryapti. Qolaversa, o‘zbek navoiyshunosligi o‘tgan bir asr mobaynida katta yutuqlarga erishdi. Lug‘atlar tuzildi. Xususan, to‘rt jildli “Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” bor. Yaqinda ikki jildli “Alisher Navoiy” ensiklopedik lug‘ati chop etildi. Dostonlari nasriy bayon qilindi. Lirik asarlarining sharhlari yuzaga keldi. Qancha-qancha tadqiqotlar yaratildi. Shoir asarlari ta’sirida adabiyotimiz va san’atimizda qanchadan-qancha yangi ijod namunalari paydo bo‘ldi. Ya’ni bugun shoirni anglash uchun ko‘pdan-ko‘p qo‘shimcha ilmiy-ma’rifiy manba va materiallarga egamiz. Navoiy asarlari mavzulari bo‘yicha multfilmlar ishlash ham jadallashib qoldi. Internetda shoirning asarlari matnini topish mumkin va hokazo. Ayrimlar hatto asarlarining ruscha tarjimasini ham o‘qiyapti. Chunki bu asarlar hozirgi rus tiliga o‘girilgan-da. Ularni asliyatga qiyoslab mutolaa qilayotganlar ham topiladi. Mayli-da, ixtiyori.

Bularning bari, yalpi olganda, kitobxonni Navoiyga yaqinlashtirishga hissa qo‘shadi. Lekin bundan buyon bobokalonimiz asarlarini shunchaki o‘qishdan unda ilgari surilgan g‘oya va talqinlar, badiiy go‘zallik va donishmandlikni obdon uqishga o‘tishimiz kerak. Navoiyni sidqidildan o‘qiyman, degan har bir kitobxon o‘zini shunga chog‘lashi, bu ishga astoydil kirishmog‘i lozim. Hammasi niyatga bog‘liq. Shoir asarlari xolis niyatli kitobxonga yuz ochadi. Bunga chin dildan ishonish kerak.

Bu gaplarning hammasi yaxshi. Lekin, ochig‘i, oddiy o‘quvchilarni qo‘yaturaylik, bugungi aksar ziyolilarimiz ham Navoiyni o‘qimaganini barchamiz bilamiz. Ko‘pchiligimizning Hazratning hayoti va faoliyati, uning asarlari haqidagi tasavvurlarimiz maktabda o‘qiganlarimizdan nariga o‘tmaydi. Kimki bu so‘zlarimizga ishonmasa, xohlasa, o‘zi bir eksperiment o‘tkazsin. Stoliga oq qog‘ozni qo‘ysin-da, Navoiy haqida bori bilganlarini yozib chiqsin, qani, necha varaq to‘lar ekan.

Nima qilmoq kerak?

Kasb taqozosiga ko‘ra, malaka oshirayotgan maktab muallimlariga dars beraman. Ba’zan bir tajriba o‘tkazaman. “Xamsa”ni tinglovchilardan birining qo‘liga tutqazaman-da, istalgan bir varag‘ini ochib, to‘rt-besh baytni o‘qib berishini iltimos qilaman. Keyin ma’nosini so‘rayman. Bir qism tushuniladi, albatta. Chalasini eshitib o‘tirgan tinglovchilardan ayrimlari to‘ldiradi ham. Keyin boshqa bir tinglovchi o‘qiydi. Shu tariqa o‘qish saviyasi ham, tushuntirish darajasi ham oz-ozdan ko‘tarila boradi. Dars oxiriga kelib, xayolimda hamma navoiyxon bo‘lib qolayozadi. O‘qiyotganlar notanish so‘zlar ma’nosini ham, matn umumiy mantig‘idan kelib chiqib, anglay boshlayotganday tuyuladi hatto.

Iste’dodli rejissyor Avliyoquli Xojaquli bilan hamkorlikda, asosan, “Lison ut-tayr”, qisman, “Mantiq ut-tayr” dostonlari asosida “Qush tili” spektakli ssenariysini tayyorladik. Navoiy va Attor satrlarini o‘zgartirmasdan qo‘lladik. Asar sahnaga qo‘yilganida Milliy teatrni to‘ldirgan tomoshabinlar shu qadar ta’sirlandiki, ayrimlar hatto yig‘lab yubordi. Albatta, asar mazmun-mohiyatini tushunishda teatr san’atining xizmati katta, rejissyorning mahorati, aktyorlarning mohirona ijrosi ham bunga yordam berdi. Biroq so‘z so‘zligini qildi – Navoiyning fikri, maqsad-muddaosi uning o‘z so‘zlari orqali yetkazildi.

Demak, Navoiyning kitobini oching – u o‘qiyvering. Maqolda aytilganidek, ish ishtaha ochadi – o‘qiganingiz sari o‘qigingiz kelaveradi. Keyin o‘zingiz lug‘at, sharh, tahlil. qidira boshlaysiz.

Shuni unutmaylikki, Navoiyni o‘qish biz ko‘nikkan oddiy kitoblarni o‘qishdan keskin farq qiladi. Ulug‘ shoir asarlarini o‘qish mehnat, zahmat talab etadi. Maqola avvalida eslaganimiz Rasul Hamzatov “Mening Dog‘istonim”da “Kitob o‘qish – yozuvchi uchun ish bilan baravar”, deydi. Navoiyni ham yozuvchiday mas’uliyat bilan o‘qishga to‘g‘ri keladi. Amin bo‘ling, tilimizda biron bir kitobni mutolaa qilib, Navoiydan olganchalik bahra topmaysiz. Barcha rohat esa ana shu mashaqqatli mehnatning ortidan keladi.

Navoiyni o‘qigan odam, shubhasiz, insoniylikni anglay boshlaydi, o‘zini ma’naviy yuksakliklarda his qiladi.

Sultonmurod OLIM

“Tafakkur” jurnali, 2017-yil 2-son,

“Navoiy qanday mutolaa qilgan?” maqolasi