Тарих топшириқлар китоби 7 синф (Жаҳон тарихи) в Ташкенте
. Yaqinda oliy o‘quv yurtiga kirish uchun repetitorga qatnayotgan bir yigit bilan suhbatlashib qoldim. Adabiyot sohasiga yaqinligimni bilib, «Hozir ham tirik shoirlar bormi?» deb qoldi. Daf’atan kulib yubordim. Kulganimdan xijolat bo‘ldimi, «To‘g‘ri-da, darslikdagi hamma shoirlar vafot etgan. Hozir ham yashab ijod qilayotganlari kiritilmagan demoqchiman», — dedi. Bu gapdan keyin esa kulolmadim, aksincha, ich-ichimdan xo‘rsindim. Negaki, bu yigit darslikka qarab, bugungi kunda adabiy asarlar yaratilmayapti, boshqa shoir-yozuvchi yo‘q ekan degan xayolga borayotgani hammani ham o‘ylantirishi tayin. Afsuski, bunday yoshlar (abituriyentlar) ko‘plab topiladi. «Bularning hozirgi adabiy jarayondan uzoqligiga o‘zlari aybdor, gazeta-jurnal o‘qishmaydi, televideniyedagi badiiy-ma’rifiy ko‘rsatuvlarni ko‘rishmaydi» deydiganlar ham topilsa kerak. Balki shundaydir. Yaxshiyam oliy o‘quv yurtlaridagi kirish imtihonlarida ona tili va adabiyot fani qo‘yilgan, ko‘pchilik yoshlar test uchun bo‘lsa-da, shoir-yozuvchilarimizning hayoti va ijodini o‘qib, yodlashmoqda…
10-синф дарсликлари янгича мазмун ва кўринишда
Жорий йилнинг 2 август куни Президентимиз Шавкат Мирзиёев раислигида умумтаълим мактаблари ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари ўртасида ўзаро интеграцияни таъминлаган ҳолда 11 йиллик ўрта таълим тизимини жорий этиш, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимини тубдан ислоҳ қилиш чораларига бағишланган видеоселектор йиғилиши ўтказилди. Йиғилишда таъкидланганидек, давлатимиз раҳбари томонидан жойларда аҳоли, жамоатчилик вакиллари билан ўтказилаётган учрашув ва мулоқотлар чоғида, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Халқ қабулхоналари ва Виртуал қабулхонасига ота-оналардан бўлаётган мурожаатларда умумтаълим мактабларида 10–11-синфларни ташкил этиш юзасидан кўплаб таклифлар билдирилган. Тегишли вазирлик ва идоралар мутасаддилари, кенг жамоатчилик вакилларидан тузилган ишчи гуруҳ жойларда ота-оналар ва ўқувчиларнинг бу борадаги фикрларини ҳам ўрганди. Унга кўра, умумтаълим мактабларининг 466 минг нафар 9-синф битирувчисидан 352 минг нафари 10-синфда, 114 минг нафари академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ўқишни давом эттириш ниятида экани аниқланган. Шу асосда юртимиздаги умумтаълим муассасаларида 11 йиллик умумий ўрта таълим тизимини жорий этишга киришилди.
Янги ўқув йилидан ташкил этилаётган 10-синфлар учун ўқув дастурлари, дарсликлар яратиш айни пайтдаги долзарб вазифадир. Бу борадаги ишларнинг бориши хусусида Республика таълим маркази директорининг ўринбосари Муножат Абраловага бир нечта савол билан мурожаат этдик.
— Ҳаётий тажрибада кузатилдики, ҳали дунёқараши тўлиқ шаклланиб улгурмаган, ўз мустақил фикрига эга бўлмаган 9-синф битирувчиларининг жонажон мактабидан ажралиб, ўрта махсус, касб-ҳунар таълимига турли ҳудудлардан келган, характери бир-бирига мос бўлмаган ўқувчилардан иборат янги жамоа муҳитига мослашиши бироз қийин кечди. Қолаверса, уларнинг давоматини назорат қилиш, тарбияси билан шуғулланиш, ота-оналар билан ишлаш қатор мураккабликларни келтириб чиқарди. Бу ҳолат айрим ўқувчиларнинг ўқиш, билим олишга иштиёқи сўнишига, тарбиясида салбий ҳолатлар кузатилишига сабаб бўлди, — дейди Муножат Абралова. — Шуларни ҳисобга олган ҳолда, ота-оналар ва ўқувчилар ўртасида ўтказилган сўровнома натижаларига асосан умумтаълим мактабларида 11 йиллик таълим жорий этилмоқда.
Айни пайтда Халқ таълими вазирлиги, ҳудудий халқ таълими бошқаруви идоралари мутахассислари томонидан жойлардаги таълим муассасаларининг ўқувчилар қамрови бўйича имкониятлари, моддий-техник базаси, зарур мебель, инвентарлар билан жиҳозлангани, кадрлар билан таъминланиши, дарсликларга эҳтиёжи тегишли тартибда ўрганилмоқда. Бу ўринда биринчи галдаги вазифа замон талабларига мос ўқув режа ва дастурларини ишлаб чиқиш, 2017-2018 ўқув йилидан 10-синф ўқувчиларини барча умумтаълим фанлари бўйича сифатли дарсликлар билан таъминлашдан иборат.
Яна ўқинг: Юртимиз фарзандлари доимо соғлом бўлсин!
Янги ўқув йилига қадар жуда қисқа вақт қолмоқда. Ҳозир Халқ таълими вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими марказининг қўшма қарори билан тасдиқланган ижодий гуруҳлар томонидан 10–11-синфлар учун ўқув дастурлари лойиҳаси ишлаб чиқилди. Олимлар, методистлар ва амалиётчи-ўқитувчилардан иборат муаллифлар гуруҳлари ҳам шакллантирилди. Бугунги кунда 10-синф ўқувчилари учун жами 31 номдаги дарсликлар нашрга тайёрланмоқда. Адабиётлар фан йўналишларига қараб, тегишли олий таълим муассасалари, ҳудудий малака ошириш институтлари, тажрибали ўқитувчилар, педагог-олимлар, методистлардан иборат эксперт гуруҳлари томонидан мазмунан ва дизайн жиҳатдан экспертизадан ўтказилиб, билдирилган фикр-мулоҳазалар, таклифлар асосида мазмунан такомиллаштирилмоқда.
— Қисқа муддатда дарслик яратиш мураккаб вазифа. Айтинг-чи, ўқув китобларининг мазмунини, мавзуларни шакллантиришда нималарга асосланилмоқда?
— Дарслик давлат таълим стандартларига мувофиқ дидактик, методик, педагогик-психологик, эстетик ва гигиеник талаблар асосида, таълим олувчиларнинг ёши ва психофизиологик хусусиятларига мос равишда ишлаб чиқилиши, ўқув фани мукаммал ўзлаштирилишига қаратилиши, назарий маълумотлардан ташқари амалий-тажриба ва синов машқларини қамраб олиши лозим. Ўқувчилар тасаввурини шакллантириш, мустақил ишлашга ўргатишда дарслик муҳим манба ҳисобланади. Бугунги давр ўқув материалларига тадрижий равишда янги билим ва маълумотларни киритиб боришни тақозо этади.
Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, 10-синф дарсликлари 9-синф дарсликларининг узвий давоми сифатида, оддийдан мураккаблик томон такомиллашган ҳолда, ҳар бир боб ҳамда мавзуларни ёритишда узвийлик, узлуксизлик тамойилига асосланган ҳолда тайёрланмоқда. Мавзулар кўпроқ амалий билимларни беришга, ўқувчиларда таянч ва фанга оид компетенцияларни шакллантиришга йўналтирилди. Мавзулар қўшимча маълумотлар, машқлар, тест топшириқлари асосида кенг очиб бериляпти. Масалан, 10-синф “Физика” дарслиги компетенциявий ёндашувга асосланган ҳолда такомиллаштирилган ўқув дастури асосида яратилмоқда. Мавзулар кундалик ҳаёт ва амалиёт ўртасидаги боғлиқликни таъминлашга, ўқувчиларнинг эгаллаган билимларини амалиётда қўллай олиш лаёқатини шакллантиришга йўналтирилган. Ўқувчиларнинг назарий билимларини мустаҳкамлаш учун лаборатория ишлари тегишли мавзудан кейин берилган. Дарсликда мантиқий фикрлашга ундайдиган саволлар, мустақил ишлаш учун масалалар ва амалий топшириқлар, ўқувчиларда билим, кўникма, малака ва компетенциялар шаклланганини назорат қилиш учун тест топшириқлари берилмоқда, қоида, формула, таърифлар луғат кўринишида ифодаланмоқда.
Ёки таълим рус ва қардош тилларда олиб бориладиган умумтаълим мактаблари учун “Ўзбек тили” дарслигини олайлик. Ўқув дастурига кўра, грамматикага оид ҳамма мавзулар 9-синфгача ўтиб бўлинади. 10-синфда ўқувчилар билими услублар, матн билан ишлаш асосида бойитиб борилади. Бундан ташқари, адабий ўқиш учун ўзбек адабиёти намояндалари ҳаёти ҳақида қисқача маълумот, улар яратган асарлардан парчалар берилмоқда. Масалан, нутқ ўстириш мавзуларига мослаб Ғафур Ғуломнинг “Менинг ўғригина болам”, Ойбекнинг “Болалик”, Ўлмас Умарбековнинг “Одам бўлиш қийин”, “Қизимга мактублар” асарларидан парчалар киритилди. Бундай янгиликларни қолган барча дарсликлар мазмунида кўришимиз мумкин.
Яна ўқинг: Shudring yuvsa yashnar dilim.
— Дарсликларнинг шакли, дизайнидаги янгиликларга ҳам тўхталсангиз.
— Умумтаълим мактабларининг 10-синфлари учун нашр этилиши режалаштирилган ҳар бир дарслик техник тафсилоти, яъни бичими, ҳажми, ҳарфлар кегли, қоғозининг оғирлиги, шаффофлиги, оқлиги, зичлиги, муқовалаш усули ва ҳоказолар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 3 июндаги “Таълим муассасалари учун матбаа маҳсулотлари хавфсизлиги бўйича умумий техник регламентни тасдиқлаш тўғрисида”ги 146-сонли қарорига асосан тайёрланди. Ҳар бир дарсликнинг оригинал макети устида ўндан ортиқ нашриётлар мутахассислари ва муаллифлар ижодий изланишлар олиб бормоқда. Янгилик сифатида айтиш мумкинки, аввалги дарсликлар икки хил рангда чоп этилган бўлса, 10-синф дарсликларини тўрт хил рангда нашр этиш режалаштирилган.
— Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги “Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори билан тасдиқланган янги давлат таълим стандартлари талабига кўра, ўқувчилар 9-синфни тамомлаганда А2 (А2+) даражасида билимга эга бўлиши лозим. 11 йиллик тизимда бу қандай акс этади?
— Янги ДТСга кўра ўрта махсус, касб-ҳунар таълими фанларини ўрганишнинг умумий даражаси В1 этиб белгиланган. Янги дарсликларни яратишда ана шу даражага асосланиляпти.
— Янги дарсликлар ўқувчиларга қай тартибда берилади?
— Халқ таълими вазирлиги томонидан дарсликларга буюртмалар шакллантирилмоқда. Ота-оналарга, ўқувчиларга қулайликлар яратиш мақсадида дарсликлар ўқувчиларга ўрнатилган тартибда ижара тизими асосида етказиб берилади.
Илҳом ЖЎРАЕВ суҳбатлашди.
Тарих топшириқлар китоби 7 синф (Жаҳон тарихи) в Ташкенте
Подробное описание: Тарих топшириқлар китоби 7 синф (Жаҳон тарихи)
Maktab darsliklari oldingilariga qaraganda ancha soddalashtirilgan boʼlsa-da, uni oʼzlashtirishning turli usul va vositalarini shakllantirish uslubiyat uchun dolzarb ahamiyatga egadir.
F.Burxonov va D.Ochilova tomonidan tavsiya etilayotgan mazkur qoʼllanma (7 sinf jahon tarixidan tarix klassifikatsiyasi) amaldagi 7-sinf “Jahon tarixi” (Salimov T., Sultonov F. T., 2017) darsligini oʼzlashtirishga qaratilgan turli pedagogik qurilmalardan iborat. Uning tarkibida darslikdagi 44 ta mavzuning har biriga alohida-alohida sahifa ajratilgan illyustratsiyalar, tushuncha va atamalar, statistik maʼlumotlar, sanalar hamda tarixiy nomlar ajratib olingan holda eslab qolishga qaratilgan mashgʼulotlar shakllantirilgan. Bu oʼquvchini oʼz ustida mustaqil ishlashini taʼminlashi bilan birga, bilimlarini kengaytirish imkonini ham beradi. Shuningdek, unda keltirilgan mashgʼulotlar oʼquvchini mushohadaga, tarixiy voqealarni xranologik ketma-ketlikda tavsiflashga undaydi. Mazkur metodik ish oʼquvchining har bir bob mutolaasidan keyin oʼzini sinab koʼrish, bilimidagi boʼshliqlarni aniqlash imkoniyatini hosil qiladi.
Qoʼllanma oxirida keltirilgan 7-sinf “Jahon tarixi” darsligidagi davlatlar, sulolalar, poytaxtlar, hukmdorlar, asarlar, muhim voqealarning tasniflanishi mazkur qoʼllanmaning saviyasini yanada oshiradi.
Ushbu kitob maqsadingizga erishishda sizga ajoyib ko’makdosh bo’ladi!
| Язык | На узбекском |
| Надпись | Латиница |
| Издательство | Regbooks |
| Тип обложки | Мягкая |
Модель: Тарих
Технические характеристики
Условия доставки
Доставка
- Доставка по городу Ташкент составляет – 15 000 сум на малогабаритные товары и 25 000 сум на крупногабаритную технику
- Доставка в ближайшие к Ташкенту районы Ташкентской области (Кибрай, Зангиота, Янгиюль) платная – 10 000 сум (телефоны, мелкая техника и аксессуары), при заказе на крупногабаритную технику доставка считается так: 5000 сум за каждый км от поста ГАИ.
- Доставка осуществляется ежедневно с 11.00 до 21.00, кроме понедельника.
- Заказ на доставку товара к 11.00 оговаривается предварительно и не позднее 17.00 предыдущего дня.
- Срок доставки – от 8 до 48 часов (время доставки зависит от товара), по областям – в течении 3-10 дней.
- При оформлении заказа Покупатель сам выбирает удобное для него время доставки, но не менее 8 часов с момента заказа.
- Если заказ оформлен после 17.00, доставка может быть осуществлена на следующий день.
Доставка до квартиры
- Подъём на этаж и занос в квартиру:
- малогабаритной техники – бесплатно.
- крупногабаритной техники (холодильник, стиральная машина, газовая плита и т.д.) – от 15 000 до 20 000 сум за каждый этаж (сумма зависит от габаритов техники)
Внимание! Мы не осуществляем подъём на этаж или занос товара в квартиру, если для этого потребуется:
- перестановка мебели или других предметов;
- снятие с петель дверей в помещении;
- демонтаж любых частей товара с целью уменьшения его габаритных размеров;
- расстояние между стороной товара и окружающими предметами или частями помещения при перемещении товара составляет менее десяти сантиметров;
- габариты товара в упаковке превышают размеры лестничных маршей, площадок и входных дверей.
В этом случае товар передаётся Покупателю перед подъездом или перед дверью квартиры, либо в прихожей квартиры, в зависимости от того, где возникло препятствие.
Приём/передача товара
- При получении товара Покупатель обязан внимательно проверить его в присутствии курьера и только после этого произвести оплату наличными или по терминалу.
- Покупатель при приёме товара обязан проверить наличие гарантийного талона на товар.
Обмен и возврат товара
В случае обнаружения заводского дефекта, товары могут быть заменены на аналогичные в течение 10 дней с даты доставки. Товар и упаковка не должны быть повреждены.
Важно!
- Производитель на свое усмотрение и без дополнительных уведомлений Продавца может менять комплектацию, внешний вид, страну производства и технические характеристики модели. Проверяйте соответствие в момент получения товара.
- Сотрудники службы доставки не являются консультантами по товару и не владеют информацией о его конфигурации. В случае необходимости уточняйте интересующую вас информацию о приобретаемом товаре у менеджера по продажам.
7 sinf darsliklari 2017
Bolalikda o‘qilgan asarlarning ta’siri umr bo‘yi insonga hamroh-hamnafas bo‘ladi. Yoshlikda xayolga o‘rnashgan tushuncha, tasavvurlar hamisha to‘g‘ri tuyuladi. Shuning uchun bolaning oq qog‘ozdek sof, toza ongu shuuri kitobda zikr etilgan haqiqatlarni hayratomuz bir tashnalik bilan o‘zlashtiradi, ularga umri davomida inonib yashaydi.
Shunday ekan, bugungi adabiyot darsliklari qay ahvolda? Ular bugungi davr talabiga javob bera oladimi?
Darsliklar yaratish mas’uliyatli va murakkab ishligini hisobga olsak, uzluksiz ta’lim tizimi uchun tayyorlangan darsliklar bir-birini takrorlamasligi, aksincha, mazmunan to‘ldirishi, o‘quvchi bilimini bosqichma-bosqich yuksaltirishga xizmat qilishi kerak. Hozirgi maktab darsliklari katta fundamental ish sifatida e’tirofga loyiq. Lekin darsliklardagi ayrim o‘rinlar xususida mulohazalar borki, ularni aytib o‘tishni lozim topdik.
Amaldagi 5–9-sinf adabiyot darsliklarida o‘quvchilar 67 nafar o‘zbek hamda jahon adabiyoti namoyandalarining hayoti va ijodi, shuningdek, turli adabiy janrlar, badiiy tasvir vositalari haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishadi. Har bir mavzu oxirida keltirilgan savol va topshiriqlar o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi…
Avvalo, adabiyot darsliklari o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va ruhiy dunyosiga mos bo‘lmog‘i kerak. Shuni inobatga oladigan bo‘lsak, 5—6-sinf o‘quvchilari hali turli o‘yinlarga qiziqadigan, har xil sarguzashtlarga boy ertak va rivoyatlarni eshitishni xush ko‘radigan, multfilmlarni tomosha qilib charchamaydigan yoshda bo‘ladi. Maqolani yozish jarayonida chet el adabiyot darsliklarini o‘rganib chiqdik. Masalan, 5—6-sinf rus bolasi Aleksandr Dyuma, Jyul Vern, Mark Tven, Ernest Seton-Tompson, Amadey Hofman, Lev Tolstoy, Aleksandr Pushkin kabi adiblarning bolalarbop sarguzasht asarlarini o‘qiydi. Ammo bizda…
To‘g‘ri, 5—6-sinf darsliklarida bolalarbop asarlar yo‘q emas. Lekin ularning safini kengaytirish lozim. Sababi, mana bir necha yilki, maktab o‘quvchilari Xudoyberdi To‘xtaboyev, Antuan de Sent-Ekzyuperi, Janni Rodari kabi sanoqli bolalar yozuvchilarining asarlarini o‘qishmoqda. Ushbu sinflarda o‘zbek yozuvchilaridan Nosir Fozilov, Erkin Malik, Anvar Obidjon, Qambar Ota hamda jahon adabiyotidan Lev Tolstoy, Aleksandr Pushkin, Ivan Krilov, Jyul Vern, Lafonten, aka-uka Grimlar, Sharl Perro, Amadey Hofman kabi ijodkorlarning bolalarga atalgan asarlaridan namunalar berish ayni muddao bo‘lardi.
To‘g‘ri, bu ijodkorlarning kitoblari nashr etilmoqda, maktab kutubxonalariga ham yetib borgan. Ammo hamma maktab kutubxonalari ham kitobga boy emas. Shu ma’noda aslida o‘quvchilar yuqorida zikr etilgan adiblarning asarlarini eng avvalo maktab darsliklari orqali bilib olishlari kerak deb o‘ylaymiz.
Adabiyot darsliklarida berilgan ijodkorlarning tarjimai holi haqidagi ma’lumotlar xususida to‘xtalib o‘tsak. Ayrim shoir-yozuvchilarning hayot yo‘li bayonida faqat ma’lumotbozlik bo‘y ko‘rsatadi. Ijodkor hayoti va ijodiga oid matnlarda sanalar, joy hamda asarlar nomi ko‘pligidan o‘quvchi tugul, hatto o‘qituvchi ham shoshib qoladi. Masalan, 5-sinfda Maqsud Shayxzoda, 6-sinfda Turob To‘la, 7-sinfda Mirmuhsin va O‘lmas Umarbekov, 8-sinfda Fitrat, 9-sinfda Furqat kabi ijodkorlar hayoti haqidagi ma’lumotlar shu qadar ko‘p va quruq holatda berilganki, bu o‘quvchini zeriktirishi, toliqtirishi, chalg‘itishi tabiiy.
Quyidagi iqtibosga e’tibor bering: «. yoshlar gazetasida adabiy xodim, O‘zbekiston davlat radioeshittirish qo‘mitasida muharrir va suxandon, O‘zbekiston davlat nashriyoti (O‘zdavnashr) muharriri, «O‘zbekfilm» kinostudiyasida ssenariy bo‘limi mudiri, Respublika kinochilar uyushmasida kotib, Madaniyat vazirligi san’at ishlari boshqarmasi boshlig‘i, Hamza nomidagi teatr direktori, O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi huzuridagi Adabiyotni targ‘ib etish markazi rahbari». Bu – shoir Turob To‘laning 6-sinf darsligining 1-qismi 27-sahifasida berilgan tarjimai holidan parcha. O‘quvchiga ijodkorning qaysi mansabda ishlagani emas, qanday asar yozgani, uning mazmun-mohiyati ahamiyatli (aslida bu yoshdagi bola bu lavozimlarning farqiga ham bormaydi).
Ayrim ijodkorlar haqidagi mavzular sinfdan sinfga o‘tarkan, hech o‘zgarishsiz, qo‘shimcha va to‘ldirishlarsiz ko‘chiriladi. Masalan, 6-sinfda keltirilgan Muqimiy hayoti haqidagi ma’lumotlarni olaylik. Shoirning vafotidan keyin uning 4-5 ta to‘plami nashr qilinganini aytmasak, 5-sinf darsligida berilgan ma’lumotlar mazkur sinfda shundayligicha takrorlangan. Bundan tashqari, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov, O‘tkir Hoshimov kabi ijodkorlarning ham tarjimai hollari o‘zgarishsiz, yangi ma’lumotlarsiz darslikdan-darslikka ko‘chib o‘tavergan. Keyingi nashrlarda bu qaytariqlar tuzatilishi maqsadga muvofiq.
Hazrat Alisher Navoiy – ma’naviyatimiz quyoshi, ulug‘ mutafakkir. Ul zoti sharifning ibratlarga to‘la hayot va ijod yo‘li maktabgacha ta’lim muassasalari hamda boshlang‘ich ta’lim jarayonidan yosh avlodga o‘rgatib kelinayotgani tahsinga loyiq. Lekin darsliklarda Navoiy haqidagi mavzular, bizningcha, tizimli ravishda berilmayapti. E’tibor bering, 5-sinfda ulug‘ shoir hayoti va ijodi haqida ikki sahifa, 6-sinfda esa bir sahifagina ma’lumot berilgan bo‘lib, barchasi umumiy gaplardan iborat. Vaholanki, 6-sinfda o‘quvchilar Navoiy haqida avvalgi sinfda berilmagan ma’lumotlarni o‘qishlari, ul zotning hayoti va ijodiga taalluqli yangi bilimlarga ega bo‘lishlari kerak edi. Biroq, afsuski, bu masala na kitob mualliflari, na Respublika ta’lim markazi xodimlarini o‘ylantirayapti…
6-sinfdagi Navoiy mavzusidan keyin berilgan savol va topshiriqlar qismida «Alisher Navoiy siymosi aks etgan qanday badiiy kitob va boshqa san’at asarlarini bilasiz?» degan savol bor. To‘g‘ri, 5-sinfda adib Mirkarim Osim qalamiga mansub «Zulmat ichra nur» qissasidan parcha berilgan. O‘quvchilar, agar yaxshi o‘qigan bo‘lishsa, ushbu asarni aytishlari mumkin. Ammo 6-sinfning o‘zida shoir tarjimai holida bu haqda biror gap aytilmagan. Shunday ekan, o‘quvchi bu savolga qanday javob berishi mumkin?! Darslikning keyingi nashrlarida Navoiy siymosi aks etgan badiiy kitob va boshqa san’at asarlari haqidagi ma’lumotlar ham kiritilishi kerak (masalan, Oybekning «Alisherning bolaligi» asaridan parchalar berilsa, buyuk bobokalonimizni quruq faktlar bilan emas, badiiy tasvir orqali yaxshiroq tanitgan va o‘quvchilarda ul zotga nisbatan mehrni yanada oshirgan bo‘lardik).
Hozirgi o‘quvchilardan Navoiyning qaysi g‘azallarini bilasan deb so‘rasangiz, «Kecha kelgumdir debon. », «Ko‘rgali husningni zoru. » kabi g‘azallari, «G‘urbatda g‘arib. », «Zohid, sanga huru. » singari ruboiylarini aytishadi, xolos. Bizningcha, buning asosiy sababi bir necha yildan beri o‘zgarmasdan, shunda ham faqat 8-sinf darsligidagina berib kelinayotgan «dejurniy» she’rlar. Aslida darsliklarda Navoiy ijodidan namunalarning berilish tizimi ham munozarali. E’tibor bering: 5- va 6-sinflarda hazratning «Hayrat ul-abror» va «Mahbub ul-qulub» asarlari, 7-sinfda «Sab’ai sayyor» dostonidan parcha, 8-sinfda bir turkum g‘azal hamda qit’alari, 9-sinfda esa «Farhod va Shirin» dostonidan parchalar berilgan. Nega butun bir avlod faqat 8-sinfda akasi, opasi, amakisi, xolasi yodlagan g‘azallarni yodlashi kerak!? Axir hazrat Navoiyning o‘zbek tilida yozilgan 2600 dan oshiq g‘azali bor-ku! Shuning uchun har bir sinf darsligiga shoir g‘azallari-yu ruboiylaridan, qit’alari va tuyuqlaridan namunalar hamda ularning tahlillarini kiritish lozim.
7-sinfda «Sab’ai sayyor» dostonidan parcha berilgan. Bizningcha, birinchi galda asar nima uchun «Yetti kezuvchi» deb nomlangani, uning asosiy syujeti va mazmun-mohiyati haqida o‘quvchiga tushuncha berilishi kerak edi. Ammo bu asarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, tuzilishi haqida bir jumla ham ma’lumot berilmagan. Shoir hayoti haqidagi ma’lumot tugashi bilan «Beshinchi iqlim yo‘lidan kelgan musofirning dostonorolig‘i» deb Mehr va Suhayl haqidagi voqealar boshlanib ketgan. Aslida bu asar shoh Bahrom hamda uning husn va tafakkurda tengsiz bo‘lgan yori Dilorom haqida bo‘lib, Bahromning shoshqaloqligi va kaltabinligi oqibatida Diloromdan ayrilgani, Bahromni chalg‘itish uchun turli rangdagi yettita qasr qurilib, yetti kecha unga turli rivoyatu afsonalar aytilgani, Mehr va Suhayl haqidagi rivoyat beshinchi kecha – chorshanba kuni moviy qasrda bir jahongashta sayyoh tomonidan aytilganini o‘quvchilar Navoiyni o‘qishni o‘zi ham ma’naviy burch deb bilgan o‘qituvchisi bo‘lsa, biladi… Bo‘lmasa, bilmay ulg‘ayaveradi (o‘quvchilardan «Sab’ai sayyor» qanday asar deb so‘raganingizda, Mehr va Suhayl haqida deyishsa, hech ajablanmang!).
…Darslik yaratish mushkul ish. Buning uchun katta bilim va salohiyat, mehnat talab qilinadi. Shu bois kitoblar bir nechta kishidan tarkib topgan jamoa tomonidan yoziladi. Amaldagi darsliklarning mualliflari ham taniqli, chuqur bilimga ega bo‘lgan adabiyotshunos olimlar. Darsliklar 4-5 yilda yangilanadi (oxirgi o‘n yillikdagi yangilanishlar unchalik farq qilarli darajada emas). Ammo mualliflar o‘zgarmaydi. Bizningcha, maktab darsliklarini tuzadigan mualliflar tarkibini qayta shakllantirish, to‘ldirish kerak. Bu bilan hozirgi darsliklarning muallifi bo‘lgan hurmatli olimlarimizni qatordan chetlatish lozim demoqchi emasmiz. Faqat kitoblarning saviyasini yuksaltirish va mundarijasini yanada boyitish uchun mualliflar safini kengaytirish tarafdorimiz, xolos. Dunyoni teran anglaydigan, uyg‘oq fikrli kitobxonlarni tarbiyalash adabiyot ta’limining birlamchi vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu ma’noda ilm-fanning eng so‘nggi yutuqlari, adabiyotshunoslikning yangi so‘zi asosida zamonamizning yuksak sur’ati va shiddatli tafakkuriga munosib bo‘lgan mukammal darsliklar yaratish lozim.
Shuni inobatga olib, darslik yaratishga adabiyotning turli sohalari – nasr, nazm va dramaturgiya yo‘nalishlari bo‘yicha tadqiqot olib borayotgan, turli oliy o‘quv yurtlarida adabiyotdan saboq berayotgan, adabiyot o‘qitish metodikasi bilan muntazam shug‘ullanayotgan yuksak salohiyatli fan doktorlari va professorlarni ham jalb qilish lozim. Bunday deyishga ham sabab bor. 9-sinf adabiyot darsligida mumtoz adabiyot vakillaridan Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy, Furqat kabi ulug‘ shoirlar bor. Ammo darslik mualliflari safida na navoiyshunos, na boburshunos, na ogahiyshunos, umuman olganda, mumtoz adabiyot olimlari bor (yoki darsliklarda berilgan xalq og‘zaki ijodiga doir namunalar – turli xalq qo‘shiqlari, maqol va topishmoqlar, dostonlarning tahlilida ham folklorshunos olimlarning ko‘magidan foydalanish mumkin edi. ).
Agar ushbu darslik mualliflari navoiyshunos olimlarni ijodiy hamkorlikka chorlab, birga ishlaganlarida edi, «Farhod va Shirin» dostonidagi «Mashaqqatdin yigitni el qori der / Ki, qozilmish iki-uch yuz qori yer» bayti «Mamlakatdin yigitni el qari der / Ki, qozilmish iki-uch yuz qari yer» deb tushunarsiz holda darslikka kiritilmasdi. Yoki bo‘lmasa, 5-sinfda Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi mavzuda shoirning «Hajringda bu tun ko‘ngilda qayg‘u erdi / Vaslingga yetishmadim, jihat bu erdi / Ohim tutuni birla ko‘zimning yoshidin / Yo‘l balchiq edi, kecha qorong‘u erdi» ruboiysining oxirgi ikki misrasi shunday izohlanadi: «Keyingi ikki satrda shoir hazil-mutoyibaga o‘tadi. Fojia hazil bilan beriladi. ». Bizningcha, bu yerdagi holatni fojia deyish va shoirning izohini mutoyibaga yo‘yish to‘g‘ri emas. Oh tutun kabi atrofni zim-ziyo qilishi, ko‘zidan oqqan tinimsiz yosh sabab hammayoq loy-balchiq bo‘lishi – mubolag‘a, bo‘rttirish san’atidir…
Adabiyot darsliklarida bir qancha ilmiy-uslubiy, imloviy xatolar ham mavjudki, ularni tuzatish maqsadga muvofiqdir. Quyidagilarga e’tibor bering:
- 5-sinf darsligida Imom Buxoriyning «Al-jome’ as-sahih» kitobi to‘g‘risida fikr yuritilib (31-bet), ushbu kitobga 600 ming hadisdan 7397 ta hadis kiritilgani aytilgan. 7-sinf «O‘zbekiston tarixi» darsligining 102-betida «Al-jome’ as-sahih»ga kiritilgan hadislar soni 7275 ta deb ko‘rsatilgan. Bir necha yil bo‘ldiki, bu tafovut hech kimning e’tiborini tortmadimi, shundayligicha qolayotir. Faraz qiling, oliy o‘quv yurtiga kirish imtihonidagi abituriyentga ona tili va adabiyot, tarix hamda chet tilidan iborat testlar to‘plami keldi. Ikki fandan tuzilgan testlarda ham bir xil – Imom Buxoriyning «Al-jome’ as-sahih» kitobiga qancha hadis kiritilgan degan savol berildi deylik. O‘z-o‘zidan ma’lumki, abituriyent ikkala fan kitobida qanday yozilgan bo‘lsa, o‘shani belgilaydi.
Xo‘sh, o‘quvchilarni chalg‘itayotgan ma’lumotning aslida qay biri haqiqatga yaqin? Bu savolga javobni «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti tomonidan 2017 yilda nashr qilingan «Islom» ensiklopediyasidan topamiz: «Undan («Al-jome’ as-sahih»dan – H.M.) Imom Buxoriy tomonidan to‘plangan 600 mingga yaqin hadis orasidan ishonchli hadislar sifatida tanlab olingan 7275 hadis (takrorlanadiganlari bilan birga) joy olgan. To‘plamda takrorlanmaydigan hadislar soni 4000 dan iborat» (415-bet). Ushbu ensiklopediya bir necha tarixchi olimlar, islomshunoslar, diniy ulamolar tomonidan tayyorlangan. Demak, hadislarning 7275 taligi haqiqat. Shunday ekan, 5-sinf adabiyot darsligining keyingi nashrida bu ma’lumot to‘g‘rilanadi degan umiddamiz.
- 5-sinf adabiyot darsligining 2-qismida Alisher Navoiy 90 yoshli Lutfiy bilan ko‘rishganida 12 yoshda ekani aytiladi. Hazrat Navoiyning tug‘ilgan yilidan kelib chiqsak, bu voqea 1453 yilda yuz bergan. 8-sinf adabiyot darsligida Lutfiyning tug‘ilgan sanasi 1366 yil deb ko‘rsatilgan. 1366 ga 90 ni qo‘shsak, 1456 hosil bo‘ladi. Demak, bu ma’lumotda ham tafovut bor.
- 5-sinfda turli afsona va rivoyatlardan iborat hind eposi sifatida «Panchatantra» va «Kalila va Dimna» alohida asarlar sifatida sanab o‘tilgan. 8-sinfda esa u bitta asar sifatida izohlangan: «. sanskrit tilida mashhur «Panchatantra», ya’ni keyinalik «Kalila va Dimna» nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan buyuk didaktik asar dunyoga keladi» (72-bet). 8-sinfdagi ma’lumotga tayanilsa, ikkala asar bitta ekanligi oydinlashadi. Ko‘rinib turibdiki, bu ma’lumotlar ham bir-birini inkor qiladi.
- 6-sinf darsligining 1-qismida Turob To‘laning «Yetti zog‘ora qissasi» asaridan olingan «Do‘nan» nomli parchaning hajmi to‘rt sahifa. Ammo hikoya tahlili undan katta – olti sahifani egallagan. Bizningcha, tahlilning haddan ziyod ko‘pligi o‘quvchining fikrlashi uchun imkon qoldirmaydi.
- 6-sinfda G‘afur G‘ulomning «Shum bola» qissasi berilgan bo‘lib, mavzu oxirida shunday savol keltirilgan: «Adabiy asar asosida yaratiladigan kinofilm yoki spektakllar o‘sha asar bilan bir xil bo‘lishi kerak deb hisoblaysizmi? Kinofilm va qissaning o‘ziga xos hikoya yo‘sinini solishtirishga harakat qiling». 12 yoshli bolaga bunday savol bilan murojaat qilish to‘g‘rimikan?!
- 9-sinfda berilgan «Farhod va Shirin» dostonida ham mazmunga putur yetkazadigan bir qancha imloviy xatolar bor. Masalan: «Bu farni hodiyi baxt yetgach irshod, Ravon shahzoda otin qo‘ydi Farhod» (aslida «Bu farni hodiyi baxt etgach irshod, Ravon shahzoda otin qo‘ydi Farhod»); «Bu jalvalkim, chekibdurlar aroda, Ariq qozmoq qilibdurlar iroda» (aslida «Bu jadvalkim, chekibdurlar aroda, Ariq qozmoq qilibdurlar iroda»); «Ne imkonim qaror o‘lg‘ay ko‘ngulga, Tasalli oshkor o‘lg‘ay ko‘ngulga» (aslida «Ne imkonkim qaror o‘lg‘ay ko‘ngulga, Tasalli oshkor o‘lg‘ay ko‘ngulga»).
- Xuddi shu – 9-sinfda mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti haqidagi mavzuda «Shoirning to‘yi», «Chapaklar va chalpaklar mamlakatida» nomli asarlar muallifi sifatida «A.A’zam» ko‘rsatilgan. Zamonaviy o‘zbek adabiyotidan boxabar bo‘lgan kishi bu asarlar Ahmad A’zam emas, Erkin A’zam qalamiga mansubligini biladi.
- 5-sinfda Sa’diy Sheroziy hayoti va ijodidan keyin berilgan topshiriqlarda shunday savol bor: «Tab’i aybjo‘ylik bo‘lsa agar bas, Tovus oyog‘idan boshqasin ko‘rmas» satrlari ma’nosini tushuntirib bering». Xo‘sh, 12-13 yoshli bola shu savolga javob topa oladimi? Aslida Shayx Sa’diyning asarlaridan olingan she’riy parchalarni birinchi galda tahlil qilish, o‘quvchilarga soddaroq tilda tushuntirish lozim edi. Ammo mualliflar bu ishni zimmasidan chetlatib, yuqoridagi kabi savollar bilan o‘quvchini o‘ylantirib qo‘yishmoqda.
- 9-sinf adabiyot darsligining so‘nggi mavzusida mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti haqida so‘z yuritilib, bir o‘rinda shunday deyiladi: «Milliy poeziyamiz tarixida ikkigina so‘zdan iborat she’r hech qachon bo‘lmagan. Faxriyor shunday she’r yozdi. …odamga o‘zgacha tuyg‘u baxshida qiladigan tugal she’r yaratilgan». Muallif nazarda tutayotgan bu «ikkigina so‘z» aslida taniqli shoir Faxriyorning «Ayolg‘u» dostonidan («Ayolg‘u». T.: «Sharq» NMK bosh tahririyati, 2000 yil, 166-bet) olingan «Oy bolta» jumlasi bo‘lib, muallif(lar) uni o‘zbek adabiyotida yaratilgan eng qisqa she’r deb e’tirof etib, o‘quvchilarda she’r haqidagi tushunchalarni boshqa o‘zanga burib yuboradi. Ko‘pchilik o‘quvchilar va abituriyentlar bilan bo‘lgan suhbatlarda ma’lum bo‘ldiki, yuqoridagi jumla «tuturiqsiz jumla», muallif esa «g‘alati shoir» (Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti o‘zbek tili va adabiyoti fakulteti yotoqxonasida Faxriyor bilan bo‘lgan bir uchrashuvda hatto bo‘lajak filologlar ham «shuyam she’rmi, o‘zicha yangilik qilaman deb xohlagan ikkita so‘zni yozsa she’r deb yurish nima degan gap?» deganlarini eshitganman. Hatto shoirning o‘zi ham bir suhbatda «darslikdagi shu gap chakki bo‘lgan-da» deganiga o‘zim guvohman). Demak, darslikdagi bu tahlil o‘quvchilarni zamonaviy she’riyatdan, zamonaviy ijodkorlardan uzoqlashtirishga sabab bo‘layapti…
Shu o‘rinda yana bir muhim masalaga to‘xtalsak. Til va adabiyot sohasining ham ilmiy, ham amaliy jabhasi bo‘lgan muassasalar – O‘zbekiston fanlar akademiyasi tasarrufidagi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti, O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi, shuningdek, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti nega darslik yaratish jarayoniga jalb qilinmaydi? Kelajak egalarining tafakkurini rivojlantirish va ularning ko‘ngliga ezgulik hamda to‘g‘rilik urug‘larini qadashda, nahotki, sanoqli mutaxassislarning maqolalari-yu taqrizlari yetarli bo‘lsa?! Bizningcha, bu ishda ko‘pchilik bo‘lib, bahamjihat ishlagan ma’qul.
. Yaqinda oliy o‘quv yurtiga kirish uchun repetitorga qatnayotgan bir yigit bilan suhbatlashib qoldim. Adabiyot sohasiga yaqinligimni bilib, «Hozir ham tirik shoirlar bormi?» deb qoldi. Daf’atan kulib yubordim. Kulganimdan xijolat bo‘ldimi, «To‘g‘ri-da, darslikdagi hamma shoirlar vafot etgan. Hozir ham yashab ijod qilayotganlari kiritilmagan demoqchiman», — dedi. Bu gapdan keyin esa kulolmadim, aksincha, ich-ichimdan xo‘rsindim. Negaki, bu yigit darslikka qarab, bugungi kunda adabiy asarlar yaratilmayapti, boshqa shoir-yozuvchi yo‘q ekan degan xayolga borayotgani hammani ham o‘ylantirishi tayin. Afsuski, bunday yoshlar (abituriyentlar) ko‘plab topiladi. «Bularning hozirgi adabiy jarayondan uzoqligiga o‘zlari aybdor, gazeta-jurnal o‘qishmaydi, televideniyedagi badiiy-ma’rifiy ko‘rsatuvlarni ko‘rishmaydi» deydiganlar ham topilsa kerak. Balki shundaydir. Yaxshiyam oliy o‘quv yurtlaridagi kirish imtihonlarida ona tili va adabiyot fani qo‘yilgan, ko‘pchilik yoshlar test uchun bo‘lsa-da, shoir-yozuvchilarimizning hayoti va ijodini o‘qib, yodlashmoqda…
Adabiyot darsliklari bugungi adabiyot, adabiy jarayon darakchisi bo‘lishi ham kerak. Biroq… Omon Matjon, Halima Xudoyberdiyeva, Murod Muhammad Do‘st, Erkin A’zam, Xayriddin Sultonov, Yo‘ldosh Eshbek, Usmon Azim, Xurshid Davron, Azim Suyun, Mirza Kenjabek, Xurshid Do‘stmuhammad, Eshqobil Shukur, Sirojiddin Sayyid, Nazar Eshonqul, Iqbol Mirzo, Shoyim Bo‘tayev, Nabi Jaloliddin, Luqmon Bo‘rixon, Isajon Sulton, shuningdek, marhum ijodkorlardan Muhammad Rahmon, Matnazar Abdulhaqim, A’zam O‘ktam, Ravshan Fayz kabi shoir-yozuvchilarning borligi, ularning ajoyib asarlari o‘zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari ekanligidan bexabar avlodning ko‘pligiga ham ayni shu hol – maktab darsligida zamonaviy o‘zbek adabiyoti vakillarining yo‘qligi sabab bo‘layotir (to‘g‘ri, akademik litseylarning 3-bosqich adabiyot darsligining oxirgi bo‘limida mustaqil o‘qish uchun hozirgi adabiy jarayon vakillari asarlari berilgan. Ammo bular ham o‘quvchilar tomonidan katta qiziqish bilan o‘qilmaydi. Sababi bo‘limning nomidan bilinib turibdi: mustaqil o‘qish uchun! Shuning o‘zi ham hozirgi davr ijodkorlarini maktab darsliklariga kiritish zaruriy holga aylanganini ko‘rsatadi).
Bundan tashqari, Shukur Xolmirzayev, Rauf Parfi, Shavkat Rahmon kabi ijodkorlarning yurt va millatni sevishga undaydigan, erk va ozodlik kabi muqaddas tuyg‘ularni bosh g‘oya sifatida aks ettirgan asarlari negadir darsliklardan tushib qoldi. Ularning o‘rniga Saida Zunnunova, Xayriddin Saloh, Turob To‘la, Mirmuhsin kabi ijodkorlar kiritildi. Ochig‘ini aytish kerak, olib tashlangan ijodkorlar yangi kiritilganlardan ijodi jihatidan yuqori bo‘lsa yuqoriki, aslo kam emas. Aytmoqchi bo‘lganimiz shuki, milliy adabiyotimiz darajasini ko‘rsatib turuvchi darsliklarga asarlari badiiy barkamol bo‘lgan shoir-yozuvchilarni kiritish kerak (to‘g‘ri, 9-sinf darsligining oxirgi mavzusida mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti haqida muxtasar ma’lumot berilgan. Ammo ushbu mavzu may oyining oxirlariga to‘g‘ri kelishini inobatga olsak, bu mavzuning o‘tilishi gumon (ushbu mavzu matni mustaqillik davridagi o‘zbek adabiyotining ahvoli haqida xorij jurnalida e’lon qilish uchun yozilgan taqrizga o‘xshaydi: muallif va asar nomlari ko‘p, umumiy gaplardan iborat). Qolaversa, o‘quv yili oxirida darslar ta’til kayfiyatida o‘tilishi sir emas. Ayniqsa, 9-sinf o‘quvchilari bitiruv imtihonlariga tayyorgarlik ko‘rib, nafaqat adabiyot, balki boshqa fanlarni ham diqqat bilan o‘qib, o‘zlashtirishmaydi. Shuning uchun hech bo‘lmaganda 7-, 8-, 9-sinflarda yuqorida nomlari sanab o‘tilgan ijodkorlarning hayoti va ijodini yoritish ayni muddao bo‘lar edi).
…Yuqoridagi barcha fikrlarga oddiy bir kitobxonning mulohazalari deb qaralishini istardik. Biz darsliklar mualliflarini tanqid qilish, ularning kamchiliklarini ko‘rsatish yoki ularga aql o‘rgatish niyatidan yiroqmiz. Ushbu fikrlar taklif sifatida qabul qilinib, agar ma’qul bo‘lsa, keyingi nashrlarda e’tiborga olinadi degan umiddamiz.
Husan Maqsud