Bolani qo‘rqitmang, asorati yomon

Rasululloh sollallohu alayhi va sallam shunday deganlar: “Agar sizlardan biron kishi uylansa, qo`shiladigan kechada ikki rakat namoz o`qisin. Kelinga – orqasida – ikki rakat namoz o`qishni aytsin. Shunda Alloh o`sha uyda yaxshilik (paydo) qiladi” (Bazzor rivoyat qilgan).

Bolalarni tarbiyalash uchun mashhur psixologdan tavsiyalar

Yuliya Borisovna Gippenreyter — mashhur psixolog, qobiliyatli pedagog, professor, bola tarbiyasi bo‘yicha ko‘plab kitob va qo‘llanmalar muallifidir.

U yuqori malakali mutaxassis bo‘lishdan tashqari, so‘z ustasi hamdir. Shu sababdan uning bolalar psixologiyasiga oid murakkab mavzulardagi yo‘l-yo‘riqlari va maslahatlarini tushunish oson, ular barcha uchun tushunarli va sodda tilda bayon etilgan.

Muallifning so‘zlari biz ota-onalarni hammasi o‘z-o‘zidan iziga tushib ketishini kutmasdan, o‘zaro munosabatlar ustida ishlashga undaydi. Quyida keltirilgan tavsiya va yo‘l-yo‘riqlar chuqur ma’noga ega bo‘lib, ularni yaxshilab mushohada qilish talab etiladi.

1 — «Quloqsiz», «muammoli», «o‘ziga ishonmaydigan» va «baxtsiz» bolalar — doim noto‘g‘ri shakllangan oilaviy munosabatlarning natijasidir.

2 — Bolani hech bir shartsiz qabul qilish — bu uni chiroyli, aqlli, qobiliyatli, a’lochi, yordamchi bo‘lganligi uchun emas, shunchaki borligi uchun yaxshi ko‘rishni anglatadi!

3 — Bolani qancha ko‘p urushsak, u shuncha yomonlashib boraveradi. Ota-onaning vazifasi bolada shartli reflekslarni ishlab chiqishdan iborat emas.

4 — Itoatsizlik — bu bola o‘ziga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishga qarshi qo‘yishi mumkin bo‘lgan yagona yo‘l.

5 — Ota-ona qanchalik tez-tez bolaga zarda qilib, uni tanqid qilib, jerkib tursa, u shuncha tez «Meni yaxshi ko‘rishmaydi» degan xulosaga keladi.

6 — Bola yordam so‘ramagan paytda uning ishlariga aralashmang. Uning ishlariga aralashmaslik orqali unga «Hammasi joyida! Sen albatta uddalaysan!» degan undov berasiz. Farzandingiz murakkab vaziyatlarga duch kelgan hollar bundan istisno, albatta.

7 — Tartib-intizom yaxshi aloqalar o‘rnatilishidan avval emas, faqat ulardan so‘ng va ular asosida shakllanadi.

8 — Bolaning shaxsiyati va qobiliyati faqat uning o‘zi qiziqqan va istagan mashg‘ulot bilan shug‘ullanganda rivojlanadi.

9 — O‘smirlikdagi moda ketidan ergashish xuddi suvchechak kabidir — aksariyat bolalar uni o‘ziga yuqtirib, yengil yoki og‘irroq boshdan kechiradi, bir necha yildan so‘ng esa ortiga o‘girilib, o‘zining kulgusi qistaydi.

10 — O‘z noroziligingizni bolaning alohida harakatlari yuzasidan bildirishingiz mumkin. Bolaning harakatlarini muhokama qilish mumkin, uning his-tuyg‘ularini emas. Bola harakatlaridan ko‘ngil to‘lmaslik muntazam bo‘lmasligi kerak, aks holda bu uni qabul qilmaslikka aylanadi.

11 — Farzandingizga o‘z harakatlari yoki harakatsizligining salbiy oqibatlari bilan yuzma-yuz kelishiga imkon bering. Shundagina u ulg‘aya boshlaydi va o‘z harakatlarini idrok eta boshlaydi.

12 — Qattiqqo‘l ona boladan hissiy uzoqlashgan hisoblanadi, har holda bola shunday his qiladi.

13 — O‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini tarbiya qilish — bu bola tarbiyasi uchun da’vogar ota-ona va o‘qituvchining birinchi burchidir.

14 — Bolaning nomaqbul xatti-harakati hayotning normal bo‘lmagan shart-sharoitiga javoban normal reaksiyasidir.

15 — Bolaning o‘zligini saqlab qolishiga imkon bering. Unga doim nimalarnidir qilishga majburlab, nasihat qilib, siz aytgan vazifalarni nima bo‘lishidan qati’ nazar bajarishga undamang.

Farzandingiz xafa bo‘lgan, ranjigan, omadsizlikka uchragan yoki nimadandir uyalgan yoki qo‘rqqan holatlarda, yo unga nisbatan qo‘pol yoki nohaq munosabatda bo‘lishganda va hattoki u juda charchaganda ham birinchi qilishingiz lozim bo‘lgan ish — bu uning holati yoki kechinmalaridan xabardor ekanligingizni unga bildirishdir!

Sizni ushbu maqola ham qiziqtirishi mumkin

Raxmat sizlarga, mazza qilib o’qidim, ancha narsani o’rgandim.
So‘nggi yuklangan mavzular

Ko‘p o‘qilgan mavzular

Bo‘limlardan birini tanlang

Bolani qo‘rqitmang, asorati yomon!

Kichkintoyingiz qaysarlik qilganida uni albatta so‘zingizga kirishga majburlaysiz. Bunda ko‘pincha qo‘rqitish usulini tanlaysiz. Masalan? u «dori ichmayman» deb xarxasha boshlasa, darrov «do‘xtirni chaqiraman, ukol qiladi», deysiz. Bola qo‘rqqanidan «zahardekkina» tabletkani shu zahotiyoq yutib yuboradi. Yoki uzun qish kechalarida bola hadeganda uxlayvermasa, «ajinalarga berib yuboraman» deya dag‘dag‘a qilasiz. Shu gapni eshitganidan keyin bolakay ko‘zlarini qattiq yumib oladi. Xullas, mana shu qo‘rquv hissi bola ruhiyatida saqlanib qoladi. Ulg‘ayganida dev-ajinalar haqida eshitsa, qo‘rqmaydi-yu, lekin vujudi seskangandek bo‘ladi. Demak, bolaligida his etgan qo‘rquv tuyg‘usidan «asorat» qolgan!

Qo‘rquv ifodasi

Ruhshunos olimlarning aniqlashicha, qo‘rquv bolada bir necha holatlar orqali ifodalanar ekan. Masalan:

agarafobiya — maydoncha yoki ko‘chada yurishdan qo‘rqish;
kaustrofobiya — eshikni berkitib, uyda o‘tirishdan qo‘rqish;
monofobiya — uzoq vaqt yolg‘iz qolishdan qo‘rqish;
nazofobiya — kasal bo‘lishdan qo‘rqish;
eyrotrofobiya — ko‘pchilik oldida uyalib qolishdan qo‘rqish.

Fobiyaning asoratlari

Go‘dakdagi qo‘rquv holati o‘z-o‘zidan jur’atsizlikni yuzaga keltiradi. Chunki bunda bolakayning irodasi susayib, o‘ziga nisbatan ishonchi yo‘qoladi. Shu holat bora-bora vahimachi bo‘lib qolishga olib keladi. Vahima esa anchagina xastaliklarni keltirib chiqarishini yaxshi bilamiz.

Aytaylik, bola qorong‘ulikdan qo‘rqadi. U qo‘rqqan paytda bosh miyasidagi qo‘rquvga nisbatan asab markazi boshqa asab markazlarini tormozlab, qorong‘ulikdan himoyalanishni yuzaga keltiradi. Kichkintoy qorong‘ulikka qaragani sari turli qo‘rqinchli sharpalar bosh miyasida aks etadi. Shunda u hadiksirab, qorong‘ulikka qarayveradi, asta-sekin vahimaga tushadi. Qarabsizki, bu ruhiy holat fiziologik o‘zgarishlarni vujudga keltiradi: yuragi gupillab tez uradi, ko‘z qorachiqlari kengayadi, qon bosimi pasayadi, rangi oqarib, sovuq ter bosadi. Ba’zan qattiq qo‘rquv ta’sirida bolada nutq faoliyati buzilishi, og‘iz qiyshayib qolishi kuzatilishi, yoki u hushdan ketishi ham mumkin.

Bola o‘spirinlik yoshiga etganda qorong‘ulikdan qo‘rqishi, atrof zim-ziyo bo‘lganda hadiksirashi ko‘pincha odat tusiga kiradi. Natijada bu hadik ortida bola o‘zining ko‘plab qobiliyatlarini boy beradi, hatto uning iqtidori yo‘qqa chiqadi.

Umuman, ayrim o‘smirlarning ko‘pchilik oldida so‘zlashdan uyalishi, hatto fikr va maqsadlarini birovga aytishdan iymanishi bolaligidagi qo‘rquvlar «asorati»dir. Bundaylar bora-bora odamovi bo‘lib qolishadi, kichikligida ko‘p qo‘rqitishgani bois o‘zlaridagi iqtidorni yuzaga chiqarolmay qiynaladi.

Duduqlansa, jazolamang!

Aksariyat hollarda bolalarda duduqlanish ularning 3 yoshida yoki maktabga tayyorgarlik oldidan paydo bo‘ladi. Olimlarning kuzatishicha, bu vaqtda qo‘rquv hissi kuchayib, bolaning asab tizimida zo‘riqishlar yuz beradi. Ayniqsa, ilk bor bog‘chaga borgan yoki 1-sinfga chiqqan bolalar qo‘rquv hissini har lahzada sezib turishadi. Shuning uchun ular yangi joyga moslasholmay qiynaladi. Bu esa bolalarda duduqlanishni keltirib chiqaradi.

Qo‘rquv tufayli duduqlanadigan bolalarni ota-ona battar siquvga olishadi. Hatto unga «to‘g‘ri gapir» deb qo‘l ko‘tarishi ham mumkin. Bu esa boladagi kasallikni yanada kuchaytiradi. Kattalar duduqlanadigan bolalarga qo‘pollik qilish, ularni jazolash va uyaltirishdan saqlanishlari kerak. Shundagina bola asta-sekinlik bilan to‘g‘ri gapirishga o‘rganadi. Agar bolaga etarlicha mehribonlik ko‘rsatilmasa, uni oiladagi kattalar huda-behuda qo‘rqitaversa, kichkintoyning ruhiyati shikastlanadi. Dahshatli filmlarni ko‘rish ham bola asab tizimi faoliyatini susaytirishi mumkin.

Irodali bo‘lsa, dard yuqmaydi

Doim qo‘rquv ostida yashagan bolaning fe’l-atvori yomon tomonga o‘zgaradi. Yomon xulq esa mizoj buzilishlariga ham olib keladi. Shunday ekan, bolani oiladagi nosog‘lom muhit va qaltis vaziyatlardan yiroq tutish zarur.

Farzandlari dovyurak va qo‘rqmas bo‘lib o‘sishlari uchun ota-ona qunt va chidam bilan harakat qilmog‘i kerak. Masalan, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari bola irodasini chiniqtiradi. Buni hech bir ona unutmasligi lozim. Agar bolaning irodasi kuchli bo‘lsa, jismonan va ruhan sog‘lom holda voyaga etadi. Qo‘rquv hissi esa uni har jihatdan ojiz qilib qo‘yadi.

Farzandlarimizni qo‘rqitib yoki unga dag‘dag‘a qilib emas, yaxshi muomala va shirin so‘z bilan yo‘lga solishimiz kerak. Unutmaylikki, qo‘rqoq bola jur’atsiz bo‘lib, biror maqsad yo‘lida kurashishga o‘zida kuch topa olmaydi. Qo‘rquv hissi asoratlari keyinchalik bolaga aziyat etkazmasligi uchun uni salbiy voqea-hodisalardan asrab yashamog‘imiz shart.

Ruhshunos Zulxumor AZIZOVA tavsiyalari asosida

NIKOHNING BIRINChI KEChASIDA QILINADIGAN IShLAR

Balog`atga etgan har bir yigit-qiz o`zining mustaqil hayotini kelin-kuyovlikdan boshlaydi. Bu ota-bobolarimizdan qolgan meros bo`lib, uning ham odoblari bor.

Mustaqil hayotni poklik asosiga qurish uchun chimildiqqa kiradigan kelin-kuyov avval tahorat olishlari, xushbo`yliklar surib, chiroyli libos kiyishlari tavsiya etiladi. Nikohli hayotni boshlash arafasida har qanday insonda kuchli hayajon bo`ladi, qalbi bir olam orzu-istaklar bilan to`lib-toshadi. Chunki oila hayotiga qo`yilayotgan ilk qadam kishini o`zgacha tuyg`ular ummoniga g`arq etadi. Bunday paytda qilinadigan har bir ish, aytiladigan har bir so`z umr bo`yi xotirada muhrlanib qoladi. Shu sabab bo`lsa kerak, odamlar bu hodisaga alohida ahamiyat berishadi.

Kuyov kelinning oldiga ilk bor kirayotganida xursand holda bo`lishi, uyga ochiq chehra bilan kirib kelishi, kelinga muloyimlik bilan muomala qilishi tavsiya etiladi. Chunki, kelin hayajonlanadi, hadiksiraydi, begona uyda o`zini noqulay his etadi. Kuyovning go`zal muomalasi kelinni mana shunday holatdan chiqaradi, o`rtalarida iliqlik paydo bo`ladi.

Kuyov “bismillah” deb o`ng oyoq bilan, salom berib uyga kiradi. Keyin kelinning peshonasiga qo`lini qo`yib, mana bu duoni o`qiydi: “Allohumma, inniy as`aluka xoyrahaa va xoyra maa jabaltahaa `alayh, va auvzu bika min sharrihaa va min sharri maa jabaltahaa `alayh”.

Duoning ma`nosi: “Yo Alloh! Sendan ayolimning yaxshiligini, Sen unga bergan axloqning yaxshiligini so`rayman. Uning yomonligidan, Sen unga bergan axloqning yomonligidan panoh berishingni so`rayman!”

Payg`ambarimiz sollallohu alayhi va sallam mana shu duoni o`qishni uylangan kishiga tavsiya etganlar (Abu Dovud rivoyat qilgan).

Duodan so`ng ikkisi birgalikda nafl namoz o`qishadi. Kuyov imom bo`ladi, kelin orqada (o`ng tarafda turib) iqtido qiladi. Bu namozni har biri alohida o`qisa ham bo`ladi. Lekin birga o`qishgani ma`qul.

Rasululloh sollallohu alayhi va sallam shunday deganlar: “Agar sizlardan biron kishi uylansa, qo`shiladigan kechada ikki rakat namoz o`qisin. Kelinga – orqasida – ikki rakat namoz o`qishni aytsin. Shunda Alloh o`sha uyda yaxshilik (paydo) qiladi” (Bazzor rivoyat qilgan).

Bu namozning ahamiyati juda katta. Ma`lumki, nikoh kechasida kuyovda ham, kelinda ham ozmi-ko`pmi hayajon bo`ladi. Ayniqsa, kelin begona joyda o`zini noqulay sezishi, kuyovdan cho`chishi mumkin. Ikkisi bir bo`lib namoz o`qishsa, mana shunday salbiy holatlar barham topadi. Kuyov imom bo`lib, kelin iqtido qilib, bir tan-bir jonga aylanishadi. Namozdan keyin qo`lni duoga ochib, Allohdan osuda hayot, farovon turmush, solih farzandlar so`rashadi. Yangi hayot ostonasida turgan yoshlar uchun mana shu onlardagi ibodatning o`rni juda ham beqiyos.

Aniqlanishicha, kelin-kuyov birga namoz o`qishganida ikkisi tanasidagi zararli zaryadlar, ruhiy taranglik yo`qolib, o`rnini xotirjamlik, bir-biriga mehr-muhabbat tuyg`usi egallar ekan. Afsuski, ota-boblarimiz amal qilib kelgan mana shu odat bugungi kunda bir oz unutilayozgandek. Uning o`rniga har xil bid`at-xurofotlar o`rgatilyapti. Aslida, oila ostonasida turgan yoshlarga jo`yali maslahat berilsa, irim-sirimlarga yo`l qo`yilmasa, yangi qurilgan oila a`zolari baxti uchun mustahkam zamin tayyorlangan bo`ladi.

Namoz o`qib duo qilishgach, kelin-kuyov o`zlariga ajratilgan xonaga kirishadi. Oralarida o`zaro suhbat quriladi, bir oz iliqlik paydo bo`lganidan keyin kuyov kelinga muloyimlik bilan yaqinlashadi. Ilk harakatlar juda muhimdir. Tanalar bir-biriga tegadigan vaqtda kuyov o`zini qo`pol tutmasligi kerak. Chunki, bu kechadagi har bitta harakat butun umr esda qoladi, insonning kelgusi hayotiga ta`sir qiladi.

Kuyov avvaldan rejalashtirilgan qisqa suhbat muhitini yaratadi. Bu suhbatda sevgisini, birgalikda uyg`onadigan hissiyotlarni tilga oladi, ayoliga ham gapirish imkonini beradi. Shunday qilinsa, hayajon bosiladi, oralarida yaqinlik paydo bo`ladi. Jinsiy aloqadan oldingi suhbat juda muhim. Chunki ba`zi ayollarda o`ta kuchli hayajon yaqinlikka to`sqinlik qilishi mumkin. Natijada g`iybat, mishmish gaplar boshlanadi. Kimnidir kasal deb tabibga, kimnidir ko`ngli yo`q, deb issiq-sovuq qilish uchun folbin oldiga olib boriladi…

Bunday hayajonli damda tutilish erkakda ham bo`ladi. Buni to`g`ri tushunish, yomonlikka burmaslik lozim. Yoshlar bir-birlarini tushunib olgunlaricha muhlat beriladi, hovliqish yaramaydi. Jinsiy aloqadan oldin “bismillah”, deb mana bu duo o`qiladi: “Yo Alloh! Bizni, bizga beradiganing farzandni shaytondan yiroq qil”. Shunday duo qilinsa, tug`ilajak farzandga shayton zarar etkaza olmaydi.

Er-xotin aloqa vaqtida nozik munosabatda bo`ladi, qo`pol harakat qilmaydi, tozalikka rioya etadi. Qo`shilishdan oldin hazil-huzul, o`yin-kulgi qilish, erkalash lozim. Shunda shahvat to`la qo`zg`aladi. To`liq shahvat bilan dunyoga kelgan farzand sog`lom, baquvvat bo`ladi. Shuningdek, jinsiy aloqa vaqtida gaplashmaslik, ustiga biron narsa tashlab olish tavsiya etiladi.

Afsus bilan aytamiz, ba`zi joylarda kuyovning bemaza o`rtoqlari yoki kuyovjo`rasi ozgina aroq ichib olsa hayajon bo`lmasligini “maslahat” berarkan. Bu – juda ham noto`g`ri gap. Chunki, aroq ichgan odamning luqmasi bulg`anadi, duosi qabul bo`lmaydi. Qolaversa, harom ichimlik qonga singib, bo`lajak zurriyotga salbiy ta`sir qilishi mumkin. Birinchi kechani harom luqma bilan boshlasa, bu narsa kelgusi hayotiga salbiy ta`sir ko`rsatmay qolmaydi. Shuning uchun bu borada juda e`tiborli bo`lishni yigitlarga alohida tayinlaymiz.

Hayajonni bosish uchun namoz o`qishdan, duo qilishdan zo`r narsa yo`q. Bunda Allohdan yaxshilik so`raladi, savob olinadi. Bir harakatda ikkita foyda! Harom narsalarni eb nima foyda topadi odam?! Faqat zarar ko`radi: imoniga ham, sog`lig`iga ham katta ziyon etadi.

Musulmon odam har qanday holatda shariat ko`rsatmalariga amal qiladi. Shu bilan baxtli bo`ladi. Bugungi kunda din-diyonatdan bexabar ayrim yoshlar kuyovjo`ralik qilib, o`zlaricha “foydali” maslahatlar berishadi. Bundoq e`tibor berilsa, ularning ko`rsatmasi na dinimizga, na milliy qadriyatlarimizga to`g`ri keladi. Ko`pi Evropaga taqlidan qilinadigan ishlar. Unutmaylik: biz –musulmon farzandimiz. Shuning uchun har bir amalimiz dinimiz ko`rsatmasiga binoan qilinadi. Nikoh kechasidagi ishlar ham shariat ko`rsatmalariga mos ravishda amalga oshiriladi. Ota-bobolarimiz mana shunday tavsiyalarga amal qilib kam bo`lishmagan. Biz ham ajdodlar yo`lidan borsak, ikki dunyo saodatiga erishamiz.

Ziyovuddin RAHIM
“Baxtli hayot sari” kitobidan